Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo.

Halakoak askotan gertatu dira noiz garatzen teknologia ezberdinak: hasieran, beharrak ez dira izaten oso exigenteak, eta gainera teknologia bat ezdeusetik sortu behar da, halan ze bilatzen dira soluzio teknologiko sinpleak zein dirén egokiak ki kunplitu behar sinple horiek, baina gero, beharrak handitzean, lehengo aurrerakuntzak oztopo bihurtzen dira, eta sistema nolabait joan behar da berriztatzen eta zaharberritzen arrén joan betetzen gerota hobeki behar gerota handiago horiek.

Horrela, hainbat hizkuntzetako sistema numeriko binarioak (zein zirén egokiak ki eman kantitate baxuak) bihurtu zirén oztopo noiz eman nahi zirén kantitate handiagoak; edota, era berean, esapide multiplikatiboak sortzean, "-ko" sufijoa garai batean izan zitekén aurrerakuntza interesgarria baina soilik azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, eta ez azpi baldintza orokorrak.

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa: sintaxiak sortzean diskursoa naturalki zentratzen da an objetuak, zeinen gainean eraikitzen dirá elementu abstraktuagoak nola aditzak edo postposizioak azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, baina gero argiki konprobatu ahal da ze sintaxi prepositiboak askoz hobeto erantzuten die ki behar komunikatibo orokorrak (konplexuagoak), eta horregatik, norabide horretan joan behar dá zabaltzen eta garatzen sintaxia te munduko hizkuntza postpositibo guztiak, esan nahi baitá guzti-guztiak. [2240] [>>>]

Andoni Egaña (2022): "Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen."

Gaur azpimarratuko dugú beste zatitxo hau an textua ti Andoni Egaña (Berria, 2022) zeintaz gatozen mintzatzen an azken sarrerak:

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

Hortxe, beraz, aurkitu dugú euskararen sena, sen sintaktikoa, zein ez den baizik inertzia estruktural bat guztiz baldintzatua ga (ganik, ganikan, gati) bere tresneria morfosintaktiko zirkunstantziala. Zeren, edozein hizkuntzaren sen sintaktikoa derivatzen dá zuzenean ti bere tresna estrukturalak, zek ahalbidetuko duté erraztasun gehiago edo gutxiago ki lotu hitzak eta sortu expresioak an modu bat edo bestea.

Askotan esan dugunez, hizkuntza dá teknologia bat, eta bere piezek erraztuko dituzté estruktura eta emaitza batzuk berdin nola zaildukó beste batzuk, nondik sortzen dirén inertzia sintaktikoak, ohitura batzuk zein, diogunez, segitzen dirén ti euren tresneria morfosintaktikoa, zein izan ahal dén komunikatiboki ahaltsuagoa edo ahulagoa.

Baina, hizkuntza guztien barren-barreneko sen sintaktikoa aurkitu nahi badugu, hori dá sen komunikatiboa, sen komunikatibo humanoa, zein dén azken gidaria e evoluzio linguistikoa, azken gidari orokorra, eta zein dagoén gainén edozein inertzia teknologiko partikular edo zirkunstantzial. Sen humano hori joanen da bilatzen (eta, ahal badu, aurkitzen) aukera komunikatibo eraginkorragoak. Sen humano komunikatiboa dá benetako sen sintaktiko universala. [>>>]

Evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa

Atzokoan Hoeks-ek (2016) zioskun:

The main point will be that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more prefered when languages are still in a rudimentary state. [Hoeks, 2016]

Hoeks, hor, mintzo zaigu gain oinarrizko hitz-ordenak arten sujetua, objetua eta aditza, baina bere reflexioa guztiz hedagarria ki ezaugarri sintaktiko orokorragoak nola dirén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Ordena buruazkena, jaioko zen oraturik ti eskua e OV ordena, bitárten ordena burulehena (sortzeko zailagoa zatio hasi ti elementu abstraktuagoak nola baliabide prepositiboak), joango zen garatzen kin VO ordenak zehar denbora. Hor argiki antzematen da evoluzio sintaktiko bat, baina zerén bila doa? Zér bilatzen da kin evoluzio hori? Zéin da helburua e evoluzio hori?

