"zein" dá erlatibo (galdetzaile) orokorra, zeinen plurala, aukeran, dén "zeintzuk" (galdetzailea ere)

Nola genioen an sarrera titúlatzen:

• Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak jaio zirén murriztaile, mugagabe, VO, eta erabilíz ber "-n" subordinatzailea zein zen erabiltzen an galdera korrelatibo indirektoak, nondik evoluzionatu ziren.

Gerora, "zein" horiek bihurtuko zirén explikatiboak ere, halatan ze, adibidez, "zein" absolutibo monosilabikoa izan liteké espezifikatiboa edo explikatiboa, eta berdin erabil daiteke aurrekari singularretan nola pluraletan, nahiz báden, baldin nahiago, "zeintzuk" galdetzaile plurala.

Bestalde, euskaran garatu zén "ze" partikula erlatiboa ere (ikus hemen), zein orobat jaio zén murriztaile, eta zein, monosilabikoa izanki, izan daitekén alternatiba egokia ki "zeinek" bisilabikoa an erabilera murriztaileak, non eskertu egiten dirén partikula arinak. Gainera, aditz erlatiboaren laguntzailea askotan elidi liteke (bere sujetua aurrekari erlatibo bera da):

Hori da emakumea zeinek irabazi dun saria.
Hori da emakumea zeinek irabazi saria.
Hori da emakumea ze irabazi dun saria.
Hori da emakumea ze irabazi saria.

Oso interesgarriak izan daitezke halako aukera erlatibo progresibo arinak.

Azkenik esán ze garatuko zirén "zeina-zeinak" determinatuak ere (zein ez diren galdetzaileak), akaso jarráikiz eredua on frantsesa edo gaztelania (inglesez, adibidez, ez dira existitzen halako erlatibo determinatuak):

zeinak = lesquels / lesquelles = los/las cuales

zeinen funtzioa ez den orokorra, ez frantsesez ez gaztelaniaz; esan nahi baita ze zenbait erabilera murriztailetan soilik erabiltzen dá "que" aukera progresibo arinagoa.

Eta gauza da ze, euskaraz ere, báda "zein" indeterminatu arin orokorra, halatan ze "zeina-zeinak" determinatu astunagoek ez dirudite kandidaturik onenak ki izán euskal erlatibizatzaile orokorrak, baizik gehiago, osagarri interesgarriak. [749] [>>>]

Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak

Dio Erramun Gerrikagoitia-k an bere erantzuna ki nire atzoko sarrera:

Niretzat argui dago zer diren contractioneac baina ez zer diren errazpideac nahiz-ta ikusi arguiro dagoela hitz (neologismo?) hori formatua kin erraz + bide. Baina ez zait ethorten hitz horrequin cerebrora ezelaco concepturic behintzat niri. Nola esaten ahal litzateque hori conceptua gaztelaniaz, frantzesez edo inglesez?

Zeren errazpideac interpreta litezque modu sobera zabal eta lausotuan so eguinic soilic interpretationeari e analysis etymologicoa e bere parteac, erraz eta bideac, ezen bideac dutenac bide emaiten erraztasunari. Baina da interpretatione sobera lausoa.

Nik, "errazpide" hitza erabiltzean, kontuan izan dut bere esangura orokorra:

errazpideak = errazteko bideak 

Terminu horren barruan konsideratu ditút bide egoki guztiák za erraztu produkzio fonikoa, non sartzen dirén oso nagusiki kontrazioak baina non bádiren beste aukera batzuk ere.

Dio Trask hizkuntzalariak an bere "A Dictionary of Phonetics and Phonology" (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Wikipedia-k dio:

A contraction is a shortened version of the written and spoken forms of a word, syllable, or word group, created by omission of internal letters and sounds. 

