Altonaga (2015): '... isiltasunezko konspirazio bat ...'

Atzokoan mintzo ginen buruz isiltasuna ze jarraitu dion ki liburua e Ibon Sarasola titulatzén "Bitakora kaiera" (Ibon Sarasola, 2016):

Eta ez zen izan gutxiago zaratatsua a isiltasuna ze jarraitu zion ki ondorengo mahai ingurua (2016), 

 zeintaz mintzatu ginen adibidez an:

• Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
  

• Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""  
  

• Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..." 
  

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
  

Hor, Eusko Jaurlaritzako sailburuordea e politika linguistikoa (Patxi Baztarrika) zúen erakutsi argiki bideá, zeinek, jakina, beharko luke giro kultural eraikitzaile kooperatibo bat. Hori guztia, dudagabe, historikoa da. Baina, zér gertatu da? Ezer ez. Isiltasunaz gain.

Kepa Altonaga, mintzátuz buruz Xabier Amurizaren gogoetak, ezin hobeto deskribatu zuén egoera: 

Altonagarentzat oso susmagarria da Amurizak plazaratutako gogoeten ostean etorri den isiltasuna, erantzunik eza. "Esan liteke isiltasunezko konspirazio bat ehundu dela haren inguruan", dio. [Felix Ibargutxi an El Correo, 2015-5-25]

Isiltasunezko konspirazio bat. Hori bai, isiltasun antizientifiko ondo zaratatsua. [Ikus ⇶]

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, dá historikoa

Zioen atzo Josu Lavinek:

Eta noiz proposatu du Ibonec Academian ketekete horien aurkaco ecer?
Ala philologoençat dirade?

Eta gauza da ze, nekez eginen da proposamen argiagorik zeinda hemengoa:

1.: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu.

2.: Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

3.: Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen.

4.: Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. [...] Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Gure ustez, Sarasolak, puntu horretan, gehiago zehaztu beharko zuen nóla ordezkatu "zenizkigukete" adibidez (zein ez den potentziala nola "diezazkigukete", baizik baldintzaren ondoriozkoa), baina adibidez potentzialetan (luzeenetan), argi dago ze bere proposamena dá erabiltzea "ahal" formak.

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, nola genioen hemen, dá historikoa. [⇶]

zuk edo zuek... zenizkioke (zeniozke), zu edo zuek zinateke (zinake)

Atzoko elkarrizketan bertan, momentu batean Ibon Sarasolak (2004) zúen hitzegiten gain "keteketekete" adizkiak:

Euskara txarra eta zuzena ere gerta daiteke, esaterako, aditzean "keteketekete" denak esanagatik, gero gauza negargarri bat eransten badiozu, sena duen euskaldunari belarrian min egiten diona. [Sarasola, Argia, 2004]

2012an Irune Lasa kazetaria referitzen zen ki adizki horiek an beste elkarrizketa bat (ki Ibon Sarasola) zein jada aipatu genuén hemen [Sarasola, Berria, 2012-7-1]:

Eta gauza da ze, adibidez "zuek" saileko adizki bat luze datorrenean, azkenburuko "kete" bat bihur daiteké bereziki astun. Esan nahi baita ze, adizki luzeetan ekidin beharko litzaké bukaera hori afinda ez dadin bihur beste "kete" astun horietako bat. Eta halako adizki luzeak nón gertatu ohi dira? Ba oso bereziki an oposizioa arten "zu(k)" eta  "zuek" ondorenda "ke", hala nola:

zuk zenizkioke vs. zuek zenizkiokete

Horko "zenizkioke" ja hasi da izatén luze samarra, baina ez da bereziki arazotsua, bitarten "zenizkiokete" hasi da izaten astun (ikus hemen nóla interpretatu kolore horiek). Halako kasuetan, non, "ke" baten ostean, "te" horrek dú ezberdintzen 2. persona singularra eta plurala ("zu(k)" eta "zuek"), ondo erabil liteke bietan ber aditza, elidituz "te" bukaerakoa (mekanismo sinplifikatzailea hedatuko zen ki adizki guztiak non beté baldintzak):

zuk edo zuek zenizkioke (hobe "zeniozke") [ordezta "zenizkiokete"]
zuk edo zuek zenizkiguke  (hobe "zeniguzke") [ordezta "zenizkigukete"]
zuk edo zuek zeniezazkigukeen  (hobe "zeneiguzken") [ordezta "zeniezazkiguketen"]
zuk edo zuek zenuke [ordezta "zenukete")

eta, jakina:

zu edo zuek zinateke (hobe "zinake") [ordezta "zinatekete"]

Zeren gehien-gehienetan kontextualki ondo argi egonen da ea "zu(k)" edo "zuek" den, eta dudarik balego sinpleki explizita liteke subjektua: "zu(k)" edo "zuek" (dakigunez, inglesez inkluso erabiltzen duté subjektu berbera: "you = zu(k) = zuek").

Horrela, soilik geldituko zirén 3. persona pluraleko kasuak nola "lukete", "liókete", "lizkígukete" edota "zizkízueketen" (ezberdinduz "hark" eta "haiek"), zein dirén silaba bat laburragoak respektu "zuek" formak, eta hola, adizki luzeenetan, azentu prosodikoa geroxeago jar daiteke, halan-ze oro har gerta daitezké erlatiboki esangarriagoak, nahiz ez derrigor eroso (lizkígukete vs zenízkigukete).