Bilatzen dá diskursibitatea, bilatzen dá kapazitatea ki garatu ideia konplexuak an modu reflexibo, eroso, potente, ireki, efektiboa, zeinen beharra den bereziki nagusitzen noiz behar komunikatiboak bihurtzen diren konplexuagoak. Honela mintzo ginen hemen gain teknologia buruazkena eta burulehena:

Bai, dá teknologia sintaktiko bat [referitzen ari gara ki teknologia buruazkena] zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sórtuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta, suerte onez, joango zen aurkitzen bidea ki bihurtu potenteagoa, emánez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo askoz orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zein zúten ahalbidetzen komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Bai, evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzake nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa (nahiz kategoria sintaktikoak ere oso lagungarriak izaten diren afin aurkitu erlazio estatistiko oso interesgarriak, hala nola ze sujetuak, tipikoki thematikoak, kokatu ohi dira an hasiera e esaldiak, non gramatikalizatu ohi diren). Baina gauza da ze orohar bilatzen ari dirá aukera diskursibo potente-eraginkorrak zein ondo moldatzen diren kin egoera komunikatibo exigenteak. Eta hor, diogunez, hurbilketa izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa, zein oinarritzen den an kontzeptuak nola informazio thematikoagoa (referentzialagoa, abiapuntua), edo informazio rhematikoagoa (berriagoa, helburua) an kontextu potentzialki ondo konplexuak (kontextu diskursiboan, adibidez, sujetu thematikoa konsidera daiteké buru diskursiboa e predikatu rhematikoagoa: ikus "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa e esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [⇶]

Bichakjian (2000): "... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous altenatives (linguistically more powerful and biologically less costly)"

Bichakjian hizkuntalariak zioen an bere "Reply to Suddendorf on Bichakjian on Language-Complexity" (2000):

My target article, which showed that, ... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous altenatives (linguistically more powerful and biologically less costly), provided data that clearly suggest there is no empirical support for the steady state conception, and that language evolution is a gradual process with roots going very far back in time. Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so language began with an improvised set of features which consistently remodelled into ever more efficient instruments of thought and communication.[Bichakjian, 2000]

eta reférituz ki kontrastea arten sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena (zeini deitzen dión "the modern word order"), egiten ditú ondoko reflexioak (an bere artikulua titulatzén "Language evolution and the complexity criterion", 1999):

The modern word order has therefore a double advantage: in the first place, it allows for the coding and decoding of linguistic messages with a minimum of mental effort, since it taxes the working memory of speakers and listeners as little as possible; and, in the second place, because the processing of linguistic messages is facilitated, it makes it possible to conceive and express increasingly more complex thoughts. [Bichakjian, 1999]

Gauza da ze prozesu gradual horretan munduko mintzaira guztiak ez dutela iritsi ber estadioa simultaneoki (nola nahiago genuken), halan-ze gaur egun, suerte txarrez, existitzen dirá diferentzia ondo nabarmenak arten erraztasun komunikatiboak zein sintaxi ezberdinek eskaintzen dituzten. Eta soluzioa soilik datorke ti jarraitú bidea an norabide egokia artio iritsí estadio sintaktiko bat non diferentziak ez diren jada esanguratsuak (behar dirá aukera burulehen funtzionalak). Bichakjian-ek dioenez (ikus goragoko aipua):

Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so ... [Bichakjian, 2000]

Edonola ere, esan behar da ze, teknologia linguistikoak bádu konponente ezberdin oso inportante bat respektu beste teknologia edo erreminta batzuk: konponente soziala, halan-ze bere evoluzioa ez da hain erraza, nahiz, nire ikuspegitik, ez den hain zaila ere, eta dudagabe, eman daitezke aurrerapusu oso errazak, emánez bide ki beste aurrerapusu batzuk ... (gradualki, asmoz eta jakitez). [⇶]

Txopi: "... ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa."

Txopik zioen atzo:

Lagunak on Balbula, nahi dut komentatu film bat zein nuen ikusi ostegunean Donostin. Film japoniarra da eta dute botatzen an bertsio originala; titulua da gazteleraz "La Mujer del Espía" ta dago oinarritua an istorio bat on bikote japoniar bat an urteak 1940-1945.

