Baina lehio hori ez da probablea

Txopik galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den.Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura.

... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz.

Zioén Txopik herenegun:

Lakarrak esaten duena egia bada, aukera euki behar genuke preposizioak erabiltzeko, ...

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

Guk, adibidez, askoz probableagoa ikusten dugú OVS zahar bat (zentratua an objetu oso kontextualak) nondik, gero, aisa derivatuko litzaké egungo SOV/SVO, ordezta ikusi SVO zahar bat, edo are VSO zahar bat, nola proposatzen dutén Lakarrak edo Gómezek eta Sainzek (1995). Zeren, adibidez, gure ustez aditz aurreko material hori guztia "e-", "i-", "da-" edo "la-" ez lirake (hasieran behintzat) baizik adverbio edo aditz-modifikatzaile modukoak, zein, akaso gerora, baita instalatuko liraké an aditz-morfologia postpositiboa (batzutan epentizatuak) an funtzio modifikatzaile ezberdinak nola genitibo antzekoa, datibo antzekoa, pronominal antzekoa edo modal antzekoa. Eta gerora ere, morfologia postpositibo hori bihur liteke material prepositibo argia, nola an kasua te "(k)i", gure ustez epentizatua, zeinen erabilera postpositiboak bide emanen zuén ki preposizio potentzial argi bat (nola an "da kar ki gu").

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra

Dryer-ek (1980:175) atzo eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea e premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz,  ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Baina, galdetzen dugú:

Noláko hitz-ordena izan beharko luke hizkuntza batek ze erakusten dún tendentzia argi bat ki eman informazio thematikoa (zaharra) ondorenda informazio rhematikoa (berria)?

eta erantzuna dá:

OVS

Izan ere, O objetuak erakusten dú tendentzia argi bat ki izan rhematikoa barné esaldia (eta are parte rhematikoena), bitartean-eta S sujetuak erakusten du tendentzia argi bat ki izan thematikoa (gaiti arrazoi diskursiboak, zein doazen bihurtzen gerota inportanteagoak azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak). V aditza, bere aldetik, izaten dá rhematikoa baina gutxio rhematikoa ze bere osagarria, zein, esan dugunez, izaten baita esaldiko parte rhematikoena.

Eta zéin da mundu-mailako egoera te OVS sintaxiak? Zéin da ordena horren egoera sinkronikoa eta, are esanguratsuago, zéin da bere joera diakronikoa? Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'
  

zein jarraian gogoratzen dugun osorik:

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúte izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ga Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua" (Balbula, 2007): 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dira aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio jestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso jestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, ¿non bizi dira OVS hizkuntzak?, ¿zein baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zein ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen ziren askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pentsatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [Balbula, 2007]

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta hasierara pasatuko lirake, emanez, etapa horretan, SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan (berreraikiak edo ez), zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO). [Balbula, 2020]

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz agertuko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán ki bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra. Baina ez da hori evidentzia enpirikoa, baizik justu kontrakoa: SVO dá ordena bakarra zein ari den erakusten tendentzia diakroniko argia ki izan gerota maizkoagoa azpi baldintza gerota orokorragoak.

Sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala

 Aipatzen genituen atzo ondorengo hitzak e Viktoria Albert hizkuntzalaria (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Et galdetzen genuen:

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...?

Ba, sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala, zeinen printzipio orokorrena dén koherentzia: koherentzia sintaktikoa, koherentzia interpretatiboa, eta koherentzia intonatibo-expresiboa; nondik gero segitzen dirá hain ondorio inportanteak nola irekitasun diskursiboa edo potentzia handiagoa. 

Eta gauza da ze orohar:

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki koherenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki potenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki irekiagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki jarraituagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak. 
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efizienteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efektiboagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.  

Albert (2019): "There is a general consensus that the right-branching SVO word order is universally preferred over an SOV order"

Dio Viktoria Albert hizkuntzalariak (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza, burulehena] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...? Bihar saiatuko gara erantzuten.

