Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo.

Halakoak askotan gertatu dira noiz garatzen teknologia ezberdinak: hasieran, beharrak ez dira izaten oso exigenteak, eta gainera teknologia bat ezdeusetik sortu behar da, halan ze bilatzen dira soluzio teknologiko sinpleak zein dirén egokiak ki kunplitu behar sinple horiek, baina gero, beharrak handitzean, lehengo aurrerakuntzak oztopo bihurtzen dira, eta sistema nolabait joan behar da berriztatzen eta zaharberritzen arrén joan betetzen gerota hobeki behar gerota handiago horiek.

Horrela, hainbat hizkuntzetako sistema numeriko binarioak (zein zirén egokiak ki eman kantitate baxuak) bihurtu zirén oztopo noiz eman nahi zirén kantitate handiagoak; edota, era berean, esapide multiplikatiboak sortzean, "-ko" sufijoa garai batean izan zitekén aurrerakuntza interesgarria baina soilik azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, eta ez azpi baldintza orokorrak.

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa: sintaxiak sortzean diskursoa naturalki zentratzen da an objetuak, zeinen gainean eraikitzen dirá elementu abstraktuagoak nola aditzak edo postposizioak azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, baina gero argiki konprobatu ahal da ze sintaxi prepositiboak askoz hobeto erantzuten die ki behar komunikatibo orokorrak (konplexuagoak), eta horregatik, norabide horretan joan behar dá zabaltzen eta garatzen sintaxia te munduko hizkuntza postpositibo guztiak, esan nahi baitá guzti-guztiak. [2240] [>>>]

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia

Atzokoari jarraiera emanik, jar daigun beste adibide bat, hau numerikoa, argiagoa delakoan. Hartara, gogoratuko dugu ze orriotan jada mintzatuak gara buruz pirahä hizkuntza (adibidez an "Piraha hizkuntza anumerikoa"), non ez den erabiltzen zenbakirik, baizik soilik expresio kuantitatiboak nola "asko" edo "gutxi". 

Baina, demagun orain ze, hango hizkuntz erabiltzaile batek jakin du nóla hortik zehar existitzen dirén tresna linguistiko batzuk zeinekin kantitateak zenbatu ahal dirén an modu ondo potenteagoa, halan ze expresatu du bere gogoa ki lagundu garatzen eta aukeran jartzen halako tresna miragarri eta potente horiek an pirahä, erabiliz hizkuntzaren beraren mekanismo propioak (ikusi du, adibidez, nóla erabili ahal dirén hatzak eta eskuak afin sortu zenbakiak eta haien expresioak).

Demagun, gainera, ze pirahärren artean báden "orotarako agintari bat", nok, ezagutu duelarik a intentzioa e gure pirahar jakinguratsua, proklamatu dú:

Jakin ezazue guztiok, ze pirahä jatorrean, pirahá garbian, ez da erabiliko batere zenbakirik. Guk jarraitu behar dugu gabé zenbakiak, zein soilik etor litezken ki itsustu eta zikindu gure kuantifikazio-sistema zaharra.

Gure hizkuntz erabiltzaile xumeak akaso esanen zuén:

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen tenologia numeriko potente eta emankor guztia.

Eta bai, halaxe da, numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak (ez dago ezer partikularrik hor) lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia. [2242] [>>>]

Andoni Egaña (2022): "Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen."

Gaur azpimarratuko dugú beste zatitxo hau an textua ti Andoni Egaña (Berria, 2022) zeintaz gatozen mintzatzen an azken sarrerak:

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

Hortxe, beraz, aurkitu dugú euskararen sena, sen sintaktikoa, zein ez den baizik inertzia estruktural bat guztiz baldintzatua ga (ganik, ganikan, gati) bere tresneria morfosintaktiko zirkunstantziala. Zeren, edozein hizkuntzaren sen sintaktikoa derivatzen dá zuzenean ti bere tresna estrukturalak, zek ahalbidetuko duté erraztasun gehiago edo gutxiago ki lotu hitzak eta sortu expresioak an modu bat edo bestea.

Askotan esan dugunez, hizkuntza dá teknologia bat, eta bere piezek erraztuko dituzté estruktura eta emaitza batzuk berdin nola zaildukó beste batzuk, nondik sortzen dirén inertzia sintaktikoak, ohitura batzuk zein, diogunez, segitzen dirén ti euren tresneria morfosintaktikoa, zein izan ahal dén komunikatiboki ahaltsuagoa edo ahulagoa.