Hortaz, kontrazioetan hitz klaveak liraké "removal" edo "omission", baina gauza da ze bádira (ustezko) kontrazioak non ez den gertatzen laburtzerik, baizik bestelako transformazio erraztailerik. Horixe gertatzen da, adibidez, noiz:

 ez du → eztu

non emaitza ez den laburragoa, baizik beste modu batera erraztua.
 
Eta bádira beste prozesu fonologiko erraztaileak zeinen emaitza fonetikoa ez den laburragoa, baizik ahulagoa, zerbait eze eskatzen du ahalegin foniko gutxiago, nola an lenizioa:

lenition: (also weakening) Any phonological process in which a segment becomes either less strongly occluded or more sonorous, such as [k] ~ [x], [x] ~ [h] or [k] ~ [g]. Often the term is extended to various other processes, such as loss of aspiration, shortening of long segments and monophthongization of diphthongs, which represent 'weakening' in some intuitive sense. [R.L. Trask, 1996:201]

Holako prozesu lenitiboak gertatuko liraké noiz dugun erlajatzen, higatzen, ahultzen edo lenitzen ebakierá on zenbait soinu, bihurtuz "t" soinuak "d"-agoak, edota "g" soinuak ahulagoak nahiz ez desagertu. 

Hortaz, eta afin batera adierazi prozesuak nola kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak, aukeratu nuén "errazpideak" izendapena, zeinek, nire ustez, ondo adieraziko luké gorago esandakoa. [384] [>>>]

Euskara estandarrak ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere

Hizkuntza baten praktika normalizatua dá mugitzen an continuum bat artén erabilera landuagoa eta erabilera kolokialagoa, halatan ze hiztunak aukeraten ditú, momentu bakoitzean, hóriek baliabide sintaktiko, lexiko eta fonetikoak eze irizten ditu egokien afin lórtu bere helburu komunikatiboak. Continuum pragmatiko horretan, oro har, behar komunikatiboak egon beharko liraké ondo asebeteak, eta oso bereziki an textuinguru linguistikoak non existitzen dirén, aukeran, alternatiba linguistiko (hizkuntza, sintaxi) ondo potenteak, flexibleak eta eraginkorrak, edozein esparrutan ere.

Edozein kasutan, baina oso bereziki egokiera horretan, bide bakarra izanen da aberástea, edo gutxienez saiatu aberásten jarduera komunikatiboa (landuagoa eta kolokialagoa) kin aportazio esanguratsuki funtzional guztiak zein diren edo egon ahal diren eskura, gradualki baina seguru. Baina, zer gertatu da? Ba, gertatu da ze...

1. euskara batu estandarrean, euskaratik borratu dirá mendeak on flexibilizazio sintaktiko burulehena, literarioa eta mintzatua ere, zeintan sortu eta erabili ziren hainbat baliabide eta mekanismo sintaktiko zein jarraitu beharko lirakén lantzen, ohi moduan, afin jarráitu kin prozesu evolutiboa on euskararen sintaxia aldé estruktura irekiago, potenteago, flexibleago eta eraginkorrago bat (erlatiboki abantailatsuagoa an esparru komunikatibo guztiak), zein ez soilik ez den potentziatu, baizik ze, kontrara, oztopatu egin da, hainbateraino non gelditu baitá estandar sintaktiko bat erlatiboki pobrea, erlatiboki rigidoa, erlatiboki ahula, erlatiboki monotonoa, erlatiboki astuna eta erlatiboki gutxi eraginkorra.
2. euskara batu estandarrean, euskaratik borratu dirá hainbat hitz eta hitz-forma, hala landuagoak nola kolokialagoak, zein ziren eta diren ondo baliagarriak, funtzionalak, argiak eta kasu askotan internazioanalak ere, eta zein nahi izan diren ordezkatu kin aukerak zein, ez gutxitan, zirén luzeagoak, lausoagoak, anbiguagoak eta gutxiago erabilgarriak, apárte gutxiago eraginkorrak.
3. euskara batu estandarrean ez dira landu kontrakzioak eta bestelako errazpideak (aráuz egoera pragmatikoa), zein diren beste aukera ondo erabilgarri bat afin aukeran koipéztatu engranajeak on jarduera estandarra: kontuan hartu ze, zenbat eta motor sintaktiko gutxiago potentea izan (zenbat eta sintaxi buruazkenagoa izan), hainbatenago eskertzen dirá kontrakzioak eta errazpideak afin, ahal den neurrian, goxatu jarduera eta, zertxobait bada ere, gutxiagotu silaba kopuruak.