Dena dala, ez da nire asmoa hitz egitea buruz filma baizik ta buruz erabiltzen duten hizkuntza. Hasieratik du deitzen atentzioa zeren dira elkarrizketa oso xinpleak: esaldi bakun bat gehi esaldi bakun bat ta honelo aldiro. Tarteka dute sartzen esaldiren bat subordinatua baina oso gutxi ta gainera ez dakit zertaz, alegia zeren zegoen an jatorrizko bertsioa ala zeren zuten idatzi itzulpenean. Hau da nire ustez, azaldu zen esaldirik gehien zaila:

- ¿A qué debo el placer de tu visita?

Alegia, hemen tratatzen diren gaiak ez direla bakarrik teoria hutsa eta hau ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa. [Txopi]

Bai, dá teknologia sintaktiko bat zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sórtuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta, suerte onez, joango zen aurkitzen bidea ki bihurtu potenteagoa, emánez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo askoz orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zein zúten ahalbidetzen komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Teknologia hori ez da inorena, dá humanoa, nola komunikazioa, eta dá hain gauza ona eta aberasgarria zein jendaki guztioi dagokigu saiatzea laguntzen adaptatzén posibilitate horiek ki munduko mintzaira guztiak (berdin nola zenbakiak, edo idazkera, edo ...), zeren horrela mintzaira horien hiztunak komunikatiboki hobeki biziko baitira. Horren alde jotzea dá jotzea alde garapen komunikatiboa, zein dén hain zentrala an bizitza humanoa ze konsidera daiteké garapen humanoa.

Ez, hau guztia ez da teoria hutsa: japonieraren erabiltzaileak komunikatiboki askoz hobeki biziko lirake baldin gradualki (asmoz eta jakitez) joango balira adaptatzen gerota aukera burulehen gehiago ki euren teknologia komunikatibo buruazkena. Horrela egongo lirake gutxio baldintzatuak an euren gauzapen komunikatiboa, eta izanen lirake gehio eurak. [⇶]

Báda kontradikzio evolutibo bat zein den islatzen an kontradikzio teknologiko orokor bat

Txopik zioen atzo:

Alegia, aztertu efektivitatea on komunikazioa, bezala da aztertzen efektivitatea on auto elektriko berri bat. [Txopi]

Eta gogoratu naiz kin ondorengo esaldia ganik Txepetx (ikus an sarrera titulatzén Txepetx: «Podemos comparar un idioma con un vehículo»:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

Bai, eta sintaxia dá motorea, non aurki daikegun basikoki teknologia buruazkena edo burulehena, zein, jakina, azter daitezke, eta zein, gainera, gure artean aztertu diren tikan Altube bera eta pasatuz barná Zubimendi-Esnal, Agirre, Juan Garzia...

Gainera esan behar da ze teknologia linguistikoa joan behar izan da sortzén eta garatzén tikan zero, tikan ezereza, hala-ze hasiera bateko baldintza teknologiko-komunikatiboak ez zuten zerikusi handirik kin baldintza teknologiko-komunikatibo orokorrak zein joango diren agertzen geroago an ibilbidea e hizkuntzak. 

Areago, esango nuke ze guztiz kontrakoak dira sorrerako joera sintaktikoak, zein, estatistikoki ikusten denez, dirén nagusiki buruazkenak, eta baldintza komunikatibo orokorrak, zeintan askoz funtzionalagoa dá teknologia progresibo ireki potente eta finean efektiboagoa zein inplementa daiteke bidez baliabide burulehenak.

Báda hor, beraz, nolabaiteko kontradikzio bat arten lehen sorrerako beharrak (zein luza daitezke an historia e hizkuntzak, halan-ze hizkuntzetan konsolida litezke baliabide sintaktiko batzuk zein soilik dagoz ki etapa evolutibo bat) eta behar orokorrak (zeintara, ondo bidean, hizkuntzak ailegatu beharko lirake inoiz). Kontradikzio evolutibo hori islatzen da an kontradikzio teknologiko orokor bat (orohar) zein ulertu behar da afin hasi lan egiten an norabide ona, zein baita joan lantzén eta eskaintzén (osagarriki) baliabide burulehenak ki hizkuntz erabiltzaileak (adibidez ki gure ikasleak). [⇶]

Baina, gure kezka ez da hainbeste zehazteá zenbateko memoria daukagun, nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena

Diozu, Bittor:

Eta kontua da zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik. Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Beraz, arazoa ez litzake soilik-ze ...