SVO (estruktura diskursiboki koherenteena) dá estrukturalki oso-oso establea eta aurrikusgarria: mezu-jasotzaileak orohar ongi aurrikus daike ze esaldiko lehenengo elementua izanen dá S sintaktiko orohar-thematiko bat (oinárrituz esaldi koherentea)

Gogora daigun ze eredu teoriko aplikatuak ki linguistika ez dira baizik representazio sinplifikatuak e realitate linguistikoa, halan-ze euren helburua ez da jasótzea realitate horretako zehaztasun guztiak kin euren kasuistika partikular guztiak (linguistikan kasuistika amaitezina izaten da), baizik soilik realitate horren ardatz nagusiak zeinekin, asmátuz gero, akaso azáldu realitate horren joera nagusiak, tendentzia nagusiak, orohar.

Eredu teorikoak dirá ikerbide deduktiboak non aztertu nahi den zéin dirén konsekuentzia logikoak zein díren segitzen ti supuesto batzuk, printzipioz ondo fundamentatuak. Gure ereduan, kasurako, abiátuz ti hierarkia diskursibo asimetriko bat, heldu gara ki ordenazio bat arten hitz-ordenak (aráuz euren memori kostuak) zein, esango genuke, ederki ajustatzen da ki behatutako maiztasun-tendentzia sinkroniko eta diakronikoak (abiátuz ti antzinako SOV ordena bat zeinen sorrera-baldintzak guztiz bereziak baitziren, oso partikularrak, ez orokorrak). 

Eredu horretan, ikusten dugu nóla koherentzia dikursiboak dakár, adibidez, rekursibitate funtzionala, non, informazio rhematikoa joan ahalko da progresiboki zehazten erosoki bidéz konbinazioak arten perpausak eta sintagmak zein ondo arinki eta pausatuki joan litezke gehitzen barné estruktura koherente bat, non informazioa doan integratzen online an aurreko dikursoa.

Abantaila komunikatibo horiek ekarri beharko liokete estabilitatea ki estruktura koherenteena, zein dén SVO, halan-ze, behin hortara helduta (baldin ahal bada, zeren ez da zuzeneko kontua), SVO estruktura bihurtuko zén ondo establea, ondo aurrikusgarria, aurrikusgarriena. Eta justuki horixe gertatzen da. Ikus an ondorengo taula (kin datuak ganikan Steele, 1978) nóla SVO ordenean mezu-jasotzaileak orohar ongi aurrikus daike ze esaldiko lehenengo elementua izanen dá S sintaktiko orohar-thematiko bat (oinarrituz esaldi koherentea), bigarrena V transizionala, eta azkena O rhematikoena, luzeena, non espero dugun informazio expresiboena, akaso sorpresiboena, non erabiliko nahi genuke intonazio bereziena eta adierazgarriena (salbu an egoera pragmatiko-kontextual bereziak zein markatuko lirake bidéz intonazio berezia ere): 

SVO ordena dá aurrikusgarriena estrukturalki (halan-ze ez du behar morfologia berezirik, hala nola kasu ergatiboa edo akusatiboa, afin ezberdindu S eta O), barné bere estruktura koherentea, irekia ... [⇶]

Firbas (1979) buruz Mathesius (1911): "Mathesius conception of word order as an outcome of an interplay of principles ... These principles may differ in intensity an manner [...] from an stage to another in the historical development of a language"

A ideia ezen bádira zenbait printzipio komunikatibo zeinen arabera diferenteki optimizatzen dira munduko sintaxi partikularrak an euren etapa ezberdinak (azpi baldintza ondo ezberdinak) ez da batere berria. Izan ere, ideia hori aurkitu ahal dugu jada an Mathesius (1911), zeintaz Firbas-ek dio (an bere "A functional view of 'ordo naturalis'", 1979):

Mathesius conception of word order as an outcome of an interplay of principles is in harmony with his endeavour to fully appreciate the tendencies that are at work in language (Mathesius 1911). These principles may differ in intensity an manner from language to language, or even from an stage to another in the historical development of a language. Language is therefore not viewed as a closed and perfectly balanced system. [Firbas, 1979]

Hor konsideratzen ari da a ideia ezen sintaxiek izan ahal dituzte baldintza eta behar komunikatibo ezberdinak zeinen arabera optimizatuko dute euren ordena diferenteki an etapa ezberdinak zehar euren garapen historikoa.