3. persona horietan, printzipioz, nahikoa izango litzaké erabiltzea forma laburragoak kin "kete":

"liguzkete" ordezta "lizkigukete"
"ziguzketen" ordezta "zizkiguketen"
"lizuezkete" ordezta "lizkizuekete"

Aukerak bádaude, baina aukera horiek nola edo hala eskaini behar dira, gradualki edo nola nahiago den, baina eman behar dira aukerak afin erabilerak erabaki dezan (bestela zuzentzaileek moztuko dute ia edozein garabide). Zeren, horixe da bidea: aukerak ematea, eta praktikak esanen. [⇶]

Ibon Sarasola (2004): "..., Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak"

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek gain laguntzaile potentzialak eta, puntu honetan, akaso komeniko litzake gogoratzea zér esan zuen Ibon Sarasolak an 2004 gain paradigma potentzialak-eta, erantzunez ki galderak e Estitxu eta Ixiar Eizagirre (Argia, 2004):

GALDERA: Ereduzko Prosa Gaur aplikazio informatikoan, "zeniezazkigukete"
aditza behin soilik agertzen da 87 liburutatik...

IBON SARASOLA: Eskerrak!

GALDERA: Ahoan kabitzen ez diren aditz horien paradigmak, ikastolatan ikasarazi egiten dituzte. Zer iritzi duzu?

IBON SARASOLA: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu. Nire semeekin ikusi dut garbi. Bartzelonatik hona ailegatu, ikastolatik pasa eta eguerdian bertan aldatu zuten hizkera. Harrezkero ez diet "dezaket" eta halakorik entzun. "Egin ahal duzu?", "Eman ahal didazu?" eta halako formak erabiltzen dituzte. Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen. Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. Batez ere horiek denak erabiltzen dituenak aldameneko lerroan egundoko aldrebeskeriak jartzen baditu. Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Kunplitu dirá 16 urte. [⇶]

Erroteta: "...denak betan ez badira ere bai gutxi batzuk aldian..."

Xabier Erroteta, bere atzoko komentario aberatsean, honela mintzo da:

Alta, egia bazik ez da hizkuntza dela gauza bizi eta aldakor bat ez dagoena batere lotua naturaren lege mekanikoetara eta zeinaren mekanismoetan sartzen diren jokoan anitz faktore historiko, psikologiko eta sozial bitxi, ilun, ezohi eta inprediktable. Horietako bat duzu prestigioa, erran nahi baita, persona bakar batek daukan indarra bere baitan bildua duen ospearen indarrez inposarazteko, edo begi onez ikusarazteko, bere burutarik sortuak diren nahiz bere hautu personalen uzta diren ohitura eta praktika linguistiko partikularrak. Euskaldungoan ospe eta prestigio handia duten bizpahiru izkribazaleek besarkatuko balituzte zuk predikatzen dituzun berrikuntzak –denak betan ez badira ere bai gutxi batzuk aldian–, uste izateko da nehor gutxi mentura litekela haina hori merkekiro laidostatzera erranez ez dakiela zer ari den eta kaskoa arraildua duela. 

Hortxe dago gradualtasuna, gradualtasun guztiz posiblea. Zeren, Errotetak esan bezala, nahikoa baita prestigiozko persona bakar bat, berriro diot, persona bakar bat, zek opari diezagun, demagun "gáin A" (= "A-ren gainean"), edo "aldé A" (= "A-ren alde"), edo "artén A eta B" (= "A-ren eta B-ren artean") afin-eta biharamunean denok gozatu ahal dezagun opari ikaragarri hori lasai askoan eta betiko (bidenabar esanda, aukera horiek ezin hobeto lotzen dira kin "zein..." edo "(e)ze..." erlatiboak, "ezi..." konparatiboa, "noiz..." denborala, "afin..." finala...; eta guztiak ere ezin hobeto lotzen dirá kin SVO ordenamendua).

Areago, neurri handi batean, ez al da hori jada gertatu noiz Ibon Sarasola ezin prestigiotsuagoak esán ze ""...orduan, "bitartean" aurrera bota behar da""?, ez al da hori jada gertatu noiz Ibon Sarasolak esán ze  ""...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude""? [297] [>>>]

Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Jarrai dezagun aletzen ideia horiék zein Sarasolak eta Baztarrikak azaldu an kolokio hemen aipatua. Hartara, entzun berriro audio-zati hau:

Hor, Patxi Baztarrikak aipatzen dú puntu bat zein iruditzen zaión klabea afin bideratu arazoa, eta dá jarrera, alegia, zéin jarrerarekin egiten zaion aurre i arazoa.

Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Eta, gure ikuspegitik, Patxi Baztarrikak, berriro ere, bete-betean asmatu du. Behar da jarrera linguistiko ireki eta garatzailea, eta behar da giro linguistiko egokia, giro linguistiko eraikitzailea, eta ez gaiztoa (gaiztotua) afin jarrera hori gauza dadín an estruktura konkretuak. Kolokioak jarraitzen dú:

Ibon Sarasola: "Zeinen jarrera? Itzultzailearen jarrera edo idazlearen jarrera, eman dezagun?"

Patxi Baztarrikak: "Itzultzailearen jarrera, bai, bai."

Eta jarrera orokor kruzial hori (arrén bideratu soluzioa), nóndik sortzen da? Esan nahi baita: Zéin dira aipatutako giro linguistiko horren erantzule nagusiak? Ba, nagusiki hizkuntzalariak, maila teorikoan, eta nagusiki euskaltzainak, maila praktikoan.