... 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu.

hola guztiz baldintzátuz tamaina e IUak, baizik-ze, bestalde, IU labur horiek ezin izanen lirake gordé batere ondo an gure entendimendua nón-eta ez diren integratzen an zerbait "zabalagoa" ("ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik"):

Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Hor izanen genituzké bi memoria-klase diferente:

• lehenengoan dá baldintzatzen luzera e IUak, bitartean-ze...

• bigarrenean dá baldintzatzen kopurua e IU "independenteak" zein gordetzen ahalko ziren noiz IU bakoitzarentzako "memoria" jada agortu den.

Azken batean, Bittor, hor ari zara deskribatzen estuasun diskursiboák ze sortzen diren noiz erabili teknologia buruazkena, non hitzak ezin diren uztartu jarraituki (edo ia jarraituki) an entendimendua, eta non, ondorioz, adreilu informatibo horiek (modu batera edo bestera) inefizienteki eta inefektiboki memorizatu behar diren areanda aurkitú euren leku sintaktiko-interpretatibo-expresiboa ... akaso ondo geroago, noiz memoriak jada ia porrot egin duen (baldintzátuz ez soilik ulermena, baizik ere expresioa bera).

Baina gure kezka ez da hainbeste zehazteá ...

... zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik.

nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena. [⇶]

[#11] Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa. Genioén an "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:296): 

Argi denez, burmuin humanoak bádu gaitasun kognitiboa (nahi bada biologikoa) ki sortú representazio sinbolikoak e ideiak bidez soinuak (zein bihur daitezke konventzionalak), eta bádu gaitasun kognitiboa ki birsortu (evokatú, jaso eta transmititú) ideia horiek abíatuz tikan euren soinuzko representazio sinbolikoak. Harago, bádu gaitasun kognitiboa ki konbinatu ideia (soinu) horiek an modu konplexuak, halan-ze horrela sor eta transmititu daitezké inkluso ideiak zein ez diren existitzen an realitatea.

Baina estruktura eta baliabide sintaktikoak (nola "zeren" kausala edo bere urrutiko ahaide "zein" erlatiboa, edo "baizik" pospositiboa eta prepositiboa, edota SVO ordena) dirá teknologia linguistikoa zein sortzen da bidéz mekanismo ezberdinak nola dirén reanalisia, desdoblamendua, ... [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Kapazitate kognitiboak vs tresna kognitiboak

Báda zerbait zein oso ondo berezi beharko litzake an analisi linguistiko guzti hau: 

• kapazitate kognitiboak

eta 

• tresna kognitiboak

Alde batetik, personek báditugu kapazitate kognitibo batzuk, biologikoak, genetikoak, zeinekin, adibidez, ahal dugun zenbatu visualki edota, orokorkiago, pensatu visualki (bidéz irudiak); eta, areago, bádugu fakultate kognitiboa te egin kontzeptualizazio abstraktuak gain realitate visualizatu horiek, hala nola ere fakultate kognitiboa te konbinatu kontzeptualizazio horiek an multzo linealak afin sortu eta transmititu representazio sinbolikoak e ideiak zein izan litezke potentzialki konplexuak edota, adibidez, inexistenteak. 

Baina, bestalde, bádugu teknologia kognitiboa, zein dún ikaragarri laguntzen noiz gauzatzen kapazitate kognitibo horiek. Eta justuki halako teknologia kognitibo horietakoak dirá zenbakiak edota, adibidez erlazionatzaile sintaktikoak (zein dúten representatzen oso ideia abstraktuak: erlazio sintaktikoak). Honela genioen an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:109):

Eta gauza da ze teknologia hori egon daiteke garatuagoa edo gutxiago garatua, argiki. Horrela, gerta daiteke hizkuntza batean ez egoteá batere zenbakirik (soilik egonik kontzeptualizazio zenbatzaile lausoak, nola "gutxi" edo "asko"), edo egon litezké sistema numerikoak zein heltzen dirén ki 3 edo 4. Era berean, gerta daiteke, hizkuntza batean ez existitzea "eta" edo "edo" koordinatzaileak, ezta ere ia ezein bestelako erlazionatzaile koordinatibo edo subordinatibo. Gainera, konbinazio linguistikoak egin ahal dira an ordena diferenteak, teknologikoki diferenteak.

