'nahin...'

Azken sarreretan aipatu ditugu zenbait erabilera e "nahiz...", hala nola ere beste estruktura prepositibo batzuk nola dirén adibidez "nahizik..." edo "esperantzaz...", zeini orain gehituko diegú "nahin...", zein dén dislokamendu prepositiboa e "...nahi(ea)n":

Bistan denez, "nahin..." erabili dá kin aditz ez-jokatua edo jokatua. [⇶]

'ikas dezan nahiz' (OEH), nondik: 'nahiz(-eta) ikas dezan' (OEH), eta berdin kin aditz ez-jokatuak ('Hori ikasi nahiz' → 'Nahiz(-eta) ikasi hori')

Atzoko sarreran genuén ikusten ondorengo adibidea:

... ikas dezan nahiz [OEH]

an OEHko sarrera hau:

bitárten herenegungo sarreran genuén ikusten beste ordenamendu hau:

Nahiz-eta ikas dezan,...

zein orobat ikusi ahal dén an OEH:

non jada gramatikaldu da estruktura final bat, aurreratuz "nahiz" postposizioa. Antzekoa gertatu ohi da kin erabilera ez-jokatuak, non pasatu ahal dén tikan:

objetua + aditz ez-jokatua + nahiz

ki:

nahiz + aditz ez-jokatua + objetua

esan nahi baita:

"Hori ikasi nahiz" → "Nahiz ikasi hori"

non azken ordena hori izan ahal dén finala, nahiz gehienetan dén konzesiboa (ikus ere sarrera hau). [>>>]

'nahiz...' = 'queriendo...' (OEH), nondik: 'nahiz...' finala, eta 'nahiz...' konzesiboa

Mintzo ginén atzo gain "nahiz eta" finala, eta gaur aipatu nahi dugú OEHko beste sarrera bat, non aski gardenki ikus daiteke zéin den erabilera final horren jatorri evolutiboa, abiatuz ti "nahiz... = queriendo...":

Jatorri garden horretaz mintzo ginén hemen ere, non saiatu ginén antzematen nóla sor zitekén erabilera konzesiboa:

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objetua" estruktura hori sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objetua", non pensatzekoa da ze, hasieran, "nahiz" horren signifikatza izanen zén "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta gero hartuko zuén esanahi kontzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n",... [Balbula, 2019]

Eta holaxe garatzen dira sintaxiak. [>>>]

'nahiz eta...' finala an OEH

Sarrera honetan genuén irakurtzen "nahiz..." final bat zeini, justuki jarraian, gehitzen zitzaion aditz-forma ez-jokatu bat (zehazki, aditz-partizipioa), osatuz "nahiz evitatu...". Ikustagun zér dioen Orotariko Euskal Hiztegia-k gain "nahiz eta..." finala: 

Hor agertzen dirá "nahiz eta" eta "nahizik eta", biak ere finalak, non

• "eta" indartzailea dá aukera bat zein erabil liteke edo ez, eta non
  

• aukeran ere daukagú aditz-forma ez-jokatua (adibidez, justu ondorenda "nahiz" edo "nahizik", sortuz "nahiz evitatu..." edo "nahizik evitatu...").

Dirá estruktura konkretuak, eta dá mekanismo bat. [>>>]

Montevideoko prensa (1842): '... nahis evitatu...' finala (ez konzesiboa)

Alberto Irigoyen eta Xabier Irujo ikertzaileek ezagutarazi berri duté (an bloga deitzén euskalkultura.eus) ondorengo textua, ustez Amerikako prensako euskal textu zaharrena (oraino):

Textu interesgarri hori aurkitu duté an Montevideko egunkaria deitzén "Le messager Français" (1842ko irailaren 4a), eta bere transkripzioa, dioskuenez, litzaké hau:

Hor, bereziki nabarmendu nahiko nuke nóla autoreak, normaltasun osoz, dún erabiltzen a estruktura finala "nahiz evitatu...", zein, berriro azpimarratu nahi dut, ez den konzesiboa, baizik, esan bezala, finala, antzekoa nola "nahizik evitatu..." zeintaz jada mintzatu ginen an ondorengo sarrerak:

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Holako "nahiz evitatu..." finala idatzi liteké kin azentua ("nahíz evitatu...") bitarten bere kide kontzesiboa idatzi liteké bage azenturik ("nahiz evitatu...") afinda idatzian bi estruktura horiek geldi litezén ondo desanbiguatuak, hola erraztuz irakurketa eta intonazio egokia. [⇶]

Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."