Beste batzutan ere erabili da halako ideia e optimizazioa, baina askotan soilik konsideratuz bere alde sinkronikoa: hala egiten du adibidez Tomlin-ek (1986), zein dún proposatzen zenbait printzipio funtzional zeinen arabera azalduko litzake gaur egungo hitz-ordenen banaketa sinkronikoa, non lehenesten dirá SOV eta SVO (ikus gure sarrera titulatzén "[#12] Tomlin (1964): "These principles derive from fundamental cognitive constraints on the processing of linguistic information.""). Hawkins bera ere, an bere "Efficiency and complexity in grammars" (2004), finean ari da formaltzen eredu bat ki inplementatu Tomlin-en (1986) maiztasunen ordenazio sinkronikoa. Ikus ondoko adibidea aterea ti gure "Hizkuntza bere osaotasunean" (2017):

Mathesiusen planteamendua, ordea, ez da soilik sinkronikoa, baizik ere diakronikoa, berdin nola Hoeks-ena (2016), edo berdin nola gurea ere noiz genioén an "Sintaxia da ekonomia purua":

Munduko hizkuntzen sintaxiak dira momentuko emaitza puntualak zein diren sortzen ti maximizazio komunikatibo-ekonomiko konkretuak zein doaz garatzen diakronikoki an hizkuntzak segun zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doa aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira).

Bai, baldintza eta behar komunikatiboak erabat diferenteak dirá ...

... from an stage to another in the historical development of a language. [Firbas (1979) buruz Mathesius (1911)]

eta, dimensio diakroniko-funtzional hori dá kruziala. [⇶]

VO ordena dá argiki estableagoa diakronikoki azpi baldintza naturalak eta baita sinkronikoki ere

Maurits & Griffiths (2014) mintzo zaizkigu buruz estabilitatea e hitz-ordenak baina bage konsideratu a efektua e kontaktu linguistikoa edota a efektua e baldintza eta behar komunikatibo ezberdinak an garai diferenteak (ikus an "Dirá bi muga zein dúten baliogabetzen edozein aurrikuspen zein egin liteken ti eredu hori"):

Atzoko sarreran genuen aipatzen ondoko pasartea ganik Maurits & Griffiths (2014):

Of course, these predictions cannot and do not take into account possible, e.g., demographic, social, or political influences.  [Maurits & Griffiths, 2014]

Horren gainean, aurrerago, autoreek gehiago zehazten dute:

Horrela, nola genioen an sarrera titulatzén "Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa":

1.: Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa.

2.: Obviatzen badugu sujetuaren posizioa, geldituko litzaiguké norabide orokor argi bat ti OV ki VO.

Bestalde, kontaktu linguistikoaren efektu orokorra ere aldatzen doa: izan ere, zenbat-eta VO sintaxi gehiago egon (jada dirá gehiengoa), kontaktu linguistikoaren eragina bihurtuko da (jada bihurtu da) nagusiki aldé SVO, hola azkártuz a prozesu teknologiko globala alde ordena efektiboago bat azpi baldintza orokorrak, nola dén SVO ordena burulehena.

Hola VO izanen litzaké askoz estableagoa zein OV an evoluzio naturala (ez induzitua zatio kontaktua), eta gainera, kontaktuaren efektua hasiko litzake jokatzen aldé VO, barné prozesu globala aldé teknologia efektiboagoak. 

Orobat erákutsiz VO ordenaren estabilitate handiagoa, Hoeks-ek (2016) diosku:

Bai horretaz mintzo ginen an gure sarrera titulatzén "Intralinguistikoki ere SVO estableagoa":

Atzo komentatzen genuen nóla ordena sintaktiko gutxien-komunikatiboak (esan nahi baita, gutxien komunikatiboak azpi baldintza exigente-orokorrak: OSV, OVS) báduten egun tendentzia argia ki agertu an espazio txikiak eta erlatiboki isolatuak, eta nóla SOV ere agertzen den an halako espazioak erlatiboki gehiago-ze SVO.

