Comrie (1999): "The earliest, abstract native system [referitzen da ki istema binarioa bat], operates efliciently only for the very lowest numerals,..."

Atzokoan genioén ze sistema numeriko binarioa, nahiz ez-gutxitan izán aurreneko garapen numerikoa an hizkuntza ezberdinak, ez da baliagarria azpi baldintza orokorrak (zeintan askotan erabili beharko dirén kantitate ondo altuak). Moreno Cabrera-k, ordea, ez du ikusten báizik sistema horren potentzia matematiko-teorikoa, zein ez den aplikagarria ki erabilera humanoa. Baina, adibidez Comrie linguista famatuak ez du ezta argudiatu behar ere sistema horren inefizientzia noiz dioén ondorengoa referitua ki hizkuntza harauaiarra:

The earliest, abstract native system [sistema binarioa on Harauai hizkuntza], operates efliciendy only for the very lowest numerals, as expressions rapidly become very long. [Comrie 1999:85]

Bai, soilik for the very lowest numeral an kontraste bizia kin atzoko afirmazio nahasgarria ganik Moreno Cabrera (2004). [2243] [>>>] [A1] [A1-2] [A1-3] [A1-4] [A2]

Experimentua dá foniko hutsa: "Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded,..."

Atzoko sarreran aipatzen genuén artikulu bát berriki aterea ganik Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019) non autoreak saiatzen diren konplementatzen aurreko ikerketa bát ganik Pellegrinok et al. (2011) non 8 hizkuntzetan konparatzen zirén irakur-denborak hala nola ere zenbait aspektu foniko (finean: silaba-kopuruak, silaba-abiadurak, eta euren erlazioa). Oraingoan erabiliko duté beste hurbilketa diferente bat, eta zabálduz ikerketa ki 17 hizkuntza zeinen artean dirén katalana eta euskara.

Hartara, erabiliko dituzté textu irakurriak, nola azpimarratzen genuén hemen:

Jakina, ez ahaztu ze hori ikerketa ganik Pellegrino et alter dá egin azpi baldintza ondo konkretuak (adibidez eta oso nabarmenki, irákurriz textuak), halan-ze emaitza horiek konplementatu beharko liraké kin ikerketa estatistiko gehiago, baina, hala ere, ilustratzen digu nóla faktore fonikoak ez diren derrigor konpensatu behar.

Era berean, hemen, azpimarratzen genuen ze, nolabait esan, ulermena ez zela beharrezkoa, zeren ez baitzen kontrolatzen:

..., azpimarratu behar da ze egindako experimentuan ez da egiten ulermen-kontrolik xedé saiatu konprobatzen noráino trasladatu dén informazioa, edo bestela esanda, noráino ulertu diren textuak (ulermen-kontrolak izan ahal dirá galdera sinpleak non diren konputatzen erantzun zuzenak eta reakzio-denborak, edota kontrol askoz konplexuagoak). 

2019ko artikuluan ikusten dugu ze:

Speakers became familiar with the texts, by reading them several times before being recorded, so that they understand the described situation and minimize reading errors (...). [Coupé, Mi Oh, Dediu eta Pellegrino (2019)]

Hortaz, parte hartzaileek ez dute ezer sortu behar (ez dute diskursorik sortu behar) ezta ere ezer ulertu behar, jada ulertua baitute: gauza da zéinek tardatu gehiago edo gutxiago noiz irákurtzen textu jada landu bat. Zentzu horretan, esan ahal da ze experimentua litzaké foniko hutsa (horrek ez du esan nahi ze faktore sintaktikoek ezin dute izán efektu indirektorik gain emaitza foniko horiek: ikus sarrera hau). [671] [>>>]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek erakusten duté ber IR, zein den neurri bat oinarritua an erlazioa artén irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated,... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ze bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratu beharko duté (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein dén hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbídetzen ze hikuntzak existitu daitezen, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiak funtzionatu beharko dirá alde batetik aski arin arrén eman informazio lagungarri-interesgarriak, eta bestetik aski astiro arrén ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den zértan egon efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak dako (tako, zat) hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa aski arin arrén eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa aski astiro arrén izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [662] [>>>]

Pellegrino et al. (2011): "Our hypothesis of equal IR [finean, irakur-denbora] among languages is thus invalidated..."

Jarraituz kin artikulua on Pellegrino et al zein gatozen komentatzen: han, autoreek nahi izan dúte aztertu (kontrastatu) ea berdintzat jo litekén hizkuntza ezberdinen abiadura noiz trasládatzen informazioa, edo, aitzitik, ea diferentzia interlinguistiko nabarmenik egon ahal den.