Azken hori guztia dá teknologia (teknologia kultural eta kognitiboa), zein ondo diferentziatu behar da ti kapazitate kognitiboak zein behar diren afin erabili teknologia hori. Eta teknologia linguistiko partikularrak izan ahal dirá, eta dirá, oso desberdinak funtzionalki. Ikus ere:

• Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia

Ikus ere nire artikulua titulatzén "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:291-306) an liburua titulatzén "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, 2017). [⇶]

Xabier Artiagoitia (2000): '...burmuinaren egoerek ardura diote hizkuntzalari chomskyarrari,...'

Irakurtzen genuén atzo ti ahoa e Xabier Artiagoitia hizkuntzalaria ("Hatsarreak eta parametroak lantzen", 2000):

Tradizio chomskyarraren oinarrian beti aurkitzen dugu hizkuntzaren kontzepzio mentalista bat, eta hedapenez biologikoa. Hizkuntz teoriaren helburu eta kezka nagusitzat hauxe jotzen da: gizakien hizkuntz gaitasuna zehaztea. Burmuinaren egoerek ardura diote hizkuntzalari chomskiarrari, hizkuntz gaitasuna giza burmuinaren osagaietariko bat den aldetik.[Artiagoitia, 2000]

Hizkuntzalari chomskyarrei ez zaie ardura teknologia linguistikoa (zein eurentzako ez den teknologia ere, baizik zérbait zein, oinarrian, dén aurkitzen ezarrita naturalki, biologikoki, genetikoki an burmuina e hiztunak), ez zaio ardura nóla estruktura sintaktiko-komunikatibo batzuk dirén potenteagoak, koherenteagoak, ulergarriagoak edo expresiboagoak afin lortu helburu komunikatibo landuagoak, finagoak, aberatsagoak eta finean efektiboagoak. Ez, eurei ardura zaizkie burmuinaren egoerak: ez al da misteriotsua? [⇶]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavinek zúen egin mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Hantxe ere, Josu Lavinek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [⇶]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea konklusioá ezen munduko teknologia sintaktiko guztiak ez daude berdin garatuak, noiz-eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, aipatutako ezaugarri ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentzia e-nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribildúz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [⇶]

Existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen berdintasun funtzionala

Zioen sarrera honetan Txepetxek ze:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

zeinekin, genioenez, ados gauden. Eta gauza da ze, adibidez, kotxe batek, berdin nola hizkuntzek, beharko ditu minimo teknologiko batzuk ki existitu, esan nahi baita, ki izan minimoki funtzionala. Horien artean, eta nagusiki, beharko du motore minimoki potente bat zeinek bultzatú kotxearen pisua; hala nola ere elementu askoz oinarrizkoagoak nola gurpilak eurak afin ahalbidetu mugimendua (eta aukeran neumatikoak edo suspensioa ki minimizatu frikzioak).

Gainera, teknologia hori izan beharko dá minimoki kontrolagarri-erabilgarria, esan nahi baita ze beharko luké frenoa ki kontrolatu ze kotxea, adibidez maldan behera, ez dadin ibili hain arin zeinda izán gidaezina eta hortaz, erabiltezina.

Baina, bistan denez, kotxea mugitzea eta frenoa izatea ez dira baizik minimo funtzionalak, zeinen barruan gelditzen dén tarte handia ki diferentzia  ondo nabarmenak (funtzionalak ere) an, demagun, motore horren potentzia eta efizientzia: kasurako, ezin dira jo funtzionalki berdintzat hastapenetako kotxe bat eta oraingo bat, biak ere egonik barné goragoko bi muga funtzional horiek.

Eta, nahiz motorea (sintaxia) izan elementu printzipalá zeinek markatu diferentziak arten kotxeak, bádira, nola genioen, elementu osagarriak ere, hala nola neumatikoak, suspensioa edo jezarlekuen erosotasuna bera (hitzen luzera, silaben edo soinuen konplexutasuna,...), zein, izanki beti ere lagungarri ki minimizatu frikzioak eta maximizatu desplazamendua eta erosotasuna, izan ahal dirén, egoera batzuetan, bereziki relevanteak.

Honekin azpimarratu nahi dugu ze kotxeen edo hizkuntzen existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen euren berdintasun funtzionala. [⇶]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa arten irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ezen bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko duté, behartuta (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein den hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbidetzén a existentzia hen hizkuntzak, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek beharko dute funtzionatu nahiko arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta nahikoa astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den egon behar efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa nahikoa arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa nahikoa astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [⇶]

Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia

Moreno Cabrera (MC) mintzo zaigú gain ...