Eta gauza da ze intralinguistikoki ere aurkitzen dugu ber joera alde SVO. Honela mintzo ginen buruz puntu hau an gure "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:295):

Bai, Steele-k (1978) aztertu zituén hizkuntzen barneko ordenamendu alternatibo posibleak, eta aurkitu zuen ze SVO hizkuntzak "in general, have no common alternate orders at all", esan nahi baita ze sintaxi horiek, oro har, oso egonkorrak izaten dira an erabilera e SVO ordena, bitartean-ze adibidez SOV hizkuntzen erdiak erabiltzen zutén SVO ordena ere, nola Bingfu Lu-k gogoratzen zigun hemen:

Esan nahi baita ze kontua ez da soilik ze hizkuntzak nagusiki jotzen dute ki SVO aski naturalki noiz ez den existitzen kontaktu edo bestelako presio berezirik, baizik-ere-ze hizkuntzen barruan ere, intralinguistikoki, SVO ordena da askoz estableagoa (dú izaten alternantzia gutxiago) ezen SOV (zeinen hizkuntzen erdiak ametitzen baitute SVO ere). Berriro ere, báda joera bat apuntatuz ki SVO.

edota an gure sarrera titulatzén "SVOk ez du komunki erabiltzen beste ordenarik, bitarten beste ordenak (SOVk, VSOk eta VOSk) bádute erabiltzen komunki SVO baina ez SOV (salbu, jakina, SOV)":

Ikusten genuen herenegun nóla SVOk ez zuen komunki erabiltzen beste ordena alternatiborik arten S, V eta O; bitarten SOVk bái zuela erabiltzen SVO. Eta horko asimetria harago doa, zeren beste bi hitz-ordena minimoki maizkoak ere (VSO eta VOS) bádute SVO arten euren ordena alternatibo komun edo oso komunak, bitarten ez dutén erabiltzen SOV ordena alternatiboa. Ikus ondorengo taula ga Newmeyer, aterea ti artikulua ga Steele ("Word order variation", 1978): 

Taula horrek dú sakontzen an asimetria intralinguistikoa alde SVO, zeren hiru ordenak dúte erabiltzen SVO nola alternatiba komuna edo oso komuna, baina ez SOV.

Bai, VO ordena dá argiki estableagoa diakronikoki azpi baldintza naturalak eta baita sinkronikoki ere. [⇶]

SVO neutroa

Zenioén herenegun, Gilen:

Bestalde, eskerrik asko zure master lana eskuragarri jartzeagatik, oso interesgarria deritzot.

Eskerrik asko zuri, Gilen, zatio zure komentario hori.  Horrá zenbait paragrafo non, alde batetik, aipatzen da Ortiz de Urbina eta bere planteamendu analitiko batzuk, eta bestetik, gure master-lanaren ondorio batzuk ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:116-117): 

Hortxe daukagu, aukeran, SVO neutroa. [⇶]

Ordena SVO-burulehena dá estrukturalki neutroa, zeren ez da ezer neutroagorik zeinda emateá buruak lehenda euren osagarriak

Genioén atzo:

Esan nahi baita ze ordena markatua erabilzen da afin lortu helburu komunikatibo partikular bat, normalean baliátuz intonazio berezi bat (harago ti azentu neutroa):

The marked word order is applied to achieve a particular communicative purpose (e.g. to emphasize a sentence element) or in questions, and is often accompanied by a change in intonation. [Ali Qadoury, 2014]

bitartean-ze ordena ez-markatua erabiliko da an esaldi deklaratibo arruntak non ez den existitzen helburu komunikabo partikularrik salbu emateá informazioa ahalik eta argien eta hobetoen, eta non ez den erabiltzen intonazio berezirik, baizik intonazio neutroa (kin azentu neutroa). Adibidez azken esaldi hori emana da an ordena SVO ez-markatua, zeren nire intentzioa ez zen ematea inolako indar berezirik ki inolako elementurik, baizik sinpleki joan ematén informazio konplexu samar bat an modu artikulatu eta ahalik eta ulergarriena bilátuz helburu informatibo hutsa:

... a declarative clause with [subject-verb-object] word order ... The communicative strategy found in SVO word order can be considered listener-oriented, because the speaker or writter considers more important that the message is clear to the hearer than his/her necessity of communication. [Ali Qadoury, 2014]

Koherentzia sintaktikoa (alegia, emateá buruak lehenda euren osagarriak) neutroa da. Eta hori islatzen da adibidez an diferentzia intonatiboak arten foku preverbalak eta posverbalak (ikus an "Aditz-osteko fokuen oinarrizko neutrotasun pausatua dá derivatzen ti euren koherentzia"):

Sarrera honetan genioenez, foku preverbalak dirá informatiboki ezjarraituagoak, bapatekoagoak eta nolabait esan, irregularragoak ze euren kide postverbalak, zein berez dira informatiboki jarraituagoak, prestatuagoak eta regularragoak. Eta hain zuzen prestaketa informatibo edo esaldi-barneko kontestualizazio handiago horrek ematen die postverbalei moldagarritasun espresibo edo adierazkor handiagoa, zein arazorik gabe adaptatu ahal da ki helburu espresibo oso neutroak edo oso enfatikoak edo beste edozein modutakoak, eta edozein gradutan ere.