Ikus zér genioen an sarrera titulatzén ⇶ Aldez akademia iradokitzailea, ez araugilea (2006), non mintzatu ginen gáin erantzukizuna on hizkuntzalariak afin sortu giro linguistiko egoki bat non euskaltzainek (eta bestek) ahalko zutén aztertu eta proposatu bide eraikitzaileak:

Giro horretan gaur egun, inportantzia handia dute hizkuntzalariek; zeren, zuzenean edo zeharka, hizkuntzalariak dira erantzule nagusiak on giro linguistiko eraikitzaile edo perversoa zein nagusitu daitekeen barne hizkuntz akademia bat noiz aztertzen eta proposatzen bidearen ardatz nagusiak. [Balbula, 2006]

Eta hauxe genioen an artikulua titulatzén ⇶ Sintxigintzaren norabide komunikativoa (Senez, 2015), non berriro aipatu genuen hóri erantzukizuna on hizkuntzalariak ki sustatu giro linguistiko egoki bat non itzultzaileek, zuzentzaileek, irakasleek, idazleek... ahalko zuén landu bide eraikitzaileak:

Eta hizkuntzalariek beharko lukete iluminatu euskal sintaxigintzaren bide komunikativo hori afin itzultzaileek, zuzentzaileek, irakasleek edo edozeinek aurrera egin ahal izan erosoago. [Senez, 2015]

Gogora dezagun azkenik ondoko sarrera titulatzén ⇶ Bide bakarra (ITZUL-1) (2016), non hau:

Kontua da, gorago esan bezala, gradualki egitea, kritikoki baina aurrera bidean, oker egindakoak kritikatuz, baina ondo egindakoak sostengatuz eta landuz. Horretarako behar da giro egokia, eta hor berriro sartzen da Sarasolaren lanaren garrantzia handia [hor ari nintzen buruz Sarasolaren liburua titulatzén Bitakora kaiera] [Balbula, 2016]

Bai, Ibon Sarasolaren hitzek (eta Patxi Baztarrikaren hitzek ere) izugarri errazten dituzté opari linguistikoak (⇶ Opari linguistikoak (2018)) eze ekarri behar dituzté soluzio konkretuak.

Halako erabilera puntualak [opari linguistikoak] bai ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [Balbula, 2018]

[282] [⇶]
______________________________

Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Aurreko sarreretan aipatutako kolokioan, puntu batean, behinda Ibon Sarasolak azáldu arazoaren sakona, Patxi Baztarrikari galdetu zioten (garai hartan baitzén Eusko Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa, eta, hortaz, bere iritzia guztiz relevantea) ea nóla bideratu ahal zen egoera hori. Eta, hor, Patxi Baztarrikak eman zuén erantzun perfektua, eta hau ere historikoa:

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Hori da bidea, zein baita garabidea.

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak on itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén ⇶ J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

[281] [>>>]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2106): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2106): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola (2106): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."

Aurreko sarreran genioen nóla tresna burulehenek erakusten dutén euren potentzia maximoa noiz ahal diren kateatu an esaldi eta textu koherenteak (sintaktikoki eta interpretatiboki), izan ere koherentzia horrek zabaltzen baitu atea ki sortu esaldi eta textu irekiagoak, askeagoak, jarraituagoak, prezisoagoak, kontrolatuagoak, ulergarriagoak, konplexuagoak, aberatsagoak, erosoagoak, argiagoak... eta azken finean efektiboagoak.

Eta gauza da ze sintaxi bat zek oztopatzen ditú halako kateazio koherente-potenteak (sintaxi buruazkena) ez da izanen konpetitiboa respektu sintaxi bat zek errazten ditu halako rekursio eraginkorrak (burulehena). Hemen eta Japonian.

Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..." (2016):

Gogoratu ondorengo sarrera titulatzén ⇶ XK9: ...there is nothing as imperfect, or as impractical, as the national language of Japan (Naoya):

Baina, ideia hauek guztiak ez dira berriak an Japonia. Izan ere, Japonian inkluso existitu dira proposamen serioak tu ordezkatu euren hizkuntza induktibo (regresiboa) per hizkuntza deduktiboren (progresiboren) bat nola inglesa edo frantsesa. Proposatzaile horietako bat izan zen Mori Arinori (1847-1889), zein garai batez izan zen Japoniako Hezkuntza-Ministroa. Berrikiago, Shiga Naoya poeta eta letra-gizonak (1883-1972) eginen zuen bere saioa (Shiga was awarded the Order of Culture by the Japanese government in 1949). [Balbula, 2015]

Gogora dezagun halaber ze japoniera dá sintaktikoki buruazken zurruna (ikus ⇶ Argudiatzen zergatik dagoen japoniera esanguratsuki azpigaratuago ezi ... euskara). [280] [>>>]
______________________________

Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan "bitartean" aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"

Ordena burulehenen potentzia rekursiboa dá handitzen sinergikoki noiz tresna burulehenak ahal dirén kateatu an unitate analitiko (potentzialki luze-aberatsak) jarraituak, koherenteak, fluituak eta irekiak afin expresatu ideia konplexuak an modu erosoa, moldagarria eta, azken buruan, efektiboa. Horrela, zenbat-eta rekursio gehiago eta zenbat-eta exigentzia gehiago, hainbat okerrago ibiliko dira tresna buruazkenak, hainbat estuago.