Baina, hizkuntza guztien barren-barreneko sen sintaktikoa aurkitu nahi badugu, hori dá sen komunikatiboa, sen komunikatibo humanoa, zein dén azken gidaria e evoluzio linguistikoa, azken gidari orokorra, eta zein dagoén gainén edozein inertzia teknologiko partikular edo zirkunstantzial. Sen humano hori joanen da bilatzen (eta, ahal badu, aurkitzen) aukera komunikatibo eraginkorragoak. Sen humano komunikatiboa dá benetako sen sintaktiko universala. [2140] [>>>]

Evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa

Atzokoan Hoeks-ek (2016) zioskún:

The main point will be that the change into SVO can be explained as driven by functional preferences that become more prominent when languages evolve over time, while the emergence of an SOV proto-language can be explained because SOV is more prefered when languages are still in a rudimentary state. [Hoeks, 2016]

Hoeks, hor, mintzo zaigu gain oinarrizko hitz-ordenak artén sujetua, objetua eta aditza, baina bere reflexioa guztiz hedagarria ki ezaugarri sintaktiko orokorragoak nola dirén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Ordena buruazkena, jaioko zen oraturik ti eskua on OV ordena, bitárten ordena burulehena (sortzeko zailagoa zatio hási ti elementu abstraktuagoak nola dirén baliabide prepositiboak), joango zen garatzen kin VO ordenak barrén denbora. Hor argiki antzematen da evoluzio sintaktiko bat, baina zerén bila? Zér bilatzen da kin evoluzio hori? Zéin da helburua on evoluzio hori?

Ba, oinarrian, bilatzen dá rekursibitatea, bilatzen dá diskursibitatea, bilatzen dá kapazitate teknikoa ki garatu ideia konplexuak an modu reflexibo, eroso, potente, ireki, efektiboa, zeinen beharra den bereziki nagusitzen noiz beharkizun komunikatiboak bihurtzen diren konplexuagoak. Honela mintzo ginen hemen gain teknologia buruazkena eta burulehena:

Bai, dá teknologia sintaktiko bat [referitzen ari gara ki teknologia buruazkena] zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sórtuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta, suerte onez, joango zen aurkitzen bidea ki bihurtu potenteagoa, emánez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo askoz orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zein zúten ahalbidetzen komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Bai, evoluzio sintaktikoa aztertzean, enfokea izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa, gehiago zein sintaktikoa (aurkitu ahal ditugu oso erlazio estatistiko interesgarriak artén kontzeptu sintaktikoak eta diskursiboak, hala nola ze sujetuak izaten dirén tipikoki thematikoak, halan ze amaitu ohi dira kokatzen an esaldi-hasiera, non gramatikalizatu ohi diren. Baina gauza da ze orohar bilatzen ari dirá aukera diskursibo potente-eraginkorrak zeinekin hobeki moldatu an egoera komunikatibo exigenteak, eta hor oinarrizko hurbilketa izan beharko litzaké nagusiki diskursiboa: kontextu diskursiboan, adibidez, sujetu thematikoa konsidera daiteké buru diskursiboa on predikatu rhematikoagoa (ikus "Gure helburu funtzionaletarako, sujetua konsidera daiteke buru diskursiboa on esaldia (zeinen osagarri diskursiboa dén predikatua)"). [1362] [>>>]

Bichakjian (2000): "... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous alternatives (linguistically more powerful and biologically less costly),..."

Bernard H. Bichakjian hizkuntalariak zioén an bere "Reply to Suddendorf on Bichakjian on Language-Complexity" (2000):

My target article, which showed that, ... languages have been steadily replacing the ancestral implements with ever more advantageous altenatives (linguistically more powerful and biologically less costly), provided data that clearly suggest there is no empirical support for the steady state conception, and that language evolution is a gradual process with roots going very far back in time. Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so language began with an improvised set of features which consistently remodelled into ever more efficient instruments of thought and communication.[Bichakjian, "Language Origin and Language Evolution", Psycoloquy, 2000]

eta referituz ki kontrastea artén sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena (zeini deitzen dión the modern word order), egiten ditú ondoko reflexioak (an bere artikulua titúlatzen "Language evolution and the complexity criterion", 1999): 

The shift from the head-last to the head-first order constitutes an important step in the expression of thought and thence in thinking itself. The ancient order is based on a global perception and requires a processing that is also global. The sequence victoriam reportavit or aere perennius can only be interpreted when the entire utterance has been heard, i.e., when the phrase-final head has been uttered. Instead, in the head-first languages, the analysis begins immediately and goes on as the modifiers unfold. The ancient model requires therefore a global interpretation, whereas the modern one lends itself to a progressive analysis.

...

The modern word order has therefore a double advantage: in the first place, it allows for the coding and decoding of linguistic messages with a minimum of mental effort, since it taxes the working memory of speakers and listeners as little as possible; and, in the second place, because the processing of linguistic messages is facilitated, it makes it possible to conceive and express increasingly more complex thoughts.  [Bichakjian, "Language Evolution and the Complexity Criterion", Psycoloquy, 1999]

Gauza da ze prozesu gradual horretan munduko mintzaira guztiek ez dutela iritsi ber estadioa simultaneoki (nola nahiago genuken), halako moduan ze gaur egun, suerte txarrez, existitzen dirá diferentzia ondo nabarmenak artén erraztasun komunikatiboak zein sintaxi ezberdinek eskaintzen dituzten. Eta soluzioa soilik datorke ti jarráitu bidea an norabide egokia harik irítsí estadio sintaktiko bat non diferentziak ez diren jada esanguratsuak (behar dirá aukera burulehen funtzionalak). Bichakjian-ek dioenez (ikus goragoko aipua):

Indeed, just as industry started with primitive tools and weapons and steadily evolved into the sophisticated hardware available to us to day, so ... [Bichakjian, 2000]

Edonola ere, esan behar da ze, teknologia linguistikoak bádu konponente oso inportante bat zein den ezberdina respektu beste teknologia edo erreminta batzuk: konponente soziala, halan ze bere evoluzioa ez da hain erraza, nahiz, gure ikuspegitik, ez den hain zaila ere, eta dudagabe, eman daitezke aurrerapusu oso errazak, emanez bide ki beste aurrerapusu batzuk... (gradualki, asmoz eta jakitez). [1334] [>>>] [A9] [A10] [A11]

Txopi: "... ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa."