Foku pre eta postverbalen berezko izaera ezberdin horiek ezin hobeto islatzen dirá noiz preverbala doan justuki esaldi-hasieran (hor bapatekotasuna erabatekoa baita), eta postverbala justuki esaldi-bukaeran (hor aurrelan komunikatiboki prestatzailea maximoa baita). Izan ere, muturreko posizio horietan maximizatzen baita bi foku-mota horien berezko tendentzia, zein baita kontrastiboagoa an aditz-aurreko galdegaiak, eta printzipioz neutroagoa an aditz-ostekoak. 

eta asimetria estruktural hori islatzen an edozein erlazio sintaktiko arten buru bat eta bere osagarria (ikus an "Beste zantzu bat ga koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta bere foku estua"):

Aurreko sarreran ikusi dugu nóla koherentzia sintaktiko-interpretatiboa (aparte izán funtsezkoa afin efizienteki eta efektiboki interpretatu informazioa) dá islatzen an tendentzia isolatzaile erlatiboki handiagoá on partikula burulehenak respektu burazkenak, zeinetan izanen dugu tendentzia itsaskor-sintetiko erlatiboki handiagoa. Nolabait esan, buru sintaktikoak ez du behar bere osagarria hainbeste nola osagarriak bere burua (horra hor azkenburuko iturria on asimetria funtzionala arten ordena burulehenak eta buruazkenak). [Balbula, 2017]

Ordena SVO-burulehena dá estrukturalki neutroa, zeren ez da ezer neutroagorik zeinda emateá buruak lehenda euren osagarriak. [⇶]

Lehmann (1992): 'Apparently, the basis for the shift is ease in understanding.'

Atzo ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) ematen zuen argudio kualitatibo bat (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta hori ikusita, gogoratu gara kin beste argudio kualitatibo bat zein Lehmann hizkuntzalariak eman zuén jada an 1992, eta zein guk jasotzen genuén an sarrera titulatzén "Lehmann: the evidence of widely spoken languages" (2007), ... 

... , non Lehmann-ek dun egiten bereizketa kualitatibo bat arten hizkuntzak zein asko zabaldu diren zehar mundua, eta hizkuntzak zein gutxi zabaldu diren zehar mundua. Ikus dezagun:

The first has to do with adoption of a language by non-native speakers. When large numbers of non-native speakers adopt a language, the language tend to be shifted to SVO structure. Apparently, the basis for the shift is ease in understanding. In both VSO and SOV languages the two frequent nominal constituents of sentences, subject and object, stand side by side. In SVO languages, by contrast, they are clearly separated by the verb. We may note that all widely used languages with more than 100 million speakers today have become SVO. A number of these are Indo-European: English, French, German, Italian, Portuguese, Russian, Spanish. Another example is Chinese, which apparently in an early stage was verb final. The last major language to change towards SVO structure is Arabic, which is increasingly assuming SVO characteristics. An apparent counterexample is Japanese; but it has not been adopted by large numbers of speakers outside Japan. The evidence of widely spoken languages, then, supports the hypothesis that they tend towards SVO structure. If the basic sentence pattern is changed, the remaining constructions gradually change as well, as we have observed above. [249. or.]

Gorago, eta mintzatuz burúz eboluzioa hon hizkuntza indoeuroparra, esan du:

Similarly, prepositions were introduced, many of them from previous postpositions. [249. or.]