Xede horrekin, definitu duté neurri bat, deitzén Information Rate [IR], zein den oinarritzen an irakur-denbora diferentzialak, eta zein kalkulatu duten an zazpi hizkuntza (respektu zortzigarren bat: vietnamera). Eta emaitzak ikusita, hauxe da autore horien ondorioa buruzki berdintasun interlinguistikoa an informazio-abiadura hori (IR):  

More precisely, Japanese contrasts with the six other languages (pMCMC < 0.001 for all pairs), and English significantly contrasts with Japanese, German, Mandarin, and Spanish (pMCMC < 0.01) and with Italian and French (pMCMC < 0.05). Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, even if five of the seven languages cluster together (GE, MA, IT, SP, and FR). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Esan nahi baita ze, ikerketa horren arabera, inglesean erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gutxiago zein beste sei hizkuntzetan, japonieran erabiliko litzaké esanguratsuki irakur-denbora gehiago zein beste sei hizkuntzetan, eta beste bost hizkuntzek (GE, MA, IT, SP, and FR) ez luketé erakutsiko diferentzia nabarmenik an euren irakur-denborak.  

Beraz, bádirudi ze, Pellegrinok eta bestek esaten digutenez, invalidatua geldituko litzake hori hipotesia ezen hizkuntza guztiek erakusten duté ber informazio-tasa (IR), edo, akaso zehazkiago, ber irakur-denbora. [661] [>>>]

Ezin liteke esan ze silaba-kopuruak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla hizkuntza ezberdinek erakusten dituztén silaba-densitate eta silaba-abiadura ezberdinak, eta bádela tendentzia orokor bat aldén konpensazioa, nahiz orobat exístitu kasu interlinguistiko interesgarriak non ez den gertatzen halako konpensaziorik: zehazki, aipatutako experimentuan, alemanak izanen lituzké bai silaba gehiago eta baita silaba-abiadura txikiagoa zein inglesak.

Harago, Pellegrinok eta bestek aztertu nahi izan dituzté bi efektu horiek (densitatea eta abiadura) an neurri bakar osoago bat, zeini deitukó Information Rate (IR):

Consequently, it is worth examining the overall quantity of information conveyed by each language per unit of time (and not per syllable). This so-called INFORMATION RATE (IR) encompasses both the strategy of linguistic encoding and the speech settings for each language L. [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Neurri bateratu horretan, finean, autoreek neurtuko dituzté denborak zein irakurleek erábilí an textu bakoitza; kalkúlatuz, ondoren, denbora horien proportzioak respektu batezbesteko irakur-denbora on ber textua an vietnamera (hartua nola referentzia an proportzioaren zenbakitzailea); gero konputatuko duté irakurle bakoitzaren batezbesteko proportzioa an bere textu guztiak; eta azkenik, hizkuntza bakoitzaren irakurle guztien batezbesteko proportzioa, zein baita euren neurria: Information Rate (IR):

Ideia argiago bat izan daigun buruzki zértara datorren informazio-tasa hori (goragoko koadro gorrian), har daigun inglesa, zeinen 0,91 densitate horrek adierazten digu ze, noiz vietnamerak egin dituén 91 silaba, inglesak egin ditú 100 afinda eman ber informazioa, eta hortaz inglesa izanen litzaké (100/91 = 170,98 = 1,0989) %9,89 gutxiago densoa zein vietnamera, erabilíz %9,89 silaba gehiago zein vietnamera. Baina, bestalde, inglesak ematen ditú bere silabak arinago, hain zuzen %18,58 arinago zein vietnamerak (6,19/5,22 = 1,1858), halatan-ze bi efektu horiek doáz an kontrako norabidea.

Aipatutako bi efektu horien emaitza neurtzeko, Pellegrinok eta bestek kalkulatuko diguté euren IR (Information Rate), zeinen interpretazio sinplifikatu bat eginen dugún hemen, justuki suposatuz ze hizkuntza bakoitzeko irakurle guztiek irakurri dituzté euren textuak an ber denbora (hizkuntza ezberdinetakoak an denbora diferenteak, noski), halan ze baldin referentziazko vietnameran irakurle guztiek eman badituzté 100 segundu an euren irakurketa guztiak, japonieraren irakurle guztiek eman beharko zituztén 135 an euren irakurketa guztiak afinda emaitza izan zedin ondoko IR an japoniera:

• 100 segundu / 135 segundu = 0,74 = IRjaponiera
  

Esan nahi baita ze, eginez aipatutako interpretazio sinplifikatua, japonieraren irakurketa-denbora hori izanen litzaké %35 luzeagoa zein vietnameraren irakurketa-denbora. Eta horrela eginez an goragoko beste hizkuntzak, hauxe genuke (erábiliz aipatutako interpretazio sinplifikatua):

INTERPRETAZIO SINPLIFIKATUA (suposatuz ez dagoela aldakortasun intralinguistikorik) 

• Japoniera: 100 / 135 (= 0,74) → %35 denbora gehiago zein v.

• Alemaniera: 100 / 111 (= 0,90) → %11 debora gehiago zein v.

• Txinera: 100 / 106 (= 0,94) → %6 debora gehiago zein v.

• Italiera: 100 / 104 (= 0,96) → %4 debora gehiago zein v

• Gaztelania: 100 / 102 (= 0,98) → %2 debora gehiago zein v.