Gilen-ek eskaintzen dizkigu ondorengo adibide ondo interesgarriak respektu atzoko sarrera, non mintzo ginen gain "harik..." prepositibo soila (gabé "...arte"):

Horrek gogorarazten dit ezen Itsasoko Nabigazioneko liburuan agertzen direla harikdun perpaus espazial batzuk, hala nola:

gero bihurtuko zara harik eta Santa Mariako puntaraino

Eta baita postposiziorik gabekoren bat:

arruta horretan hiru hilez barnetik joanen zara harik eta Arugango gaztelu zaharra, zeina baita hautsia

non konprobatzen dugun ze, berdin nola "nahiz..." joan litekén soilik kin izen-sintagma bat (ikus hemen):

"Nahiz" supporte fort bien l'ellipse du verbe. Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout" Lf Gram 747. [OEH]

edo berdin nola "...arren" postpositiboak ere eroan lezaké aditza eliptiko (ikus hemen):

Peru, ostera, Bartoloren urtekerak arren, baiezkoan egoan oraindiño: bildurtuko ebalakoan. Bilbao IpuiB 183. [OEH]

eta baita antzera ere nola erabil litekén "...arte" aditzik batere gabe, nola egin ohi den noiz esán, demagun:

Bihar arte.

"harik..." ere joan daiteke soilik kin izen-sintagma bat:

...eta ioanen tzare Puy-blancat arruta hortan iruilles barnetik ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,... [Piarres Etxeberri, 1677]

Berdin-berdin ere. [524] [>>>]

Estruktura sintaktiko bikoitzak

Aurreko sarreretan nabarmendu nahi izan dugu nóla euskaraz bádauden aukera ezberdinak afin emán aditzak an modu eliptikoagoa edo osoagoa aráuz interes komunikatiboa on hizkuna (ikus sarrera hau edo hau, edo atzokoa), aukeran obviátuz eliptikoagoetan zenbait xehetasun respektu, adibidez, aspektua edo numeroa, zein berdin ere zehaztu litezken nahiz akaso gertatu redundanteak.

Eta justuki redundanteak gerta daitezke zenbait aukera sintaktiko bikoitz ere, non gako estrukturala (demagun, kontzesiboa) agértu bikoiztua pre eta postpositiboki. Har dezagun, hortaz, Lafitte-k harira ekarritako "nahiz..." prepositiboa eta bere baliokide semantiko postpositiboa, "...arren", zeintzuk elkarrekin ere aurki daitezken:

nahiz (Con arren). Senperen izena da eskaraz Helbarren, / nahiz alderdi batek orai duen arren. Hb Esk 119. Alaz guztiyaz ere jaten, / gogotikan saia, / naiz atea egon arren, / izugarri zalla. JanEd II 123. Naiz aunditu eta gaur kale-etxe bezela jarria dagoan arren, garai artan etxe koxkor bat zan. Salav 36. 

Eta gauza da ze halako erabilera bikoiztuak dirá printzipioz redundanteak, nahiz batzuetan interesa litezké, adibidez afin azpímarratu perpausaren zentzua. Esan nahi baita ze, finean, halako egitura bikoiztuak dirá beste aukera batzuk, zein, horiek ere, erabil litezké noiz nahi den. [522] [>>>]

Eta ez dago arazorik

Aurreko sarreran, jarraiki OEH, aipatzen genuén Lafitte-ren gramatika ("Grammaire Basque", 1944), baina gaur hona ekarri nahi genuke Lafitte-ren aipu original osoagoa:

747. Propositions concessives. - Le conjonctif est de règle dans les postpositions concessives:

a) soit avec le conjonction post-positive arren, quoique.

