'nahin...'

Azken sarreretan aipatu ditugu zenbait erabilera e "nahiz...", hala nola ere beste estruktura prepositibo batzuk nola dirén adibidez "nahizik..." edo "esperantzaz...", zeini orain gehituko diegú "nahin...", zein dén dislokamendu prepositiboa e "...nahi(ea)n":

Bistan denez, "nahin..." erabili dá kin aditz ez-jokatua edo jokatua. [⇶]

'ikas dezan nahiz' (OEH), nondik: 'nahiz(-eta) ikas dezan' (OEH), eta berdin kin aditz ez-jokatuak ('Hori ikasi nahiz' → 'Nahiz(-eta) ikasi hori')

Atzoko sarreran genuén ikusten ondorengo adibidea:

...ikas dezan nahiz

an OEHko sarrera hau:

bitartén herenegungo sarreran genuén ikusten beste ordenamendu hau:

Nahiz-eta ikas dezan,...

zein orobat aurkitu dugú an OEH:

non jada gramatikaldu dá estruktura final bat, aurreratúz "nahiz" postposizioa. Antzekoa gertatu ohi da kin erabilera ez-jokatuak, non pasatu ahal da tikan:

objektua + aditz ez-jokatua + nahiz

ki:

nahiz + aditz ez-jokatua + objektua

esan nahi baita:

"Hori ikasi nahiz" → "Nahiz ikasi hori"

non azken ordena hori izan ahal da finala, edo, nola gehienetan, konzesiboa (ikus ere sarrera hau). [⇶]

'nahiz...' = 'queriendo...' (OEH), nondik: 'nahiz...' finala, eta 'nahiz...' konzesiboa

Mintzo ginén atzo gain "nahiz eta" finala, eta gaur aipatu nahi dugú OEHko beste sarrera bat, non aski gardenki ikus daiteke zéin den erabilera final horren jatorri evolutiboa, abiatuz ti "nahiz... = queriendo...":

Jatorri garden horretaz mintzo ginén hemen ere, non baita antzematen genuen nóla sortuko zen erabilera konzesiboa:

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objektua" estruktura sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objektua", non pentsatzekoa da ze "nahiz" hori hasiko zen signifikatzen "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta amaituko zen hartuz esanahi konzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n",... [Balbula, 2019]

Eta holaxe garatzen dira sintaxiak. [⇶]

'nahiz eta...' finala an OEH

Sarrera honetan genuén irakurtzen "nahiz..." final bat zeini, justuki jarraian, gehitzen zitzaion aditz-forma ez-jokatu bat (zehazki, aditz-partizipioa), osatuz "nahiz evitatu...". Ikustagun zér dioen Orotariko Euskal Hiztegiak gain "nahiz eta" finala: 

Hor agertzen dirá "nahiz eta" eta "nahizik eta", biak ere finalak, non

• "eta" indartzailea dá aukera bat zein erabil liteke edo ez, eta non
  

• aukeran ere daukagú aditz-forma ez-jokatua (adibidez, justu ondorenda "nahiz" edo "nahizik", sortuz "nahiz evitatu..." edo "nahizik evitatu...").

Dirá estruktura konkretuak, eta dá mekanismo bat. [⇶]

Montevideoko prensa (1842): '... nahis evitatu...' finala (ez konzesiboa)

Alberto Irigoyen eta Xabier Irujo ikertzaileek ezagutarazi berri duté (an bloga deitzén euskalkultura.eus) ondorengo textua, ustez Amerikako prensako euskal textu zaharrena (oraino):

Textu interesgarri hori aurkitu duté an Montevideko egunkaria deitzén "Le messager Français" (1842ko irailaren 4a), eta bere transkripzioa, dioskuenez, litzaké hau:

Hor, bereziki nabarmendu nahiko nuke nóla autoreak, normaltasun osoz, dún erabiltzen a estruktura finala "nahiz evitatu...", zein, berriro azpimarratu nahi dut, ez den konzesiboa, baizik, esan bezala, finala, antzekoa nola "nahizik evitatu..." zeintaz jada mintzatu ginen an ondorengo sarrerak:

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Holako "nahiz evitatu..." finala idatzi liteké kin azentua ("nahíz evitatu...") bitarten bere kide kontzesiboa idatzi liteké bage azenturik ("nahiz evitatu...") afinda idatzian bi estruktura horiek geldi litezén ondo desanbiguatuak, hola erraztuz irakurketa eta intonazio egokia. [⇶]

Eta ez dago arazorik

Aurreko sarreran, jarraiki OEH, aipatzen genuén a gramatika e Lafitte, titulatzén Grammaire Basque (1944). Orain ekarri nahi nuke hona Lafitteren aipu original osoagoa:

747. Propositions concessives. - Le conjonctif est de règle dans les postpositions concessives:

a) soit avec le conjonction post-positive arren, quoique.

Ex. bekatoros handi bat naizen arren, quoique je sois un grand pécheur.

b) soit avec le conjonction prépositive nahiz, quoique.

Ex. nahiz ez den gaztelua, encore que ne soit pas un château.

Nota. - Nahiz supporte fort bien l'ellipse du verbe.

Ex.: nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout.

[Lafitte, Grammaire Basque (1944)]

Azpimarragarria iruditzen zait hóri normalitatea zeinekin hor Lafittek jasotzen ditún bi nexu kontzesibo horiek, zein, bata postpositiboki eta bestea prepositiboki, dutén signifikatzen ber bera; bai eta nóla  autore horrek, normaltasunez ere, zehazten digún ze estruktura horretan desager liteké aditz osoa, justuki zeren "nahiz" horrek supporte fort bien l'ellipse du verbe. Eta ez dago arazorik.

"nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

Aurreko sarrera batean aipatu dugú "nahiz-eta..." estruktura, zein, esaten genuenez, amaituko zen bihurtzen kontzesiboa, eta orain aipatu behar dugu haren estruktura ahaideá "nahizik-eta...", zein jada aipatu genuen hemen, eta zeintaz OEH-k dioskún hau:

NAHIZIK ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que" Lf Gram 748. v. NAHIZ ETA. Emaztekiak, nahizik eta gorde, ihardesten dio: [...]. "Elle veut dissimuler et répond". Barb Leg 23.

Bertan agerian gelditzen da erlazio estuá arten "nahizik-eta..." eta "nahiz-eta", nahiz orain asignatzen zaio esangura finala: "afin que".

Azken buruan,

"nahizik-eta... + partizipioa" 

ez da baizik desdoblamendu burulehena on estrukturá

"partizipioa + nahizik"

non "nahizik" horrek signifikatzen du "queriendo" (berdin nola hasieran "nahiz" berak ere):

NAHIZIK. Queriendo. v. NAHIRIK. "Zerbait ere nahizik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. Gure inguruan dabil gu galdu naizik deabru gaiztoa. Mb IArg I 227 (v. tbn. 162 y ss.). Gero bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Barb Leg 131. Orai etorri naizik / zabiltza nigana. Yanzi 93. Neskak ondotikan, / denak i naizikan [...] / señorita guziyak / ire atzetikan. Ib. 123.

Horko adibide batean ("...bazkaria tenoreko nahizik moldatu"), "nahizik" agertzen da aurren bere aditz osagarriá "moldatu", erakutsiz berriro ere hóri flexibilitatea zeinekin mugitzen diren estruktura guzti hauek. [⇶]

"nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objektua" estruktura sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objektua", non pentsatzekoa da ze "nahiz" hori hasiko zen signifikatzen "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta amaituko zen hartuz esanahi konzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n", nola ikusi ahal dugun an OEH:

Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur aparece en Refranes y Sentencias, en Mendiburu y en autores de los ss. XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por nahiz es generalmente un participio en textos meridionales (tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf. -(e)n en los septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141), Orixe o Albeniz). Hay tbn. ejs. de formas de indicativo o subjuntivo con suf. -(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, JanEd y Orixe (in Gazt MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en Refranes y Sentencias, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de ba-, en Etcheberri de Sara, Bilintx y Noe; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. ines., en Lizardi. En DFrec hay 646 ejs. [OEH]

Baina, finean, a-mekanismoa nondik sortu da "nahiz + partizipioa" dá ber mekanismoa nondik sortu da "ustez + partizipioa", izanki oso mekanismo interesgarria. [⇶]

Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea

Euskaran bádira eredu sintaktikoak zein díran erabiltzen aski modu mugatuan, baina zein orokortu litezken aiseki afin irabazi aukera sintaktiko progresibo ondo funtzionalak.

Ikus adibidez alternantzia hau:

1. nahiz (eta) ... egin ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
2. nahiz (eta) ... egin dugun ...  (baliabide prep. + aditz jokatua + n)  

Aldaera jokatugabe hori zabaldu liteke ki baliabide prepositibo subordinatzaile guztiak ere, hala nola adibidez erlatiboak kin "zein":

• zein ... etorri ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
  
• ze(inek) ... ikusi ... (baliabide prep. + aditz jokatugabea)

Adibideak:

Hori da persona zein etorri gaur goizean.
Hori da persona zein guk ikusi gaur goizean.
Hori da persona ze(inek) ikusi katua.

• noiz ... etorri ...
• noiz ... ekarri ...

Adibideak:

Gertatu zan noiz etorri katua.
Gertatu zan noiz ekarri katua.

• harik (eta) ... etorri ...
• harik (eta) ... ekarri ...

Adibideak:

Horrela jarraituko du harik etorri katua.
Horrela jarraituko du harik ekarri katua.

• baldin (eta) ... etorri ... 
• baldin (eta) ... etorri ...

Adibideak:

Emanen dizut baldin etorri katua.
Emanen dizut baldin ekarri katua.

Eta eredua ahal da orokortu ki edozein baliabide prepositibo subordinatzaile, oraingoa edo betikoa, afin erabili noiz komeni (noiz nahi).

Dá mekanismo erraza, arina, progresiboa ... eta esku-eskura. [173] [⇶]

Zein da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"?

Bai, aurre-markak dirá oso baliotsuak, ados. Aurre-markek sortzen duté koherentzia, aurremarkatzen digute nón gauden, zértaz ari garen, ematen diguté informazio klabea buruz nóla interpretatu informazioa zein ailegatu behar zaigun.

Dio Patxik:

Esate baterako, perpaus kontzesibo luze bat eman behar badut perpaus nagusiaren ondotik, nahiago dut “nahiz eta” lotura erabili, eta ez bukaerako “arren”. Horraino, denak ados. [hemen]

Bai, "nahiz-eta" normalizaturik dago, eta erabiltzen dugu hala esaldi luzeetan nola-ere ondo laburretan, eta hala aditz nagusiaren atzetik, nola-ere aurretik. Gainera, "nahiz-eta" erabiltzen dugú askoz gehiago ezi "arren", nola konproba daiteke an "Euskararen oinarrizko hiztegia (maiztasun eta prestasun azterketa)" (1987), non agertzen da "arren" kin maiztasuná 405, eta "nahiz-eta" kin maiztasuná 1957, ia bost aldiz gehiago.

Baina, galdera da: "nahiz-eta" oso baliotsua izanik, ¿zergatik ez litzateke oso baliotsua izan behar normalizatzea antzeko baliabide bat nola den "bitartean-eta", zein, gainera, agertu da (3 alditan bada ere) an gure literatura?

Zein da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"? [66] [⇶]