Horrekin guztiarekin, eta gure kontextu linguistikoan, daukagu estandar bat zek ez ditu asebetetzen, ezta urrutitik ere, ez behar landuagoak, ezta behar kolokialagoak ere. [383] [>>>]

Euskara batua vs euskara (batu) estandarra

Atzoko sarreran jasotzen genuen nóla Koldo Zuazok zioen ze, oinarrian, euskara batua ez dá baizik versio osotu bat ti euskara zein den mintzo an Gipuzkoako Beterria, zeinda, bistan denez, dén auskararen dialekto bat, eta zein, esan gebe doa, izanen den berdin dialektala nola den beste edozein dialekto. Hortaz, zergátik egozten zaio etengabe ki euskara batua artifiziala izatea? Zein da zehazki arazoá?

Galdera horri erantzuteko xedez, hasiko ginaké desberdintzen euskara batua eta euskara (batu) estandarra, zein normalean sinonimotzat hartzen diren (guk ere hala egiten dugu askotan), baina zein, batzuetan eta helburuaren arabera, ezberdindu ahal diren, nola adibidez eginen baitugu orain.

Hortaz, euskara batua litzaké euskará eze betetzen ditu arauak on Euskaltzaindia, zein ez diren hainbeste nola uste izaten den, eta zein, gehien bat referitzen diren ki ortografia eta aditzak, nola zioen berriki Irene Arrarats-ek (ikus sarrera hau):

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Euskara (batu) estandarra, aldiz, izanen litzake euskará zein egin den estandarra, normala an gure kazetaritza, testugintza eta literatura, esan nahi baita hóri euskara eze, arrazoi bategatik edo bestegatik,  nagusiki erabiltzen den.

Finean, ekinaren ekinez, eguneroko batu estandar nagusi hori perzibitzen da nola balitz batua, baina batua ez da hori, edo hobeto, ez da soilik hori, eta bestalde, askoz gehiago behar luke. [382] [>>>]

Behar da desdoblamendua on "A-ren eta B-ren artean"

Erramun Gerrikagoitia-k duela gutxi aztertu dú adibide bat zein Ibon Sarasola-k erábili an bere azken liburua ("Bitakora kaiera", 2016), eta non Sarasola-k hasieran jarri dituén bai sujetua eta baita aditza ere:

Amildegi bat sortu da kalkuluaren bitartez irudimena gainditzen duen errealitate batera iristen den fisikariaren, eta ebidentzia matematikoak sentsuen intuizioaren datuak gezurtatzen ditueneko errealitate bat antzematen saiatzen den publiko arruntaren artean. [Sarasola, 2016:148] 

Gure ustez, eta behin ikúsita Sarasola-k hartutako eta Erramun-ek landutako adibide hori, duda gutxi egon litezke respektuz komenientzia handia ti erabili "... artean" aurreratua ere.

Eta behin irakúrrita zuen komentarioak (han egindakoak), esan nahi genuke ze:

1.: Gure ustez, Sarasola-ren adibide hori (sujetua eta aditza amaieran daude hasieran) da produktua ti textugile bat zeinen erreminta-kutxan ez diren aurkitzen egiturak nola aditz aurreratuak edota erlatibo anaforikoak edota... ("Elhuyar taldeko itzulpenetatik" hartua dago). Halako tresnak bere kutxan izan balitu, seguruena beste modu batera eginen bide zuen bere textua. Esan nahi baita ze, egiten ditugun textuak izaten dirá oso dependente ti tresnak zein erabili ahal ditugun.