Txopik zioén atzo:

Lagunak on Balbula, nahi dut komentatu film bat zein nuen ikusi ostegunean Donostin. Film japoniarra da eta dute botatzen an bertsio originala; titulua da gazteleraz "La Mujer del Espía" ta dago oinarritua an istorio bat on bikote japoniar bat an urteak 1940-1945.

Dena dala, ez da nire asmoa hitz egitea buruz filma baizik ta buruz erabiltzen duten hizkuntza. Hasieratik du deitzen atentzioa zeren dira elkarrizketa oso xinpleak: esaldi bakun bat gehi esaldi bakun bat ta honelo aldiro. Tarteka dute sartzen esaldiren bat subordinatua baina oso gutxi ta gainera ez dakit zertaz, alegia zeren zegoen an jatorrizko bertsioa ala zeren zuten idatzi itzulpenean. Hau da nire ustez, azaldu zen esaldirik gehien zaila:

- ¿A qué debo el placer de tu visita?

Alegia, hemen tratatzen diren gaiak ez direla bakarrik teoria hutsa eta hau ahal dugu konprobatu an modu praktikoa noiz ikusten dugun film japoniar bat, hizkuntza bat zurrunki regresivoa. [Txopi]

Bai, dá teknologia sintaktiko bat zein ondo zetorren noiz hizkuntzak sortu ziren, noiz mezuak zirén oso kontextualak, noiz nahikoa zen esatea hitz bat (izen bat) afin uler zedin mezu osoa (aditza eta sujetua gehien-gehienetan kontextualak baitziren), noiz ez zen beharrezkoa diskurritzea gain ideiak zeren kontextuak azaltzen zuén ia dena, ia beti. Halako sintaxi buruazkena sortu zen naturalki ti (edo kin) keinuak (ezin kontextualagoak), eta hola, baliabide buruazkenak joan ziren garatuz naturalki gain oinarrizko OV estruktura hori, sortuz baliabide buruazkenak an sintaxi buruazkena (OV kin postposizioak).

Baina, hizkuntza bat dá erraminta ikaragarri bat zeinen posibilitateak ez diren amaitzen kin mezu zuzen-labur-bapatekoak, eta baldintza batzuetan, joanen zen aurkitzen bidea ki bihúrtu teknologia potenteagoa, emanez aukera komunikatibo aberatsagoak eta efektiboagoak azpi baldintza komunikatibo gerota orokorragoak. Eta ez gara orain mintzatzen gain lexiko zabalagoa (hori ere), baizik gain estruktura sintaktiko progresibo eta irekiagoak zek ahalbidetzen zutén komunikazio aberatsago, finago, erosoago eta, denaz gain, efektiboagoa.

Teknologia hori ez da inorena, dá sinpleki humanoa, nola dén komunikazioa, eta dá hain gauza ona eta aberasgarria zein jendaki guztioi dagokigún saiatzea laguntzen adáptatzen posibilitate potente horiek ki munduko mintzaira guztiak (antzera nola zenbakiak, edo idazkera bera, edo ...), zeren horrela mintzaira horien hiztunak komunikatiboki hobeki biziko baitira. Horren alde jotzea dá jotzea aldé garapen komunikatiboa, zein dén hain zentrala an bizitza humanoa ze konsideratu ahal dá garapen humanoa.

Ez, hau guztia ez da teoria hutsa: japonieraren erabiltzaileak komunikatiboki askoz hobeki biziko lirake baldin gradualki (asmoz eta jakitez) joango balira adaptatzen gerota aukera burulehen gehiago ki euren teknologia komunikatibo buruazkena. Horrela egongo lirake gutxio baldintzatuak an euren gauzapen komunikatiboa, eta izanen lirake gehio eurak. [1333] [>>>]

Báda kontradikzio evolutibo bat zein den islatzen an kontradikzio teknologiko orokor bat

Txopi-k zioen atzo:

Alegia, aztertu efektivitatea on komunikazioa, bezala da aztertzen efektivitatea on auto elektriko berri bat. [Txopi]

Eta gogoratu naiz kin ondorengo esaldia ganik Txepetx (ikus an sarrera titulatzén Txepetx: «Podemos comparar un idioma con un vehículo»:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

Bai, eta sintaxia dá motorea, non aurki daikegun basikoki teknologia buruazkena edo burulehena, zein, jakina, aztertu ahal diren, eta zein, gainera, gure artean aztertu diren tikan Altube bera eta pasatuz barná Zubimendi-Esnal, Agirre, Juan Garzia...