• Frantsesa: 100 / 101 (= 0,99) → %1 debora gehiago zein v.

• Vietnamera: 100 / 100 (= 1) → Referentzia

• Inglesa: 100 / 92 (= 1,08) → %8 debora gutxiago zein v.

Ikusiz IR horiek, Pellegrinok eta bestek (2011) ondorioztatuko duté ze:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

Emaitza horien argitara, ezin esan ze informazio-densitateak eta silaba-abiadurak eragiten duté efektu bateratu interlinguistikoki berdina. [660] [>>>]

Aristegieta: "...astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain,..."

Izan da egunotan debate bat (an Itzul posta-zerrenda) buruzki nóla eman "sin perjuicio de..." esamolde prepositiboa euskaraz, eta gauza da ze Mikel Azkarate itzultzaileak proposatu dú parafrasi bat, non (beste esaldi batean) gehituko litzaké "Dena den, horrek ez du eragozten...",

Egia da "sin perjuicio de" horrek bidea ematen duela modu askotako parafrasien bidez itzulpena egiteko.

Baina, azken adibideari helduz, uste dut garrantzitsua dela itzultzailea kontziente izatea ez duela efektu bera sortzen "sin perjuicio de" espresioaren ordez esaldi oso bat erabiltzeak (Sin perjuicio de = dena den, horrek ez du eragozten). Euskarazko bertsio hori gaztelaniazkoa baino astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain, euskarazkoan enfasia eta esanahia bera aldatu egiten dira. [Xabier Aristegieta, Itzul, 2019-9-24]

Bai, alde batetik gutxio efizientea: astunagoa, deserosoagoa; eta bestetik gutxio efektiboa, gutxio eraginkorra: pragmatikoki gutxiago egokia.

Ikus ere:

• Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa
• "Edozein informazio": zein zentzutan?

[603] [>>>]

Indargea vs gihartsua (kostu kualitatiboa)

Xabier Errotetak dio, erantzunez ki Erramun: 

Erramun jauna:
Galdetzen duzu badenez diferentzia kualitativorik inter bi esaldi hauek:
“Txina Obama faltan botatzen hasia da”
“Txina hasia da faltan botatzen Obama”
Eta erantzuna argia da: bada diferentziarik, eta ez nolanahikoa.

Lehen esaldia da esaldi altubiano arketipikoa, ustezko arau gramatikal fantasioso baten itzalpean moldatua, artifiziala, regresivoa, euskal retorikan tradiziorik gabea (tradizioa deitzen diot idazle zaharren praxi zaharrari), geza, indargea, motela, bere laburrean ere argia baino gehiago iluna, dorpea eta, guztiarekin ere, egungo akademiak hobetsia eta lorifikatua.

Bigarren esaldia duzu justu lehenaren kontrakoa: euskal tradizio klasikoaren bidetik apailatua, realista, argia, gihartsua, airosa, progresivoa, gardena eta ulerterraza, eta –uste izateko da—horrexegatik beragatik euskal akademiaz ez bada gaitzetsia bai argiki bigarrenetsia, preteritua eta neglitua.

Ordena deduktibo-burulehena (analitikoa, progresiboa, jarraitua, koherentea, pausatua...) ez da izaten soilik, eta oro har, efizienteagoa ezi bere kide induktibo-buruazkena (efizienteagoa izatea dá lortzea helburu komunikatibo berberak baina gutxiago kostata), baizik-ere efektiboagoa edo eraginkorragoa (hobeto ere adaptatzen da ki helburu komunikatiboak on hiztuna, eraginez efektu pragmatikoki egokituagoakoak, kontrolatuagoak, arian-arian interpretagarriagoak, intonazionalki moldagarriagoak eta azken buruan efektiboagoak ondorioz-eta bere koherentzia sintaktiko-interpretatibo handiagoa).

Horrela, mintzatuz oro har eta an baldintza orokorrak, ordena induktibo-buruazkena ezin izanen da berdin eraginkorra nola bere versio deduktibo-burulehena, ezin lortuko du ber eraginkortasuna. Esan nahi baita ze, adibidez, japoniera ez da izanen, ezta urrutitik ere, berdin eraginkorra nola inglesa. Japonieraz eduki informazional guztiak pasa daitezke, baina askoz gutxiago eraginkorki, askoz gutxiago efektiboki, eta hori dá arazo (konparatibo) oso-oso larria (kontestu komunikatibo exigenteetan, kruziala) zeinen soluzioa soilik landu daiteke arartez garapen graduala on (aukerako) estruktura eta baliabide potenteagoak (kuantitatiboki eta kualitatiboki) nola diren estruktura eta baliabide deduktibo-burulehenak.

Efektuak izanen dirá ageriagoak edo ezkutuagoak (segun kontestua eta tresneria sintaktiko erabilgarria), baina hor egonen dira harik-eta eskura izan aukera sintaktiko deduktibo orokor potente eta erosoak.

Sintaxi deduktibo-burulehena dá progreso komunikatibo handia, dá progreso humanoa. [250] [>>>]