2.: Erroteta-ren ildoari jarraiki, esán ze matematikan erabiltzen da "gain" prepositiboa afin irákurri eragiketa bat: "A gain B" = "A, B-ren gainean", eta, bistan denez, esaera edo estruktura prepositibo hori arazorik gabe derivatu da ti bere kide postpositiboa (berdin nola "barne" ere). baina berdin ere, aukera postpositiboa erabil liteke (aukeran).

3.: Bide horrexetatik, egokiagoa iruditzen zaigú "arté" edo "artén" ezenezta "inter" zeren "arté" lortu dá aplikatuz ber mekanismoa nondik atera dirén "gain" edo "barne" eta iruditzen zaigu ze, orohar, euskaratik moldatutako baliabideak errazago erabiliko dira ezi adibidez latinismoak nola "inter". Bestalde, “... arte” forma postpositiboki ere erabiltzen da, eta “artén...” soilik doa prepositiboki halan ze lehenengo momentutik eta duda barik jakin ahal dugun zér den. Edonola ere, behin normalizatuak, edozein izanen litzake ona.

4.: Baliabide erlatibo anaforikoek, eta batez ere murriztaileek, ondo korritu behar dute (zeren askotan erabili behar dira), eta "zeina" erlatiboak ez du orohar hain ondo korritzen nola "zein" mugagabeak. “Zein” mugagabea euskaratik berez sortua da, eta, dirudienez, hasi zen erabiltzen lehenago ze bere kide mugatua "zeina", zein izan ahal dén idazle zaharren beste garapen bat afin itzuli "el cual", eta antzeko erlatibo ez-murriztaileak. Gainera, aztertu eta landu beharko litzake "eze" erlatiboa ere, zein literatura zaharrean agertu baita (bitan baina agertu da).

5.: Sarasola-k bihar erabiliko balu “artén…”, edota “burúz…”, edota “bitárten…”, edota “ordezta…”, bihartik bertatik erabil lite(z)ke horiek guztiak. Hortxe dago gakoa. 

[247] [>>>]

Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

Mekanismo linguistikoak ez dira izaten fruitua ti kasualitatea. Kontrara, mekanismo horien atzean egoten dira arrazoi komunikatiboak ze diran izaten ondo orokorrak. Hortxe da, adibidez, mekanismoa te sortu baliabide erlatiboak abiatuz ti baliabide galdetzaileak. Horrela sortu ziran, guztiz naturalki, "which", "where" edo "zein", "non". Bestalde, ez da arraroa ikustea nóla, hizkuntzetan zehar, díran ibiltzen material berberak an erabilera konpletibo eta erlatiboak. Adibidez, inglesez "that" izan ahal da konpletiboa eta erlatiboa, berdin nola gaztelaniazko "que" ere izan daiteke konpletiboa eta erlatiboa.

Euskaraz ere, báda joera kolokial bat te erabili "...-la" konpletiboa an perpaus erlatiboak:

"Dira emakume batzuk kafea saltzen dutela".

Eta bide beretik, erabil litezké baliabide printzipioz konpletiboak nola "eze..." an erabilera erlatiboak:

"Dira emakume batzuk ze saltzen dute kafea".

Eta gertatu ere, gertatu da (ikus hemen): hain da naturala eta gardena "ze" erlatiboa an euskara. Gainera, baliabide hori dá oso-oso praktikoa eta ondo egokia te eman erlatiboak, eta hortxe daukagu, guztiz eskura.

Izan ere, "ze" partikula (edo haren aldaerak) dá oso-oso praktikoa an:

1.: erabilera konpletiboak zein doaz justuki atze aditza: "esan dute ze..." (beste kokaeretan erabil daitezké "eze" edo "ezen" edo "ba ze").

2.: erabilera erlatiboak: "esan dute ze pertsonak ze esan duten ze..." (jakina, baita erabil daitezke "zein" familiakoak).