Ex. bekatoros handi bat naizen arren, quoique je sois un grand pécheur.

b) soit avec le conjonction prépositive nahiz, quoique.

Ex. nahiz ez den gaztelua, encore que ne soit pas un château.

Nota. - Nahiz supporte fort bien l'ellipse du verbe.

Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout.

[Lafitte, "Grammaire Basque", 1944]

Azpimarragarria iruditzen zaigu hori-normalitatea zeinekin hor Lafittek jasotzen dituén bi nexu kontzesibo horiek, zein, bata postpositiboki eta bestea prepositiboki, dúten signifikatzen ber bera; bai eta nóla  autore horrek, normaltasunez ere, zehazten digun nóla estruktura horretan desager litekén aditz osoa, justuki zeren "nahiz" horrek supporte fort bien l'ellipse du verbe. Eta ez dago arazorik. [518] [>>>]

"nahiz egin...", "harik egin...",...

Mintzatu ginelarik herenegun burúz perpaus subordinatu ez-jokatuak (esan nahi baita gain perpaus subordinatuak zeinen aditzak ez dauden jokatuak), gogoratu nahi genituzke ondoko sarrera hauek:

• Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea
• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa
• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

non defenditzen den ze, berdin nola báden euskaran mekanismo sinplifikatzaile optatibo bat zek kéndu "-eta" partikula ti estrukturak nola "nahiz-eta" edo "harik-eta", era berean báda beste mekanismo sinplifikatzaile bat zeinengatik halako estrukturetan ken litekén aditz laguntzailea (ere), erabiliz "nahiz-eta... egin" ordezta "nahiz-eta... egin zuen" edo "harik-eta... egin arte" ordezta "harik-eta... egin zuen arte", eta orobat "harik-eta... egin" ordezta "harik-eta... egin zuen", non, aukeran, sinplifikatu dén "...arte" posposizioa ere.

Jakina, aditza aurreratu liteke emanez "nahiz-eta egin....", "harik-eta egin....". Eta, azkenik, "-eta" ere kenduta: "nahiz egin..." "harik egin...". [516] [>>>] 

"nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

Aurreko sarrera batean aipatu dugú "nahiz-eta..." estruktura, zein, esaten genuenez, amaituko zen bihurtzen kontzesiboa, eta orain aipatu behar dugu haren estruktura ahaideá "nahizik-eta...", zein jada aipatu genuen hemen, eta zeintaz OEH-k dioskún hau:

NAHIZIK ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que" Lf Gram 748. v. NAHIZ ETA. Emaztekiak, nahizik eta gorde, ihardesten dio: [...]. "Elle veut dissimuler et répond". Barb Leg 23.

Bertan agerian gelditzen da erlazio estuá arten "nahizik-eta..." eta "nahiz-eta", nahiz orain asignatzen zaión esangura finala: "afin que".

Azken buruan,

"nahizik-eta... + partizipioa" 

ez da baizik desdoblamendu burulehena on estrukturá

"partizipioa + nahizik"

non "nahizik" horrek signifikatzen dú "queriendo" (berdin nola hasieran "nahiz" berak ere):

NAHIZIK. Queriendo. v. NAHIRIK. "Zerbait ere nahizik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. Gure inguruan dabil gu galdu naizik deabru gaiztoa. Mb IArg I 227 (v. tbn. 162 y ss.). Gero bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Barb Leg 131. Orai etorri naizik / zabiltza nigana. Yanzi 93. Neskak ondotikan, / denak i naizikan [...] / señorita guziyak / ire atzetikan. Ib. 123.