… la falacia de considerar que las lenguas son una especie de objeto que utilizamos para comunicarnos. Es evidente que un cuchillo romo no corta igual que uno afilado y, por tanto, un cuchillo romo limita nuestra capacidad de cortar y un cuchillo afilado la potencia. Pero las lenguas no son objetos que se utilicen para comunicarnos, sino que son el producto siempre efímero, inestable y ocasional de la puesta en práctica de la capacidad lingüística de los seres humanos. … No parece lícito, desde un punto de vista lógico, observar una determinada actuación y luego decir que esa actuación limita o potencia esa misma actividad. Por tanto, desde el punto de vista que mantengo aquí, no tiene sentido la pregunta de si tal lengua tiene o no mayor capacidad comunicativa que otra. (Moreno Cabrera 2014:66-67, enfasia nirea)

Baina, zein hitz-joku mota da hori guztia? Zer esan nahi du ze aktuazio batek ezin lezake mugatu edo potentziatu ber aktuazioa? Zergatik aizto zorrotz batek ahal du potentziatu aktivitatea on moztu ogia, eta zenbaki-siztema zorrotz batek ezin du potentziatu aktivitatea on kuantifikatu zenbat ogi dauzkagun? Zer dala-ta ezin genezakeen konparatu ea eraginkorragoa dan (errazagoa, zehatzagoa...) kuantifikatzea numerikoki (zenbakitzea) edo anumerikoki (subitizatzea)? Konparazio hori ez da soilik zilegi, baizik egin egin dala.

Erakutsia izan danez (ikus nire artikulua an Mikelen liburua), zenbakiak ez dira baizik tresna kognitibo zenbatzaile berezitu eta zorrotzak zein dúten laguntzen egiten errazago eta zehatzago aktivitatea on kuantifikatu. Hortaz, guztiz zilegi da esatea ze zenbakiak dirá nola aizto zorrotzak zeinekin dugun ebakitzen zenbatasuna an modu eroso bezain preziso, bitarten zenbatze anumerikoa litzakén nola aizto kamutsa, zein «es evidente que […] no corta igual que uno afilado y, por tanto, […] limita nuestra capacidad de cortar [zenbakien kasuan: de contar] y un cuchillo afilado la potencia».

Eta ber gauza esan daiteke respektu tresna linguistikoak zein diran erabiltzen ki koordinatu edo subordinatu perpausak edota sintagmak: tresna horiek ere dúte laguntzen "ebakitzen" gure mezuak erosoago, fluituago eta egokituago respektu gure intentzio komunikatiboak an edozein diskurso-mota, ahoz edo idatziz (argi eta garbi potentziatuz gure ahalmen rekursibo-diskursiboa). Eta hortxe zentratu beharko litzake debate hau, justuki an esparrua on mekanismo liguistiko zehatzak, aztertuz euren tresnatasuna azpi baldintza komunikatibo orokorrak, non, esan gabe doa, díran sartzen exigentzia linguistiko konplexuak an edozein textuinguru komunikatibo.

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher 2000:185-186, enfasia nirea)

MCk, eginaz galá on bere kapazitate nahastaile sinesgaitza, nahi du desbideratu debatea. [198] [⇶]

Mark Pagel:"Language is a piece of social technology for..."

Internet-en topatu dut video hau, non Mark Pagel biologoak dú ematen bere ikuspegia buruz zér den hizkuntza bat. Bertan soilik azpimarratu bi hitz:

Language is a piece of social technology for ...   (Mark Pagel, 9' 50'')

Bai, hizkuntza dá teknologia soziala. [182] [⇶]

Sistema errazagoak aukeran

Hizkuntza bat dá kode bat, sistema bat, zeinen barruan existitzen dirá azpisistemak nola azpisistema numerikoa, sintaktikoa edo verbala, non berriro egon ahal dirén azpiazpisistemak zein berez ez diran baizik sistemak zein dauden integraturik barne (edo azpi) sistema zabalagoak. Gainera, egon ahal dira bide alternatiboak egitén antzeko lana, hala nola, aditz-formetan, "dakizkidake" sintetikoa eta "ahal zaizkit" analitikoagoa afin antzera eman ideia potentziala.