3.: erabilera konparatiboak ze doazen justuki atze "...-ago": "ni naiz gazteago ze nire aita" (beste kokaeretan erabil daitezké "ezen", "ezi" edo "ezez").

4.: erabilera konsekutiboak: "hain da lotsagabea, ze esaten du edozer edonon" (baita ere erabil daitezké "eze" edo "ezen").

Hor, arazo (anbiguetate) nagusia sor daiteké noiz erabili "ze" kausala. Adibidez, esaten badugú:

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) ze jarri dute mahaiburuan.

Hor, egin ahalko genuke interpretazio kausala edo erlatiboa. Hori konpon daiteke erantsiz "-n" edo "bait-" ki aditz laguntzailea noiz den erlatiboa, edo erabiliz forma ez-anbiguoak nola  "zeren", "zergatik" edo "zergatik ze" noiz ere perpausa den kausala (edo biak):

Hóri da gonbidatu printzipala (pausatxoa) zeren  jarri dute mahaiburuan. (kausala)

Hóri da gonbidatu printzipala ze  jarri duten (ze duten jarri, ze jarri baitute) mahaiburuan. (erlativoa)

"Ze" erlatiboa dá euskararen harribitxi bat, zein noizbait findu beharko baita. [216] [⇶]

"Ece" erlatiboa

Ikus mesedez honako aipu hau:

Nic contatu dezaquet ... Catalogo andibet guizonena alde batetic lazqui Sanduec, ece ez egotea gatic nimiamente temerosoac beren fragilidade propioas, erori ciren vicio ontan, eta berce anitz enormetan. [Anonimoa, XIX. mendeko hasiera]

Horko "ece" hori da erlatiboa eta murriztailea!

Puedo contar ... un catálogo grande de hombres, por otra parte muy santos, que por no estar nimiamente temerosos de sus fragilidades propias cayeron en este vicio, y en otros muchos enormes.

Perpaus horiek dirá anonimoak, eta irakurri ahal dira an sermoi idatzi batzuk zein ziren predikatu publikoki an XIX. mendeko hasiera. Francisco Ondarra akademikoa zenak aztertu ditú sermoi horiek (an artikulua titúlatzen "Goñerrin aurkitutako beste sei testu", argitaratua an Fontes Linguae Vasconum, 1991), non zerrendatzen dizkigún idatzi haietako tresna erlatibo hauek:

• "nor", "zer", "zein"eta "eze" izenordainak eta "bai(t)-" aurrizkia: ... [Ondarra, 1991]

ikus aipu luzeagoa:

Erlatibozko perpausak tajutzeko, -n atzizkiaz gainera, erabiltzen dira nor, zer, zein eta eze izenordainak eta bai(t)- aurrizkia: ... "leio aubetatic sarcen dire manchac Animen, ece inquietacen, turbecen, eta manchacen dute" ... [Ondarra, 1991]

Ondarra-k damaigun adibidearen itzulpena izan litekén hau (gure ikuspegitik, restriktiboa ere):

... por estas ventanas entran las manchas de las Ánimas que inquietan, turban y manchan... [Ondarra, 1991]

Bistan denez, hau rekursoa, "eze" erlatiboa, da justuki horixe zein proposatu genuen an gure "Euskararen garabideak" (han zén "ze" aldaera), nahiz eta artean ez genuen ezagutzen goragoko testigantza anonimo zahar argigarri hori.

Nabarmendu daigun ze "eze" horrek ez du eskatzen (ezta debekatzen ere) inolako konkordantziarik an aditz laguntzailea (ez "-(e)la", ez "-(e)n", eta ez "bai(t)-").

Eta esan behar dugu ze "eze" erlatibo hori ez da agertzen an Euskaltzaindia-ren EGLU, nahiz eta Francisco Ondarra-k parte hartu an Gramatika-batzordea eze redáktatu tomoa non deskribatzen dirén perpaus erlatiboak. [98] [>>>]