Gainera esan behar da ze teknologia linguistikoa joan behar izan da sortzén eta garatzén abiatuz ti zero, tikan ezereza, hala ze hasiera bateko baldintza teknologiko-komunikatiboak ez zuten zerikusi handirik kin baldintza teknologiko-komunikatibo orokorrak zein joango diren agertzen geroago an ibilbidea on hizkuntzak. 

Areago, esango nuke ze guztiz kontrakoak dira sorrerako joera sintaktikoak (zein dirén nagusiki buruazkenak, estatistikoki ikusten denez) eta baldintza komunikatibo orokorrak, zeintan askoz funtzionalagoa dá teknologia progresibo ireki potente eta finean efektiboagoa zein inplementa daiteke bidez baliabide burulehenak.

Báda hor, beraz, nolabaiteko kontradikzio bat artén lehen sorrerako beharrak (zein luzatu ahal diren an historia on hizkuntzak, halan ze hizkuntzetan konsolida litezke baliabide sintaktiko batzuk zein soilik dagoz ki etapa evolutibo bat) eta behar orokorrak (zeintara, ondo bidean, hizkuntzak ailegatu beharko lirake inoiz). Kontradikzio evolutibo hori islatzen da an kontradikzio teknologiko orokor bat (orohar) zein ulertu behar da afin hasi lan egiten an norabide ona, zein baita joan lantzén eta eskaintzén (osagarriki) baliabide burulehenak ki hizkuntz erabiltzaileak (adibidez ki gure ikasleak). [1314] [>>>]

Baina, gure kezka ez da hainbeste zehazteá zenbateko memoria daukagun, nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena

Diozu, Bittor:

Eta kontua da zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik. Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Beraz, arazoa ez litzake soilik-ze...

... 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu.

hola guztiz baldintzátuz IU-en tamaina, baizik-ze, bestalde, IU labur horiek ezin izanen lirake gordé batere ondo an gure entendimendua non-eta ez diren integratzen an zerbait zabalagoa (ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik):

Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Hor izanen genituzké bi memoria-klase diferente:

• lehenengoan baldintzatzen dá IU-en luzera, bitartean-ze...

• bigarrenean baldintzatzen dá a kopurua on IU "independenteak" zein ahal diren gorden noiz IU bakoitzarentzako "memoria" jada agortu den.

Azken batean, Bittor, hor ari zara deskribatzen estuasun diskursiboák ze sortzen diren noiz erábili teknologia buruazkena, non hitzak ezin diren uztartu jarraituki (edo ia jarraituki) an entendimendua, eta non, ondorioz, adreilu informatibo horiek (modu batera edo bestera) inefizienteki eta inefektiboki memorizatu beharko diren areanda aurkítu euren leku sintaktiko-interpretatibo-expresiboa... akaso ondo geroago, noiz memoriak jada ia porrot egin duen (baldintzátuz ez soilik ulermena, baizik ere expresioa bera).

Baina gure kezka ez da hainbeste zeháztea...

... zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik.

nola aztértzea zéin den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena. [1204] [>>>]

[#11] Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa. Genioén an gure "Hizkuntza bere osotasunean" (2017): 

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzailea edo errekurtsiboa dira potentzialitate natural-biologikoak, eta zenbakiak edo baliabide sintaktiko-diskurtsibo buru-lehenak dira teknologia klturala zeinen bitartez (hobeto) inplementatzen dugun gure gaitasun zenbatzailea edo errekurtsiboa, azken buruan esanguratsuki potentziatuz gure efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa. [Gure "Hizkuntza bere osotasunean", 2017:196]

Argi denez, burmuin humanoak bádu gaitasun kognitiboa (nahi bada biologikoa) ki sórtu representazio sinbolikoak on ideiak bidez soinuak (zein bihur daitezke konventzionalak), eta bádu gaitasun kognitiboa ki birsortu (evókatu, jaso eta transmítitu) ideia horiek abíatuz tikan euren soinuzko representazio sinbolikoak. Harago, bádu gaitasun kognitiboa ki konbinatu ideia (soinu) horiek an modu konplexuak, halan-ze horrela sor eta transmititu daitezké inkluso ideiak zein ez diren existitzen an realitatea.

Baina estruktura eta baliabide sintaktikoak (nola "zeren" kausala edo bere urrutiko ahaide "zein" erlatiboa, edo "baizik" postpositiboa eta prepositiboa, edota SVO ordena) dirá teknologia linguistikoa zein sortu ahal den bidéz mekanismo ezberdinak nola dirén reanalisia, desdoblamendua,... Gogora daigun ondoko hitzak ganik Deutscher (2000):

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher, 2000:185-186, enfasia nirea)

non argi islatzen dén oinarrizko diferentzia hori artén "cognitive ability" eta "technology". [1191] [>>>] [#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13] [A1] [A1-2] [A1-3] [A1-4] [A2] [B2]

Kapazitate kognitiboak vs tresna kognitiboak

Báda zerbait zein oso ondo berezi beharko litzake an analisi linguistiko guzti hau: 

• kapazitate kognitiboak

eta 

• tresna kognitiboak

Alde batetik, personek báditugu kapazitate kognitibo batzuk, biologikoak, genetikoak, zeinekin, adibidez, ahal dugun zenbatu visualki edota, orokorkiago, pensatu visualki (bidéz irudiak); eta, areago, bádugu fakultate kognitiboa xedé egin kontzeptualizazio abstraktuak gain realitate visualizatu horiek, hala nola ere fakultate kognitiboa arrén konbinatu kontzeptualizazio horiek an multzo linealak afin sortu eta transmititu representazio sinbolikoak on ideiak zein izan litezkén potentzialki konplexuak edota, adibidez, inexistenteak. 