Azkenik, errepara deiogun ze azken adibide horietako batean ("...bazkaria tenoreko nahizik moldatu"), "nahizik" agertzen da aurrén bere aditz-osagarriá "moldatu", erakutsiz berriro ere hóri flexibilitatea zeinekin mugitzen diren estruktura guzti hauek. [453] [>>>]

"nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objetua" estruktura hori sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objetua", non pensatzekoa da ze, hasieran, "nahiz" horren signifikatza izanen zén "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta gero hartuko zuén esanahi kontzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n", nola ikusi ahal dugun an OEH:

Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur aparece en Refranes y Sentencias, en Mendiburu y en autores de los ss. XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por nahiz es generalmente un participio en textos meridionales (tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf. -(e)n en los septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141), Orixe o Albeniz). Hay tbn. ejs. de formas de indicativo o subjuntivo con suf. -(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, JanEd y Orixe (in Gazt MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en Refranes y Sentencias, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de ba-, en Etcheberri de Sara, Bilintx y Noe; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. ines., en Lizardi. En DFrec hay 646 ejs. [OEH]

Baina, finean, a-mekanismoa nondik sortu dén "nahiz + partizipioa" dá ber mekanismoa nondik sortu dén "ustez + partizipioa", izanki oso mekanismo interesgarria. [451] [>>>]

Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea

Euskaran bádira eredu sintaktikoak zein díran erabiltzen aski modu mugatuan, baina zein orokortu litezken aiseki afin irabazi aukera sintaktiko progresibo ondo funtzionalak.

Ikus adibidez alternantzia hau:

1. nahiz (eta) ... egin ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
2. nahiz (eta) ... egin dugun ...  (baliabide prep. + aditz jokatua + n)  

Aldaera jokatugabe hori zabaldu liteke ki baliabide prepositibo subordinatzaile guztiak ere, hala nola adibidez erlatiboak kin "zein":

• zein ... etorri ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
  
• ze(inek) ... ikusi ... (baliabide prep. + aditz jokatugabea)

Adibideak:

Hori da persona zein etorri gaur goizean.
Hori da persona zein guk ikusi gaur goizean.
Hori da persona ze(inek) ikusi katua.

• noiz ... etorri ...
• noiz ... ekarri ...

Adibideak:

Gertatu zan noiz etorri katua.
Gertatu zan noiz ekarri katua.

• harik (eta) ... etorri ...
• harik (eta) ... ekarri ...

Adibideak:

Horrela jarraituko du harik etorri katua.
Horrela jarraituko du harik ekarri katua.

• baldin (eta) ... etorri ... 
• baldin (eta) ... etorri ...

Adibideak:

Emanen dizut baldin etorri katua.
Emanen dizut baldin ekarri katua.

Eta eredua ahal da orokortu ki edozein baliabide prepositibo subordinatzaile, oraingoa edo betikoa, afin erabili noiz komeni (noiz nahi).

Dá mekanismo erraza, arina, progresiboa ... eta esku-eskura. [173] [⇶]

Zein da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"?

Bai, aurre-markak dirá oso baliotsuak, ados. Aurre-markek sortzen duté koherentzia, aurremarkatzen digute nón gauden, zértaz ari garen, ematen diguté informazio klavea buruz nóla interpretatu informazioa zein ailegatu behar zaigun.

Dio Patxik:

Esate baterako, perpaus kontzesibo luze bat eman behar badut perpaus nagusiaren ondotik, nahiago dut “nahiz eta” lotura erabili, eta ez bukaerako “arren”. Horraino, denak ados. [hemen]

Bai, "nahiz-eta" normalizaturik dago, eta erabiltzen dugu hala esaldi luzeetan nola-ere ondo laburretan, eta hala aditz nagusiaren atzetik, nola-ere aurretik. Gainera, "nahiz-eta" erabiltzen dugú askoz gehiago ezi "arren", nola konproba daiteke an "Euskararen oinarrizko hiztegia (maiztasun eta prestasun azterketa)" (1987), non agertzen da "arren" kin maiztasuná 405, eta "nahiz-eta" kin maiztasuná 1957, ia bost aldiz gehiago.

Baina, galdera da: "nahiz-eta" oso baliotsua izanik, zergátik ez litzake oso baliotsua izan behar normalizatzea antzeko baliabide bat nola den "bitartean-eta", zein, gainera, agertu baitá (3 alditan bada ere) an gure literatura?

Zéin da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"? [66] [⇶]