Eta gauza da ze, nahiz bi sistemek egín ber lan semantikoa, bata, oro har, izan daiteke errazagoa zein bere kidea, nola dioskun jarraian Ibon Sarasolak (Berria, 2012):

Begira, nire bi semeek euskara Katalunian ikasi zuten. Amak katalanez egiten die, eta euskaraz nirekin eta umezain batekin egiten zuten. Eta dena zen dezaket. Hemen [Donostian] ikastolan hasi, eta egun hartan bertan hasi ziren «ekarri ahal dut?» esaten. Ze ondo! Primeran! Irtenbidea hori da, eta ez dzskgttzt horiek. Ahalekin egitea: Iparraldeko sistemarekin, «ekartzen ahal dut», edo Hegoaldekoarekin, «ekarri ahal dut». Nik, adibidez, idazteko nahiago dut Iparraldekoa. Lehen egunetik ekarri zuten, eta pentsatu nuen: «Ikastolak funtzionatzen du». Bat: horrek esan nahi zuen euren artean euskaraz egiten zutela, jolasorduan-eta, bestela ezinezkoa zelako. Eta bi: sistema errazago batera makurtu zirela. Bikain iruditu zitzaidan. [Ibon Sarasola, Berria, 2012-7-1]

Eta are analitikokiago zein "ahal zaizkit" eman genezaké "ahal dira niri", zein batzutan erabiltzen dan euskaraz (non datiboa ez dan sintetikoa), eta zein izan beharko litzakén aukerako forma an euskara batua afin erabil dezagun noiz ere nahi dugun.

Beste (azpi)sistema batzutan ez da existitzen halako forma alternatibo orohar errazagorik, baina, dudarik gabe, bilatu eta proposatu beharko liraké halako bide alternatiboak baldin euren erraztasunak (edo bestek) hala justifikatuko balu. Horixe da kasua an sistema sintaktikoa (oso sistema orokorra baita) non joan beharko lirake eskaintzen aukera sintaktiko progresiboak (aparte regresiboak). Zeren, sintaxibide progresiboa dá ez soilik errazagoa, baizik ere produktiboagoa, aberatsagoa eta efektiboagoa. [166] [⇶]

... una tecnología cognitiva ...

Hil honen Quo aldizkarian irakur daiteke honako artikuluxka hau:

Investigadores del MIT han descubierto, que el dialecto que hablan los 300 miembros de la tribu amazónica de los piraha no tiene palabras para designar los números. Todo su bagage cuantitativo se limita al empleo de los términos "pocos", "algunos" y "muchos". El estudio, además de demostrar que el lenguaje es una tecnología cognitiva que contribuye a las tareas memorísticas, invita a plantear un divertido reto que exige un cerebro bien entrenado, despierto y con buena memoria para tener siempre presente la regla del juego: tratar de mantener con éxito una conversación normal sin emplear ningún número concreto, solo los tres citados términos. Algunos se reirán.

[Aparte utziko dugu hori-hankasartze handia zein dan deitzea "dialecto" ki hizkuntza bat noiz ez datorren harira.]

Nabarmendu nahi genuke nóla artikulu horrek dio ze hizkuntza bat dá teknologia, eta hain justu teknologia kognitiboa, zenek lagun dezake (edo oztopa dezake) burutzen zenbait ariketa mental (adibidez, pentsamendu matematikoa). Ados nago, erabat, kin hori-planteamendua zenek kokatzen du hizkuntza an plano teknolojiko-terrenala.

Dudarik gabe zenbakien existentziak bideratzen du posibilitatea on pentsamendu matematiko ahaltsuago, erosoago eta finago bat (ez baita gutxi). Diferentziak diferentzia, estruktura eta baliabide progresiboek ere laguntzen dute inplementatzen pentsamendu progresibo-deduktiboa, zein baita aurrerakuntza handia an garapena on komunikazio ahaltsuagoa, erosoagoa eta finagoa. [140] [⇶]

Piraha hizkuntza anumerikoa

Aurreko mezu batean Gilenek planteatzen zuen ea zenbatzeko modua oztopo izan litekeen pensuaren jarioarentzat, eta aipatzen zigun elkarrizketa bat non Angels Colomé irakasleak dun mantentzen hau (2008):

Euskarak zenbakiak osatzeko duen era bitxiari esker hizkuntzak kalkuluetan eragina duela frogatu dut. [Colomé, 2008; ikus hemen]

Aski argia da ze, edozein jardueratan, teknologia finago batek sortu ohi ditu emaitza finagoak: ez dut ikusten zergatik zenbaki-kontuetan (edo, oro har, hizkuntza-kontuetan) ezberdin gertatu behar dan (izan ere zenbakiak, eta oro har hizkuntzak, horixe baitira: teknologia).