Baina, bestalde, bádugu teknologia kognitiboa, zein dún ikaragarri laguntzen noiz gauzatzen kapazitate kognitibo horiek. Eta justuki halako teknologia kognitibo horietakoak dirá zenbakiak edota, adibidez erlazionatzaile sintaktikoak (zek representatzen dituzte oso ideia abstraktuak: erlazio sintaktikoak). Honela genioen an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:109):

Eta gauza da ze teknologia hori egon ahal dá garatuagoa edo gutxio garatua. Horrela, gerta daiteke hizkuntza batean ez egótea batere zenbakirik (soilik egonik kontzeptualizazio zenbatzaile lausoak, nola "gutxi" edo "asko"), edo egon litezké sistema numeriko mugatuak, zein soilik heltzen dirén artio 3 edo 4. Era berean, gerta daiteke, hizkuntza batean ez existitzea "eta" edo "edo" koordinatzaileak, ezta ere ia beste ezein erlazionatzaile koordinatibo edo subordinatibo. Gainera, konbinazio linguistikoak egin ahal dira an ordena diferenteak, teknologikoki diferenteak.

Azken hori guztia dá teknologia (teknologia kultural eta kognitiboa), zein ondo diferentziatu behar dén ti kapazitate kognitiboak zein diren beharrezkoak afin erabili ahal izán teknologia hori. Eta gauza da ze teknologia linguistiko partikularrak izan ahal dirá, eta dirá, oso desberdinak funtzionalki. Ikus ere:

• Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia

Ikus ere gure artikulua titúlatzén "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:291-306) an liburua titúlatzen "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, 2017). [1083] [>>>]

Xabier Artiagoitia (2000): '...burmuinaren egoerek ardura diote hizkuntzalari chomskyarrari,...'

Irakurtzen genuén atzo ondoko pasartea ti Xabier Artiagoitia hizkuntzalaria ("Hatsarreak eta parametroak lantzen", 2000):

Tradizio chomskyarraren oinarrian beti aurkitzen dugu hizkuntzaren kontzepzio mentalista bat, eta hedapenez biologikoa. Hizkuntz teoriaren helburu eta kezka nagusitzat hauxe jotzen da: gizakien hizkuntz gaitasuna zehaztea. Burmuinaren egoerek ardura diote hizkuntzalari chomskiarrari, hizkuntz gaitasuna giza burmuinaren osagaietariko bat den aldetik.[Artiagoitia, 2000]

Hizkuntzalari chomskyarrei ez zaie ardura teknologia linguistikoa (zein eurentzako ez den teknologia ere, baizik zeozer zein, oinarrian, dén aurkitzen ezarrita naturalki, biologikoki, genetikoki an burmuina on hiztunak), ez zaio ardura nóla estruktura sintaktiko-komunikatibo batzuk dirén potenteagoak, koherenteagoak, ulergarriagoak edo expresiboagoak afin lortu helburu komunikatibo landuagoak, finagoak, aberatsagoak eta finean efektiboagoak. Ez, eurei ardura zaizkie burmuinaren egoerak: ez al da misteriotsua? (ikus [1066]) [1067] [>>>]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavin-ek egin zuén mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Han ere, Josu Lavin-ek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [925] [>>>]

Tabu teknologiko bat an XXI. mendea

Zioen atzo Txopi-k:

Dut gogoan ba (1) egun, zein joan nintzen hitz egitera kin semaren tutorea. Hau andereño zen kexatzen zeren haurrak ez zuten zuzen erabiltzen euskal aditza, hain juxtu zuen esaten, zutela nahasten ia beti NOR-NORI-NORK ta NOR-NOK. Zen oso adierazgarria zeren andereñoa ez zen gai esateko lau esaldi segituan euskaraz, erabiltzen zuen code-switching aldiro, sistematikoki, ia beti. Honela zuen hitz egiten, gaia dut oroitzen, gutxi gora-bera:

- Nik ez dakit nola egin para que aprendan de una vez por todas a distinguir los verbos en euskera. Egunero ari gara errepikatzen, egunero, ez dela “ikusi dizut” baizik eta “ikusi zaitut!!!”, bañan ez du axola, berdin, berdin… jolas garaian jarraitzen dute berearekin. Ni jartzen naute de los nervios…

Hau da realitate bat XXI. mendeko Euskal Herrian. Dut ipini adibide real hau, baina jakina, denok dugu ezagutzen horrelako hainbat kasu. Da kuriosoa ere, gai hau dela tabu, deserosoa, mikatza, inork ez du plazaratu nai, nahiz eta denok dakigu ze hor dagoela.