Euskaran ahal dugu erraztu prozesua edo zaildu. Da gure aukera. [Balbula, 2007]

Amaitzeko soilik nabarmendú ze Lehmann mintzo da buruz azalpen funtzional explizitu bat: "ease in understanding". [⇶]

Erlajazio komunikatiboak errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak

Sarrera honetan genioenez, "-n" bidezko perpaus erlatibo buruazkenak (RelN) izan daitezké azaltzaileak edo murriztaileak segun kontextua, nahiz ez duten erakusten batere diferentzia estrukturalik, izankí, zentzu horretan, anbiguoak. Gogora dezagun:

Atzoko sarreran genioen ze "-n"erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak segun kontextua. Puntu horretaz, ikus ondorengo aipua ganik R. de Rijk buruz "-n" erlatiboak ("Studies in Basque syntax: relative clauses", 1972):

What about the distinction between restrictive and appositive relative clauses, so important in the grammar of English and other Indo-European languages? I can be quite brief here: I am unaware of any syntactic differences in Basque between these two types of relative clauses, except for the obvious universal cooccurrence restrictions between either type of relative and certain types of head noun phrases. In Basque, like everywhere else, a relative clause that modifies a noun phrase with an underlying (i.e. deictic) demonstrative element must be non restrictive. When certain quantifiers, like guzti "all" and bakoitz "each" occur associated with the head noun phrase, the relative clause can only be restrictive. Apart from this, however, my investigations have failed to show any differences in syntactic behavior between the two. In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque.
...
No structural differences could be found between restrictive and non-restrictive (appositive) relative clauses. [R. de Rijk, 1972:139]

Interpretazioa, beraz, izan beharko litzaké kontextuala.

Finean, hori ez da baizik beste efektu bat ti inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboa (berdin nola galdegaiaren unitate intonatiboa kin aditza, edo aposizioen ezintasun funtzionala arten galdegaia eta bere aditza).

Aldiz, estruktura erlatibo burulehenen koherentzia sintaktiko-interpretatiboak (NRel) eskaintzen dizkigú posibilitate inanbiguoak nola ondorengoa, inanbiguoki azaltzailea:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat, zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen da an kontraposizioa arten "edozein liburu" eta "eleberri klaseko liburu bat".

Ikus ere ondorengo aukera, inanbiguoki restriktiboa:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik eleberri bat zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen da an kontraposizioa arten "edozein liburu" eta "eleberri bat ganik Etxaide", zein den oso kontraposizio ezberdina respektu goragokoa.

Hala nola ere ondorengo aukera restriktibo mugatua:

Lagunek eskaini zidatén, ez edozein liburu, baizik horixe eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

non indarra jartzen da an kontraposizioa arten "edozein liburu" eta "horixe eleberri konkretua zein Etxaidek idatzi zuén iaz".

Dira aukera inanbiguoak zein sortzen dira ti erlajazio komunikatiboa ganik estruktura burulehenak, zein kontrajartzen da kin estuasun komunikatiboa zein nagusitzen da noiz erabili estruktura buruazkenak. Izan ere, erlajazio komunikatiboak errazten dú disanbiguazio estrukturala an perpaus erlatiboak. [⇶]

Galdegai postverbalek bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia

Atzo mintzo ginén buruz efektu zehatz bat (zein sortzen den) ti inkoherentzia buruazkena, aipatuz nóla, euskaran, inkoherentzia horrek sortutako presioak eraginen du ze galdegaia eta aditza eman daitezén intonatiboki elkartuta an ber unitatea, bage pausarik. Esan gabe doa, joera hori ez da nabari soilik an euskara, baizik ere antzemanen baita an edozein estruktura sintaktikoa kin ber ordenazio buruazkena (antidiskursiboa). Gaztelaniaz ere bádira halako foku estu (edo galdegai) preverbalak, nola genioén hemen:

Gaztelaniaz ere existitzen dira presio komunikatibo berberak noiz ematen foku estu preverbalak, zeren, aditzik gabe, fokuak ez du ber indarra, ez du ber interpretazioa, ez du interpretazio koherentea. Ikus hitzak ti Real Academia Española (Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760):

Los focos nominales antepuestos se suelen pronunciar con acento enfático, aunque de intensidad variable. Frente a lo que sucede con los tópicos, no van separados por pausa del segmento al que preceden: Demasiado vino diría yo que has tomado; Algo deberíamos regalarle a tu primo; el queeso piense.[RAE,Nueva gramática de la lengua española2009-2011:760]

Baina ez gaztelaniaz, ezta euskaraz ere, ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den.

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo egiteke. 