Ibon Sarasolak (hemen): "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude":

Gogoratu ondorengo sarrera titulatzén ⇶ "...as the needs of language users become increasingly complex, other pressures (…) begin to favor a shift to SVO...", non aipatzen genuen nóla tresna burulehen guztiak (SVO ordena barne) dirén elkarren osagarriak eta sinergikoak:

Izan ere, behar linguistikoak igo ahala, gero eta egokiagoa da ez soilik SVO ordena, baizik ere beste estruktura eta baliabide burulehen guztiak (elkarrekin osagarriak eta sinergikoak baitira), zeinen artean diren aurkitzen preposizioak. [Balbula. 2013]

[279] [>>>]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

Ibon Sarasolak, aipatutako kolokio mamitsu horretan, ondorėn azaldu arazo konparatiboa on tresna sintaktiko buruazkenak respektu burulehenak (erabilíz "bitartean" postposizioa), dú ematen gakoa on soluziobidea, zein den hain gardena nola posiblea. Entzun berriro ki Ibon Sarasola (Hitzak denboran, 2016, 50:34-51:23):

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

Soluziobide hori háin da posiblea ze 1985 urtean Joanes Urkijo idazleak hiru aldiz erabili baitzuen "bitartean eta..." an artikulu bat zeinen referentzia irakurri ahal dén baldin klikatu gain ⇶ "Mekanismo propioak: bitartean eta...". [278] [>>>]
_____________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
4: Ibon Sarasola: (2016) "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola (2106): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu"

Han eta hemen, noiz atera gaia on estuasun komunikatiboa an sintaxi buruazkena (respektu burulehena), dá egoten tendentzia handia aldé eskapismo erosoa, zeinek ez dun laguntzen konpontzen arazoa, baizik oztopatzén soluziobidea, enkistatuz egoera linguistiko konparatiboki-disfuntzional bat eta finean sozialki deserosoa.

Esan nahi baita ze hizkuntzalari eta bestelako erantzule ortodoxoek (sintaxian, dena da berdin) dutė evitatzen debate zientifiko zintzo eta sakona, ez direlarik sartzen an afera kruzial hau, eta noiz sartu, nahiz euren argudioak izán ezin eskasagoak eta argiki inkonsistenteak (ezinbestez), eta nahiz ikusi ze euren kontrako argudioak dirá mila aldiz sendoagoak eta ondo konsistenteak, dirá gelditzen hain lasai, hain trankil nola ez balitz gertatu ezer ere, azientifikoki. Eta, itxuran, ez da ezer gertatzen. Bizitzak darrai. Baina ez darrai ondo.

Horrexegatik, mila aldiz historikoa da Ibon Sarasolak egindako saio hori, non mintzatzen dén burúz arazo konparatibo handia zein dutén sintaxi buruazkenek respektu burulehenek. Entzun ki Ibon Sarasola (Hitzak denboran, 2016, 50:34-51:23):

 Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu". [277] [>>>]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
3: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
4: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak

Nahiz ez-gutxitan ikusi dugún "historiko" adjetiboa desegoki erabilia afin azpimarratu inportantziá on gertaerak zein, ondo begiratuta, ez ziren hain historiko, kasu honetan guztiz justifikatua iruditzen zaigu halako adjetibo exigentea afin kalifikatú hitzak ti Ibon Sarasola hizkuntzalari eta euskaltzaina noiz azaltzén, ezin argiago, zértan datzan oinarrizko arazoa on sintaxi buruazkena respektu sintaxi burulehena hala nola arazoaren garrantzia eta soluziobidea ere. Entzun hitz horiek:

KLIKATU HEMENTXE (batez ere arten 44:15 eta 1:06:05)

[Audio horretan entzuten dá hitzaldi-kolokio bat zein, 2016ko abenduaren 1ean, burutu baitzen Donostian, nahizta audioa bera ez zen publikatuko harik-eta 2017ko azaroaren 17a.]

Hurrengo sarreretan joango gara aletzen han azaldutakoak, zein, berriro diot, iruditzen zaizkigu, duda izpirik gabe, historikoak. [276] [>>>]
___________________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
2: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
3: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
4: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika (2016): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Opari linguistikoak

Luis Lauzirika-k irizten zuén (hemengo komentario batean) "eze syntaxia ez dela zertan 'pixkanaka' developatu", eta zuen galdetzen: "Zergatik ez 'bat batean'?".

Ahalko balitz egun batetik bestera developatu sintaxi bat, esan nahi baita, desdoblatu bere bide regresiboak afin ahalbidetu bide progresiboak ere, nik nuke sinatuko inmediatuki (arrén irabazi abantaila guztiak on estruktura sintaktiko irekiak). Baina realitate linguistikoa ez ohi da aldatu egun batetik bestera, baizik gradualki eta pixkanaka.

Horrek, jakina, ez dakar begira gelditzea, lo gozoan. Kontrara, behar dá proaktibitatea (ezen ez reaktibitatea), eta oso bereziki behar dá proaktibitatea on eragile linguistiko nagusiak, zeinen aktibitate kontzientea aldéz aukera estruktural progresiboak izanen dén ezinbestekoa. Proaktibitate hori joan beharko litzaké urratzen bidea, zein gero, denborarekin, izan beharko litzaké berrestua ganik erabilera konsolidatu bat.