Ta orain nik dut plazaratzen galdera: zer da euskararen kalitatea? Nork erabakitzen du hori? Zergatik noiz hitz egiten da buruz euskararen kalitatea, ezkutatzen da funtsezko gai hau? Mesedez, ez ezkutatu.

Txopi

Txopi-k bete-betean jotzen du an gakoa zek explikatzen du (ia) dena: kalitate komunikatiboa, esan nahi baita potentzia informatibo-expresiboa.

Jakina, kontzeptu hori ez da hartu behar superfizialki eta saihéstuz bere benetako signifikantza eta inportantzia, ez da hartu behar formalki nola hizkuntzalari ortodoxoek egín, baizik funtzionalki, bere sakontasun osoan, ailegatuz ki ur sakonenak, ezkutuenak, ilunenak, non bizi diren espezimenak zein inork ez ditun ikusi nahi zeren diren tabu, deseroso, mikatz (nola diren diferentzia funtzional sintaktikoak) zeren argiki erakusten dituzte realitateak nola ze japonieraren sintaxia (ia guztiz buruazkena) aurkitzen dén an ur sintaktiko ondo estuak, alderantziz ze ingles burulehena zein agertzen zaigun an ur ia infinituki zabalagoak, irekiagoak, argiagoak, gardenagoak, jostagarriagoak...

Bai, guztiz argia da ze japonieraren sintaxia dá funtzionalki (ez formalki) ondo estuagoa zein inglesarena, nahiz (ia) inork ez duen ikusi nahi, eta nahiz horrek erágin konsekuentzia komunikatibo larriak ki hiztun japonesak respektu adibidez inglesak. Txopi-k dioenez, guzti hau dá tabu, deseroso, mikatza... (ikus sarrera hau), nahiz finean izán sinpleki kontu teknologiko bat. Teknologia hutsa. Tabu teknologiko bat an XXI. mendea. [861] [>>>]

Ezjakinak? Harroak? Bi-biak?

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k ze:

Eguia da ze nic ere horiec exempluac (hen Anjel Lertxundi, Koldo Izagirre, Jaione Osoro eta Josu Zabaleta) erabilico nituzque nola dioen Juan Garziac.

Baina baliteque ze euscara contu honen respectuz differente comportatzen dela beguiraturic euscararen (an dialecto eta variatate dialectalac) oriente aldera edo occidente aldera bere aldaqueta gradualetan edo ere jauzi handixagoetan.

Hortaz izan liteque aurquitzea arguiric consultatuz Euscararen Atlas linguisticoa.

Hizkuntzak dirá, nola askotan esan dugun, teknologia, baina, ikuspuntu batetik, oso teknologia berezia, zeren dirá teknologia kulturala, zeintan existitzen dén variazioa, eta non ez-gutxitan, gertatzen dirá halako aldakuntzak, halako berrikuntzak, halako mutazio linguistikoak, ez denak berdin interesgarriak funtzionalaki, baina orohar oso inportanteak afinda edozein hizkuntzak egin dezan bere bide funtzional sintaktikoa.

Izan ere, ikus geinke hizkuntza bat nola espazio bat kin, gutxienez, ondorengo hiru dimensioak:

• Dimensio geografikoa (zein apúntatu Erramun-ek).
• Dimensio tenporala edo diakronikoa (evoluzio linguistikoa).
• Dimensio referitua ki registro linguistikoak (zentzurik zabalenean)

Dimensio horietako bakoitzean gertatzen dirá berrikuntzak edo mutazioak (interes ezberdinekoak), zein gero zabaldu litezkén ki beste dimensio batzuk edo ez, segun faktore asko, nola adibidez giro soziokulturala. Esan gabe doa, giro zurruna ez da inoiz girorik onena, inon ere ez, baina oso bereziki an hizkuntzak zek behar dute aldakuntza eta evoluzioa justuki nola arrainek ura.

Ikus Orotariko Euskal Hiztegia-k zer dioskun burúz "heldu" (9. adiera), non:

• "bipersonal con dativo" horrek esan nahi du, gure terminutan, "intransitibo-datibo" ("zaio"), 
• "tripersonal" horrek esan nahi du "transitibo-datiboa" ("dio"), eta
• "bipersonal transitivo" hori dá gure "transitibo-ezdatiboa" ("du"):

eta non islatzen dirén goragoko dimensioak:

 ...

Bistan denez, ez soilik transitibo-datiboa eta transitibo-ezdatiboa, baizik-ere intransitibo-datiboa (irakur mesedez atzoko sarrera titúlatzen "Ezjakinak, harroak edo bi-biak? Atera kontuak"). [853] [>>>]

Ezin da ukatu

Atzo galdetzen genuen nóla den posible ukatzea ze munduko teknologia sintaktiko guztiak (sintaxi guztiak) ez daude berdin garatuak, noiz eta hortxe daukagun hain muturreko adibidea nola den sintaxi piraharra, non, besteak beste, izen-osagarriak ematen dirén banan banan, deskonposatuki (ikus atzoko aipua eta artikulu osoa).