Zenbaki-kontuetan, adibidez, existitzen da hizkuntza bat deitzen pirahã, zein dan mintzatzen an Amazonia, eta zeinetan ez dan existitzen modurik tu zenbatu harago zein 2 (edo antzeko zerbait). Ikus beheko aipua afin hartu ideia orokor bat respektu sistema "numeriko" piraharra:

... los indios piraha del río Maici, en la Amazonia brasileña, son un caso excepcional. Sus únicas palabras numéricas son "hói" (uno), "hoí" (dos) y "aibai" (muchos). Sólo quedan unos 200 piraha y, pese a vivir rodeados por millones de hablantes de la lengua portuguesa, son casi monolingües. Para sus escasos intercambios con el mundo exterior utilizan un "pidgin", un deficiente híbrido de piraha y portugués que no incluye las palabras numéricas portuguesas. No usan dinero, y tasan sus trueques a ojo.

Gordon ha hecho tres viajes al río Maici en compañía de Keren y Daniel Everett, dos lingüistas que han vivido 20 años entre los piraha, y ha tenido la ocasión de organizar unos cuantos experimentos. Por ejemplo, Gordon se sienta enfrente de un piraha y pone un bastón en medio. A su lado del bastón coloca 5 frutas, y le pide al piraha que responda poniendo a su lado del bastón tantas nueces como frutas hay en el otro lado. En todos los casos la conclusión es la misma: los piraha resuelven bien el problema cuando sólo hay uno, dos o tres objetos, pero fallan estrepitosamente de cuatro para arriba.

Los piraha no muestran el menor signo de insuficencia cognitiva. Son gente inteligente y sensible por cualquier criterio psicológico que se les mida. Lo que les ocurre, simplemente, es que su lenguaje carece de palabras que signifiquen números más allá de dos, y eso les impide contar incluso colecciones de 4 o 5 objetos, no digamos ya de 15 ó 20.

... Y si hay una lección directa es que la aritmética no es una facultad innata del ser humano. Aplíquense con las "mates", niños.

El País 24 Agosto 2004

Bistan denez, hizkuntzak izan ahal du eraginik gain kalkulu-bideak, zailduz edo erraztuz ariketa numeriko finago-landuagoa. Berdin ere gerta daiteke kin bestelako pensamenduak. [138] [⇶]

Hizkuntzak teknologia dira

Erantzunez tu Asier Larrinaga (1)

Pertsonak ez gara makinak, baina hizkuntzak bádira teknologiak, teknologia komunikatiboak, teknologia sozialak. Eta teknologia guztietan bezala, hemen ere identifikatu daitezke arazoak, eta proposatu daitezke soluzioak, nola egiten baitu Asier Larrinagak berak (jakina, jendarteak izanen du azken hitza).

Asier Larrinagak esaten digu ze esperientziak irakatsi digu gai garela testurik bihurrienez lehenengoan jabetzeko, baina nik ez dakit nondik atera duen Asier Larrinagak esperientzia hori (zehaztu zenezake?). Nire esperienzia (eta areago: nire ebidentzia) da ezen testu beraren bertsio euskalduna izaten da zailagoa (edo askoz zailagoa) ezi gaztelaniazkoa (konprobatu an adibide sinpleak zein eman ditun Asier Larrinagak berak), eta bistakoak dira arrazoi estruktural edo teknikoak.

Nola emango luke Asier Larrinagak honako hau? (Victor Moreno: El desorden social de la blasfemia, Pamiela, 2004, 32 or.)

..., el poder institucional -político y religioso- ha sido ducho en crear socialmente climas de opinión, falsear hechos, inventarlos, difamar a sus adversarios con acusaciones que serían ridículas si no tuvieran la finalidad de excitar el linchamiento moral a manos de turbas enloquecidas por la opresión, la miseria, la ignorancia y la falta de toda piedad hacia el adversario.

Espero dut egin ahal izatea konparazio komunikatiboa inter orijinal hori eta Asier Larrinagaren bertsioa. [27] [⇶]