Horrela, nahikoa litzaké Ibon Sarasola batek edo Atxaga batek edo Juan Garzia batek erabiltzea ez dakit zein estruktura progresibo (hala nola "afin(da)..." edo "burúz(ta)..." edo "ordezta...", edo "artén...", edo beste edozein estruktura edo aldaera) afinda biharamunean beste guztiok izán aukeran estruktura hori (hasieran registro landuagoetan batez ere) bai eta bere abantaila komunikatibo guztiak.

Halako erabilera puntualak bái ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [273] [>>>]

Behar da desdoblamendua on "A-ren eta B-ren artean"

Erramun Gerrikagoitiak duela gutxi aztertu du adibide bat zein Ibon Sarasolak erabili du an bere azken liburua ("Bitakora kaiera", 2016), eta non Sarasolak aurreratuak ditu bai sujetua eta baita aditza ere:

Amildegi bat sortu da kalkuluaren bitartez irudimena gainditzen duen errealitate batera iristen den fisikariaren, eta ebidentzia matematikoak sentsuen intuizioaren datuak gezurtatzen ditueneko errealitate bat antzematen saiatzen den publiko arruntaren artean. [Sarasola, 2016:148] 

Nik uste ze behin ikusita Sarasolak hartutako eta Erramunek landutako adibide hori, duda gutxi gelditu litezte respektuz komenientzia handia ti erabili "...artean" aurreratu bat.

Eta behin irakurrita zuen komentarioak (han egindakoak), nik ere egin nahi nituzke komentario batzuk.

1.: Nire ustez, Sarasolaren adibide hori da produktua ti textugile bat zeini ez zaion gelditu beste erremediorik ezi horrela itzultzea, zeren bere erreminta-kutxan ez ditu aurkitu estrukturak nola aditz aurreratuak edota erlatibo anaforikoak edota... ("Elhuyar taldeko itzulpenetatik" hartua dago). Horiek bere kutxan izan balitu, beste modu batera eginen bide zuen bere textua. Esan nahi dut ze, egiten ditugun textuak izaten dira oso dependente ti baliabideak zein erabili ahal ditugun.

2.: Errotetaren ildoari jarraiki, esan ze matematikan erabiltzen da "gain" prepositiboa afin irakurri konbinazioen notazioa: "A gain B" = "A, B-ren gainean", eta, bistan denez, esaera edo estruktura hori arazorik gabe derivatu da ti bere kide postpositiboa (berdin nola "barne" ere).

3.: Bide horrexetatik, egokiagoa iruditzen zait "arte" edo "arten" ezenezta "inter" zeren "arte" lortu da aplikatuz ber mekanismoa nondik atera dirén "gain" edo "barne" eta iruditzen zait ze euskaratik moldatutako baliabideak errazago erabiliko dira ezi adibidez "inter" latinismoa. Baina “arte” hitza postposizioa ere báda, eta “artén” soilik prepositiboa, halatan non, azken horrekin, lehenengo momentutik eta duda barik dakigu zéin estrukturatan gauden. Edonola ere, behin normalizatuak, edozein izanen litzake ona.

4.: Baliabide erlatibo anaforikoek, eta batez ere murriztaileek, ondo korritu behar dute (zeren askotan erabili behar dira), eta "zeina" erlatiboak ez du hain ondo korritzen nola "zein" mugagabeak. “Zein” mugagabea nire ustez euskaratik berez sortua da, eta, dirudienez, hasi zen erabiltzen lehenago-ze bere kide mugatua "zeina", zein bai izan daiteke idazle zaharren garapena afin itzuli "el cual", eta halako erlatibo ez-murriztaileak. Gainera, aztertu beharko litzake aukerá ki erabili "eze" erlatiboa ere, zein literatura zaharrean agertu baita (bitan baina agertu da).

5.: Sarasolak bihar erabiliko balu “arté(n)…” (edota “burúz…”, edota “bitárte(n)…”, edota “ordezta…”), bihartik bertatik erabil lite(z)ke estruktura hori(ek). Hor dago gakoa. [247] [⇶]

Sistema errazagoak aukeran

Hizkuntza bat dá kode bat, sistema bat, zeinen barruan existitzen dirá azpisistemak nola azpisistema numerikoa, sintaktikoa edo verbala, non berriro egon ahal dirén azpiazpisistemak zein berez ez diran baizik sistemak zein dauden integraturik barne (edo azpi) sistema zabalagoak. Gainera, egon ahal dira bide alternatiboak egitén antzeko lana, hala nola, aditz-formetan, "dakizkidake" sintetikoa eta "ahal zaizkit" analitikoagoa afin antzera eman ideia potentziala.

Eta gauza da ze, nahiz bi sistemek egín ber lan semantikoa, bata, oro har, izan daiteke errazagoa zein bere kidea, nola dioskun jarraian Ibon Sarasolak (Berria, 2012):

Begira, nire bi semeek euskara Katalunian ikasi zuten. Amak katalanez egiten die, eta euskaraz nirekin eta umezain batekin egiten zuten. Eta dena zen dezaket. Hemen [Donostian] ikastolan hasi, eta egun hartan bertan hasi ziren «ekarri ahal dut?» esaten. Ze ondo! Primeran! Irtenbidea hori da, eta ez dzskgttzt horiek. Ahalekin egitea: Iparraldeko sistemarekin, «ekartzen ahal dut», edo Hegoaldekoarekin, «ekarri ahal dut». Nik, adibidez, idazteko nahiago dut Iparraldekoa. Lehen egunetik ekarri zuten, eta pentsatu nuen: «Ikastolak funtzionatzen du». Bat: horrek esan nahi zuen euren artean euskaraz egiten zutela, jolasorduan-eta, bestela ezinezkoa zelako. Eta bi: sistema errazago batera makurtu zirela. Bikain iruditu zitzaidan. [Ibon Sarasola, Berria, 2012-7-1]

Eta are analitikokiago zein "ahal zaizkit" eman genezaké "ahal dira niri", zein batzutan erabiltzen dan euskaraz (non datiboa ez dan sintetikoa), eta zein izan beharko litzakén aukerako forma an euskara batua afin erabil dezagun noiz ere nahi dugun.