Eta akaso espero litekenez, piraha hizkuntzan ezaugarri arrekursibo ondo esanguratsu hori konbinatzen da kin beste batzuk nola ausentziá on nexu koordinatibo eta subordinatibo explizituak, edo ordenamendu buruazkena, biribilduz teknologia komunikatibo bat erlatiboki oso gutxi potentea respektu sintaxi burulehen ondo hornituak kin edonolako nexuak [ikus ere "Hizkuntza bere osotasunean" (Rubio, 2017), an "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, Iglesias/Ensunza (arg), 2017:301)]:

Ezin da ukatu. [843] [>>>]

Existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen berdintasun funtzionala

Zioen sarrera honetan Txepetx-ek ze:

Podemos comparar un idioma con un vehículo. Es en realidad el vehículo a través del cual circula el pensamiento humano, la experiencia y la interacción social. (Txepetx, 1991:35)

zeinekin, genioenez, ados gauden. Eta gauza da ze, adibidez, kotxe batek, berdin nola hizkuntzek, beharko ditú minimo teknologiko batzuk ki existitu, esan nahi baita, ki izán minimoki funtzionala. Horien artean, eta nagusiki, beharko du motore minimoki potente bat ki bultzátu kotxearen pisua; hala nola ere elementu askoz oinarrizkoagoak nola gurpilak eurak afin ahalbidetu mugimendua (eta aukeran neumatikoak edo suspensioa ki minimizatu frikzioak).

Gainera, teknologia hori izan beharko dá minimoki kontrolagarri-erabilgarria, esan nahi baita ze beharko luké frenoa ki kontrolatu ze kotxea, adibidez maldan behera, ez dadin ibili hain arin zeinda izán gidaezina eta hortaz, erabiltezina.

Baina, bistan denez, kotxea mugitzea eta frenoa izatea ez dira baizik minimo funtzionalak, zeinen gainean existitzen dén tarte handia non kabítu diferentzia ondo nabarmenak (funtzionalak ere) an, demagun, motore horren potentzia eta efizientzia: kasurako, ezin dira jo funtzionalki berdintzat hastapenetako kotxe bat eta oraingo bat, biak ere egonik barné goragoko bi muga funtzional horiek.

Eta, nahiz motorea (sintaxia) izan elementu printzipala zek markátu diferentziak artén kotxeak, bádira, nola genioen, elementu osagarriak ere, hala nola neumatikoak, suspensioa edo jezarlekuen erosotasuna bera (hitzen luzera, silaben edo soinuen konplexutasuna,...), zein, izanki beti ere lagungarri ki minímizatu frikzioak eta maxímizatu desplazamendua eta erosotasuna, izan ahal dirén, egoera batzuetan, bereziki relevanteak.

Honekin azpimarratu nahi dugu ze kotxeen edo hizkuntzen existentzia-baldintzek ez dute inola ere ziurtatzen euren berdintasun funtzionala. [663] [>>>]

Baina..., hipotesi (loose) hori ez da hipotesi bat zeren hasieratik ere bádakigu ze bete beharko da

Behin baztertua (ikus azken sarrera) a hipotesia ezen hizkuntza guztiek duté ber IR, zein den neurri bát oinarritua an erlazioa artén irakur-denbora interlinguistikoak:

Our hypothesis of equal IR among languages is thus invalidated, ... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta behin, hortaz, konprobaturik ze bádira hizkuntzen artean diferentzia ondo nabarmenak an irakur-denborak:

IRL [L hizkuntzaren Information Rate] exhibits a greater than 30% degree of variation between Japanese (0.74) and English (1.08), invalidating the first hypothesis of a strict cross-language equality of rates of information. [Pellegrino et al., Language, 2011:551]

autoreek konsideratuko beharko duté (one has to consider), bigarren hipotesi bat, ahulagoa (loose), zein dén hau:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies within a range of values that guarantee efficient communication, fast enough to convey useful information and slow enough to limit the communication cost (in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions). [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

Baina, gure begietara, baldintza horiek ez dute bermatzen komunikazio efizientea, baizik soilik ahalbídetzen ze hikuntza existitu daitezen, esan nahi baita da ze, derrigor, munduko hizkuntza guztiek funtzionatu beharko duté aski arin ki emán informazio lagungarri-interesgarriak, eta aski astiro ki ahalbidetu kodifikazio eta deskodifikazio informatiboa. Gauza da ze, bi muga horien artean, báda mundu bat posibilitate, non ez den zértan egon efizientzia berdina (adibidez, sintaktikoa).

Izan ere, muga horiek soilik dirá existentzia-baldintza minimoak ki hizkuntzak, an zentzua ze ez balira beteko, hizkuntza batek ez luke zentzurik: ez badoa aski arin ki eraman informazio erabilgarria (convey useful information), edo ez badoa aski astiro ki izan kodifikagarria eta deskodifikagarria (limit the communication cost [in its articulatory, perceptual, and cognitive dimensions]), ez dirudi hizkuntzarik izango genukenik, ez bailitzaké minimoki funtzionala.