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa hon hitz-ordena (zein izan ahal da burulehena edo buruazkena, non aditza dá buruá hon bere osagarria). Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak. Esan nahi baita ze, azken buruan, pausa koherenteak dirá produktua ti arrazoi eta joera diskurtsiboák zein daude gaindi hizkuntza partikularrak: dirá arrazoi eta joera komunikatibo orokorrak.

Eta justuki arrazoi estruktural beragatik zeingatik ordena burulehenean egin ahal dirén pausa koherenteak arten aditza eta galdegai postverbala, horrexegatik ere sartu daitezke hor aposizioak ere:

Lagunek eskaini zidatén, orain gutxienez lau aste, ez edozein liburu, baizik zehazki hóri eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

Esan nahi baita ze galdegai postverbalek (alderantziz-ze preverbalek) bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia, islatzen delarik, hor ere, ordena horren koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [⇶]

'nator < ni da tor' eta 'nakar < ni da kar' finean ber OV estruktura

Bukatzen zuén Gilenek bere hemengo komentarioa honela:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...

Has gaitezen kin lehenengo biak: "noa" eta "gagozkio", zein diren, oso posibleki, zaharrenak. Gauza da ze, euskara zahar hartan, egungo subjektu intransitibo eta objektu transitiboek jasotzen bide zutén ber tratamendu sintaktiko eta diskursiboa, berdin ziren, bat eta bera, ez ziren ezertan ere diferente (adibideetan erabiliko ditugú "tor" erro intransitibo gardena, eta "kar" transitiboa, berdin gardena ere):

ur da tor. ("ur" subjektu intransitiboa)
ur da kar. ("ur" objektu transitiboa)

Esan nahi baita ze, hasiera sinple hartan, berdin zen SV nola OV, biak ere finean OV. Eta berdin nola:

ur da.

izanen genuké:

ni da. ("ni" subjektu intransitiboa)

eta:

ni da tor > nator (edo, berdin, "noa")
ni da kar > nakar.

non "nator", "noa" edo "nakar" erakusten duté ber estruktura sintaktikoa, finean OV. Eta berdin errepikatzen da estruktura an "gagozkio" eta "dakarzkio":

gu da go tza ki o >  gagozkio
sagar da kar tza ki o > sagar dakarzkio

non biei berdin gehitu zaie:

• "tza > z" referitua ki pluraritatea e subjektu-objektua (kantitate-adverbio moduko bat, zein berdin erabiltzen da kin oraingo subjektu intransitiboak nola kin oraingo objektu transitiboak). 
• "(k)i" partikula zaharra, eta "o" referente indirektua ("o" horrek balioko luke nola "hori")

Nolabait esan, "noa" eta "gagozkio" estruktura horietan ez zen konsideratzen inolako subjekturik, baizik soilik objektu modukoak, an OV estruktura. [⇶]

OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea

Zioen herenegun Gilenek an lehenengo partea e bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten du referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala hen subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu arrenda espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zen hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala arten hizkuntzak. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erakutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait arten erakusle eta aditz bat):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zen tipikoki arten persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra ki adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: subjektu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), zein zen bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera ki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen. [⇶]

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuén esanez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz a partikula postpositiboa "-ga" (> "-k") afin ezberdindu ti objektua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein subjektua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alperrik, ordena kontextualena (oso egokia ki sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objektuak okupatuko luké a zentrua e eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objektu indirektua (I) eta subjektua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa arten objektu indirektua (I) eta subjektua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu subjektua (S) eta objektua (O): izan ere, objektu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objektu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz a partikula prepositiboa "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emanez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [⇶]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen buruz evoluzioa on (e, en) euskal aditza, zeinen bidéz, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek, eta atzo Txopik eta Erramunek, sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikas daiteke eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraikiz bilakabide bat, denboran luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan dezake paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzake izena (adieraziz zérbait konkretua zein izanen litzaké a oinarria e esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentzia e zérbait edo nórbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzaké nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" subjektua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [⇶]

Egon liteké osagai sintaktikoa ere arten faktoreak ze eragitén ki irakur-denborak

Aurretik esan dugunez, Pellegrino et al. (2011) lanean, IR baxuago batek finean adieraziko luke irakur-denbor handiagoa (hizkuntza horretako irakurleek erlatiboki gehiago tardatu dute irakurtzen ber informazioa), eta printzipioz, horrek izanen luke zerikusirik kin silaba-kopurua, silaba-konplexutasuna eta silaba-abiadura, zein diren, hirurak ere, ezaugarri fonikoak eta ez sintaktikoak.