Beste (azpi)sistema batzutan ez da existitzen halako forma alternatibo orohar errazagorik, baina, dudarik gabe, bilatu eta proposatu beharko liraké halako bide alternatiboak baldin euren erraztasunak (edo bestek) hala justifikatuko balu. Horixe da kasua an sistema sintaktikoa (oso sistema orokorra baita) non joan beharko lirake eskaintzen aukera sintaktiko progresiboak (aparte regresiboak). Zeren, sintaxibide progresiboa dá ez soilik errazagoa, baizik ere produktiboagoa, aberatsagoa eta efektiboagoa. [166] [⇶]

Solemnitatea versus hotsanditasuna

Erantzunez a Patxi Petrirena respektu bere hemengo mezua.

Har dezagun hitzá "solemnitatea", zein dan agertzen an aurreko posta. Bilatu dut hitz hori an zenbait hiztegi zein erabiltzen ditudan komunzki (Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua, Elhuyar Hiztegia, edo 3000 Hiztegia), eta ez dut aurkitu. Guztiarekin, "solemnitate" askitan agertzen da an Google.

Bestalde, Sarasolak, bere hiztegi berrian (zein akaso ahal dan konsideratu zirriborroá on Euskaltzaindiaren hiztegia), dígu proposatzen "hotsanditasun" eta "hotsandiko" afin adierazi "solemnitate" eta "solemne". Ondo deigarria da nóla "hotsanditasun" behin bakarrik agertzen dan an Google (eta da justuki an Berria egunkaria, 2006). "Hotsandiko", ordea, askitan agertzen da hortik zehar, baina zéin esangurarekin?

Ikus dezagun "hotsandiko" an hiztegia on Elhuyar:

Ikus dezagun, orain, 3000 Hiztegia:

Gauza da ze, hiztegi horietan, "hotsandiko" hitzak esangura asko ditu, baina ez "solemne". Hortaz, badirudi ze, finean, "hotsandiko" hori da adabaki bat afin saihestu "solemne" gardena (inglesez: "solemn-solemnity", frantsesez: "solennel-solennité").  Bikain?

Horrek zér dakar? Anbiguetatea, ñabardura-falta, eta, azken buruan, pobrezia. Bikain?

Sarasolaren hiztegiaren itzala oso luzea da, baina, printzipioz behintzat, hiztegi hori ez da arauemailea. Euskaltzaindiaren hiztegia, aldiz, báda arauemailea, eta, horrek esan nahi du ze, baldin azkenean ez badituzte onartzen ez "solemnitate" eta ez "solemne", hitz horiek "zuzengai" izanen direla. Bikain?

Dio Atxagak ze ez du ezagutzen garbizalerik an Euskaltzaindia. Agian, "garbizale" hitz hori ere redefinitu beharko dugu. [109] [⇶]

Esaldi deklaratiboak: hemen, Berrian eta Japonian

Erantzunez a Erramun Gerrikagoitia buruz hemengo galdera bat.

Definituko dugu hemen esaldi deklaratiboak nola hóriek osatuak per aditz deklaratibo nagusi bat (verba dicendi, hala nola "esan", "erakutsi", "pensatu", ...) eta perpaus suborbinatu konpletibo bat zeinen marka izaten da atzizkia "-(e)la".

Jesus Maria Agirre itzultzaileak dio honako hau buruz esaldi deklaratibo horiek:

DEKLARAZIOA
Verba dicendi edo aditz iragarleak, askotan jartzen dira enuntziatu hasieran, aditz operatibo, bideratzaile eta aurkezleak baitira. Euron artean, ESANen portaera oso nabaria da, zentzu honetan, hegoaldeko literatura batipat herrikoian. [J.M. Agirre, Euskal Gramatika Deskriptiboa, 834. or.]

Har dezagun, adibidez, joan den ostiralean Berria egunkariak emandako titular nagusia:

"Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela dio Sanzek.

Hortxe dugu esaldi deklaratibo normal horietako bat zeinek daukan joskera hain anormala nola antikomunikatiboa.

Esango nuke Berria egunkariak báduela famá on eskaintzea euskara estandar zaindua; eta, gogoratu uste dudanez, behin baino gehiagotan jarri da nola adibidé on euskara estandar ia perfektua. Ondorengo aipuak jasotzen ditu hitz batzuk ti Ibon Sarasola burúz "Euskaldunon egunkaria", baina uste dut hitz horiek berdin ere aplika dakizkiokeela a Berria:

(Ibon Sarasolak) Egunkariaren egitekoa goraipatu zuen, hizkuntzaren ikuspegitik batez ere: “Euskararen normalizaziorako tresna garrantzitsuenetakoa kendu digute Egunkariarekin batera, Euskaltzaindiak jarritako arauak eguneroko lanera moldatzeko tresna eraginkorrenetakoa baitzen”.

Sarasolaren iritziz, “ez dago inolako zalantzarik euskararen normalizazioan Euskaltzaindia bezainbesteko lana egiten ari zela” Egunkaria.

Nik, ordea, ez dut uste goikoa bezalako titularrek emango diotela a euskara ezer goraipagirririk, eta bai, ordea, kenduko, ondo kenduko ere.

Esaldi deklaratiboek askotan izaten dute sujetu oso labur bat zeinek dún zimentatzen oinarri thematikoa (Sanzek: bi silaba), eta aditz nagusi are laburragoa zeinek irágarri deklarazio-mota (dio: bi silaba), hala nola galdegai luze edota konplexu bat zein baita deklarazioa bera ("Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela: 26 silaba).

Evidentea iruditzen zaigu ze goiko mezu hori hagitz hobeto ulertuko zen baldin eman baligute aurrena sujetua, gero aditza eta azkenik deklarazioa. Ikus Deia-k nola ematen duen lehenengo orrialdean informazio berbera:

Titularra:

Sanz contradice el discurso oficial del PP y confiesa su esperanza en el proceso de paz

Azpititularra (zein baita interesatzen ziguna):

Afirma que se atisban signos de que las pistolas y las bombas pueden dejar paso a la paz y la libertad

Bistan da, Deia-ko azpititularrak informazio gehiago ere ematen du an modu askoz informatiboagoan, irakurgarriagoan, eta abar.

Berria-ko hizkuntzalariek akaso esan lezakete ze euskararen ordena dá SOV, eta horrek aldatzen dituela gauzak, baina euren goiko titular hori ez da SOV ezpaze OVS (hots, Mahomarena eginda: nola galdegaia dén luze edo konplexua, desthematizatu dezagun esaldia), eta, gainera, esaldi deklaratiboetan, eta areago deklaratibo konplexuetan nola titular hori, euskaraz ere estandarragoa da SVO ezi SOV (ohitu gara a estruktura hori):

Egia esan, lizentzia hitza ez da beharbada egokiena holakoetarako, zeren lizentzia horren arabera jokatzen baita normalena (ez dela, alegia, noizbait gogoz beste hartu beharreko erabaki halamoduzko bat, arauaren salbuespen sistematiko moduko bat baizik).

Formulatzea oso erraza da, hara: galdegaia perpaus konpletiboa denean, aditzaren eskuinera doa eskuarki. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 229: kasu honetan azpimarrak dira Juan Garziarenak]

Beraz, goiko erabilera ez da soilik antikomunikatiboa eta antiperiodistikoa (deklarazioa soilik bihurtu da interesgarri noiz ezagutu dugún autorea), baizik-eta gainera antiestandarra, zein baita ja akaboa on kontratransgresioa.

Kontua ez da soilik ze halako erabilerek ez dutela jotzen an norabide egokia, baizik ze jotzen ari direla aúrka aurrerapen linguistiko partzialak zein diren estandarizatu edo gramatikalizatu an euskara; hau da, kontrako norabidean: horretan ere ereduzkoak ote? edo, akaso horrexegatik ote dira ereduzkoak batzuentzat?

Eta gauza da ze, ez soilik SVO sintaxietan, baizik munduko SOV hainbat sintaxitan ere, galdegai deklaratiboak jarri ohi direla atzé aditz nagusia (euskara estandarrean gainera, horixe da salbuespen nagusia a arau orokorra on jartzea galdegaia aurré aditza). Dá adibide ona buruz nóla arrazoi komunikatiboek tira egiten duten ti estruktura linguistikoak an norabide konkretu bat: norabide progresiboa.

Japonieraz, berriz, menpeko deklaratiboak ere emanen genituzke an modurik kanonikoena (SOV), eta, jakina, itxaron behar genuke harik azkena afin enteratu ea "Sanzek esan ote zuen", "Sanzek ukatu ote zuen", "Sanzek zin egin ote zuen", "Sanzek ezeztatu ote zuen", "Sanzek baieztatu ote zuen", noiz-eta aditz nagusiaren informazio hori dén informazio estrategiko klavea afin zuzenean interpretatu informazio potentzialki konplexu hori zein, japonieraz, emanen zitzaigun aurretik.

Ohitura hori antikomunikatiboa da hemen eta Japonian. [88] [⇶]

Sarasolari bost axola zaio evidentzia

Hementxe daukagu konfirmazioa respektu Ibon Sarasolaren jarrera an afera on euskararen garabideak:

... euskaraz badugu gaur egun prosa eredu aski landua eta nazioartean homologatzeko modukoa. Ezagutu eta ikasi egin behar dela eredu hori, horixe da guztia. [Ibon Sarasola]

Gainera, textu berean, kalifikatzen du nola "ergela" idazki bat non Inazio Barquerok eskatzen dio justuki ze lan egin dezan aldé prosa-eredu landu eta internazioalki homologagarri bat. Eta, hantxe bertan ere, deitzen dio "estrategia" ki ariketa responsablea on onartu ze ordena informatiboa dá informatiboki ahaltsuagoa ezi ordena antiinformatiboa (zenbat-eta mezu konplexuagoa, orduan-eta nabariagoa). Niri oso larria iruditzen zait mezu hori. Eta oso argigarria.

Sarasola jauna: gaur egun dugun eredua dá euskara batua (zein, gaur egun bederen, gauzatzen dén an euskara estandarra), eta haren potentzia komunikatiboa ez da inondik inora homologagarria kin húra zein daukaten auzoko hizkuntzek, nola gaztelania edo frantsesa.