Hala ere, noiz aztertu IR baxuenak, atentzioa deitzen digu nóla:

• Japonierak du, distantzia handiz, IR txikiena, gertatzen delarik ze japoniera dá hizkuntza buruazken zurruna (esan nahi baita SOV zurruna eta zurrunki postpositiboa).
• Alemanak du bigarren IR txikiena, eta gertatzen da ze alemana, izanki SVO an perpaus printzipalak, dá nagusiki  SOV an perpaus subordinatuak, halatan ze litzaké partzialki SOV.
• Txinera litzaké hirugarren IR baxuena, oso gutxigatik bada ere, eta, SVO delarik ere, kokatzen ditú pepaus erlatiboak aurrén euren izen referentziala (RN), hala nola genitiboak ere berdin (GN).
• Hizkuntza burulehenek (SVO eta prepositivoak), zein baitira beste lauak, dituzté IR altuenak.

Eta ikusita nóla duten koinziditzen irakur-denbora altuenak eta hitz-ordena buruazkenenak (an hizkuntzak kin silaba-kopuru, silaba-konplexitate eta silaba-abiadura oso diferenteak), pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [⇶] 

3.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du eskurako edozein baliabide prepositibo

Baina, bilatuz prosa potente eta efektiboagoa, ez da nahikoa alde batera uztea galdegaiaren lege regresiboa, edo naturaltasunez erabiltzea SVO hitz-ordena: orobat behar da ber naturaltasunez erabiltzea edozein baliabide sintaktiko burulehen egoki zein egón eskura edota zein sortu ahal dezagun erabiliz edozein mekanismo sintaktiko sortzaile zein egón eskura. Esan nahi baita ze erabili behar dira era guztietako baliabide burulehenak (prepositiboak) afin lotu era guztietako perpaus subordinatuak eta sintagmak an modurik jarraitu, efiziente eta efektiboena.

Eta Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du bere eskurako edozein baliabide prepositibo, emanez, nola genioen, aurrerapausu handia an norabide bakarra. Ikus, adibidez, esaldi hau:

Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat.

non, eskerki ("esker-ki", "eskerrak ki") erabili estruktura konparatibo burulehen bat nola dén hain...nola..., Lizarragak ahal izan du kokatu justuki an azken posizioa hitz bat zein den klavea an esaldia: aingeru bat, non hitz horrek eragin ahalko du bere efektu maximoa zeren hor emanen du joku expresibo handiena, zein, mintzatuan adibidez, intonatiboki moldatu ahal izanen da nahierara. [⇶]

2.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du (S)VO ordena

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen nóla Lizarragaren kezketan ez den agertzen a-legea e-galdegaia (zein den lege bat kontra aukera komunikatibo potente eta efektiboak), eta nóla Lizarragak bilatzen zuén progresio komunikatiboa. Joera horretan ezin hobeto doá SVO hitz-ordena, zein den, oro har, informatiboki potenteena, eta expresiboki emankorrena. Ikus horren gainean sarrera hauek:

• SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

• Gain paper zentrala hon aditza an estruktura informativoa

• Informazio referentziala izaten da arinagoa (aurre aditza), eta informazio berria izaten da pisuagoa (atze aditza) 

• Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna

• Juan Garzia: "...aditzaurreko galdegai gogaikarriok."

Eta gauza da ze Lizarragak naturaltasun osoz erabiltzen du (S)VO hitz-ordena non informazio rhematikoena agertzen da atzen aditza (jakina, horretarako ez da bete behar galdegaiaren legea).

Bestalde, joera diskursiboki progresibo hori (aldé SVO) bihurtzen da are interesgarriagoa an kontakizunak nola hori zeintaz ari garen, non subjektuak doazen gehienetan eliptiko (errepikatzen baitira), eta non aditzak, gainera, balio dute ki egin referentzia ki sujetu eliptiko horiek, hala lotuz esaldia kin aurreko referentziak, eta hala kokatuz marko estruktural eta informatibo egokia ki jaso elementu rhematikoenak (O) an baldintza komunikatiborik onenak. [⇶]