Evidentea da: euskaraz esaten diren esaldi guztiak arazorik gabe emanen dituzu gaztelaniaz, ia automatikoki, momentuan, eta gainera ikuspuntu komunikatibo batetik mejoratuak (oro har). Alderantzizko bidean, aldiz, arazoak nonahi topako dituzu, eta azken buruan emaitza komunikatiboki eskasagoa lortuko, kin itzulinguruak edo gabez itzulinguruak. Ez dugu ahaztu behar ze esaldiak dirá komunikatzeko bideak.

Bestela esanda, gaztelaniaz dauzkagu errepide, bide eta bidexka guztiak gure esku, eta, esan gabe doa, gehienetan errepidea da biderik onena afin joan ki gure helburu komunikatiboa an modu egokiena (errepidean hobeto kontrolatzen duzu, lasaiago zoaz, aukera gehiago dauzkazu, ...). Euskaraz aldiz, falta zaizkigu errepideak, eta inkluso bidexkak ere agertzen zaizkigu txartoago artikulatuak (oro har). Hortaz, halabeharrez ibili behar gara harbideetatik, saltoka, eta esanguratsuki txartoago.

Detaile tekniko bat: errepideak sortzen dira kin baliabide progresiboak, bitarten baliabide regresiboek soilik balio dute afin egin bidexkak.

Baina Sarasolari bost axola zaio evidentzia. Eta hori oso larria da, oso-oso larria. [79] [⇶]

"Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aurreko mezuan, komentario batean, etorri da harira bertso zahar bat deitzen "Cantares de la quema de Mondragon", non irakurtzen ahal genuen "çein" interesgarri hau:

Lasterreon sar gayteza[n]
Cantoeco çarçayqueran,
Aen bizar(r)ac ycara çirean
Armacaz ezin eguien leg(u)ez eçer
Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

Nik duda batzuk azaldu...:

Nik ez dakit noraino interpretatu daitekeen azken "zein" hori nola kausala edo nola erlatibo, ...

... eta Josu Lavinek erantzun:

"Zein erre ez zitezan"

Niretako relativo bat da zein doan aoristoarekin loturik:

"que no se quemaron"

Interpretazio horren harian, jo dut a liburua "Textos arcaicos vascos", non, gure zorionerako, Luis Mitxelenak komentatzen baitu textu hori:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

Mitxelenak ez du egiten bestelako komentariorik burúz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze hori perpausori dagokio a kanta bat zein ustez konposatuko zen an XV mendea, nik uste ze kontu horrek merezi du komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurre lehenengo aldia non dan jaso perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zeinek, gainera, dún partikularidadea on izatea restriktibo mugagarria eta kasu adverbialik gabea (hau da: dauka guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" a Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak hasi zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zen gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzematen ahal dugu egoera intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz ere interesgarriago ezi hori zein daukagun gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu baitira ti gure estandar literarioak.

Gainera, azpimarratu behar dugu ze halako erlatibo prepositibo ahaltsu eta progresiboak dira ezin beharrezkoagoak afin garatu diskurso ahaltsu eta progresiboago bat.

Baina nóndik demontre atera du Juan Garziak ezen:

Jakina, ZEIN (ZOIN/ZUIN) egitura horretakook kasu-atzizkia onartzearen abantaila dute, baina –ez bedi inor engaina- besterik adierazten dute, ez baitiote “zein gizonekin” galdera inplizituari erantzuten (hots, ez dira zehaztaile, esplikatibo huts baino). ["Joskera lantegi", 373 or.]

Beste ale bat ematearren: nire "Euskararen garabideak" liburuan, 137. orrialdean, irakur daiteke zita bat ganik Tartas, non aurkitzen baita beste adibide bát on "zein" mugagarria eta kasu adverbialik gabea (zehazki: "zeinek"):

Examina etçaçu faltac eta imperfectioniac, çointara baitcira gehiago emana eta inclinatia eta erori ahal baitcinate ardurenik, hala nola, colera, impatientia, gaixqui minçatcia, vanitatia eta halako bertce beqhatiak; causa eta ocasionia, çoignec hetara erori eraci baiçutu, affin eta ihessi eguin deçaçun hayer, evita ditçaçun.

Baina, zergátik ari da Euskaltzaindia prestatzen bidea afin ez daitezen definitiboki onar "zein" restriktibo mugagarri ez-adverbialak?: hori da mutilazio onartezin bat, ezbide bat, zeinen oinarrian baitagoke erabilerá on "el/la/lo cual" (hor erakusten dute berriro euren perspektiba-falta).

Xabier Alberdi ja hasi da ematen pausu hori zein doán ti ustezko deskripzioa a (des)gomendio argia:

... EGLU-V-en arabera, (53b) itzulpena (erlatibo mugagarria) onargarria izango litzateke, izenordain erlatiboa kasu adberbial batekin dagoelako; baina horrelakoetatik kanpora, ez da batere gomendagarria zein erlatiboa balio mugagarriarekin erabiltzea (54). ["Euskal estilo libururantz", 2001:210]

Esan gabe doa: hurrengo pausua izanen da araua ze(inek) anputatuko du "zein" mugagarria eta kasu adverbialik gabea ti edozein erabilera estandarizatu. Egia esan, operazio/mutilazioa ia amaituta dago, eta arrakastaz.

Oi "zein" erlatiboa, zer hintzen eta non hago! [60] [⇶]