Beraz, gure aburuz, ustezko hipotesi hori ez da hipotesi bat, zeren hasieratik ere bádakigu ze, hizkuntza existitzen bada, bete beharko da. [662] [>>>]

Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia

Moreno Cabrera (MC) mintzo zaigú gain ...

… la falacia de considerar que las lenguas son una especie de objeto que utilizamos para comunicarnos. Es evidente que un cuchillo romo no corta igual que uno afilado y, por tanto, un cuchillo romo limita nuestra capacidad de cortar y un cuchillo afilado la potencia. Pero las lenguas no son objetos que se utilicen para comunicarnos, sino que son el producto siempre efímero, inestable y ocasional de la puesta en práctica de la capacidad lingüística de los seres humanos. … No parece lícito, desde un punto de vista lógico, observar una determinada actuación y luego decir que esa actuación limita o potencia esa misma actividad. Por tanto, desde el punto de vista que mantengo aquí, no tiene sentido la pregunta de si tal lengua tiene o no mayor capacidad comunicativa que otra. (Moreno Cabrera 2014:66-67, enfasia nirea)

Baina, zein hitz-joku mota da hori guztia? Zer esan nahi du ze aktuazio batek ezin lezake mugatu edo potentziatu ber aktuazioa? Zergátik aizto zorrotz batek ahal du potentziatu aktivitatea on moztu ogia, eta zenbaki-siztema zorrotz batek ezin du potentziatu aktivitatea on kuantifikatu zénbat ogi dauzkagun? Zer dala-ta ezin genezakeen konparatu ea eraginkorragoa dan (errazagoa, zehatzagoa...) kuantifikatzea numerikoki (zenbakitzea) edo anumerikoki (subitizatzea)? Konparazio hori ez da soilik zilegi, baizik egin egin dala.

Erakutsia izan danez (ikus nire artikulua an Mikelen liburua), zenbakiak ez dira baizik tresna kognitibo zenbatzaile berezitu eta zorrotzak zein dúten laguntzen egiten errazago eta zehatzago aktivitatea on kuantifikatu. Hortaz, guztiz zilegi da esatea ze zenbakiak dirá nola aizto zorrotzak zeinekin ebakitzen dugún zenbatasuna an modu eroso bezain preziso, bitárten zenbatze anumerikoa litzakén nola aizto kamutsa, zein «es evidente que […] no corta igual que uno afilado y, por tanto, […] limita nuestra capacidad de cortar [zenbakien kasuan: de contar] y un cuchillo afilado la potencia».

Eta ber gauza esan daiteke respektu tresna linguistikoak zein erabiltzen diren ki koordinatu edo subordinatu perpausak edota sintagmak: tresna horiek ere dute laguntzen "ebakitzen" gure mezuak erosoago, fluituago eta egokituago respektu gure intentzio komunikatiboak an edozein diskurso-mota, ahoz edo idatziz (argi eta garbi potentziatuz gure ahalmen rekursibo-diskursiboa). Eta hortxe zentratu beharko litzake debate hau, justuki an esparrua on mekanismo liguistiko zehatzak, aztertuz euren tresnatasuna azpi baldintza komunikatibo orokorrak, non, esan gabe doa, sartzen dirén exigentzia linguistiko konplexuak an edozein textuinguru komunikatibo. Ikus:

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher 2000:185-186, enfasia nirea)

MCk, eginaz galá on bere kapazitate nahastaile sinesgaitza, nahi du desbideratu debatea. [198] [⇶] [A1] [A1-2] [A1-3] [A1-4] [A2]

-------------------------------------------------------

Ikus ere:

• Sintaxia da ekonomia purua
• Bai, ekonomia hutsa
  
• Sintaxia eta sintaxiaren evoluzioa ulertzeko ez dugu relevanteki behar biologiarik, baizik logikarik
• Baliabide funtzionalak gradualki

 

Mark Pagel:"Language is a piece of social technology for..."

Internet-en topatu dut video hau, non Mark Pagel biologoak dú ematen bere ikuspegia buruz zér den hizkuntza bat. Bertan soilik azpimarratu bi hitz:

Language is a piece of social technology for ...   (Mark Pagel, 9' 50'')

Bai, hizkuntza dá teknologia soziala. [182] [⇶]

Sistema errazagoak aukeran

Hizkuntza bat dá kode bat, sistema bat, zeinen barruan existitzen dirá azpisistemak nola azpisistema numerikoa, sintaktikoa edo verbala, non berriro egon ahal dirén azpiazpisistemak zein berez ez diran baizik sistemak zein dauden integraturik barne (edo azpi) sistema zabalagoak. Gainera, egon ahal dira bide alternatiboak egitén antzeko lana, hala nola, aditz-formetan, "dakizkidake" sintetikoa eta "ahal zaizkit" analitikoagoa afin antzera eman ideia potentziala.

Eta gauza da ze, nahiz bi sistemek egín ber lan semantikoa, bata, oro har, izan daiteke errazagoa zein bere kidea, nola dioskun jarraian Ibon Sarasolak (Berria, 2012):

Begira, nire bi semeek euskara Katalunian ikasi zuten. Amak katalanez egiten die, eta euskaraz nirekin eta umezain batekin egiten zuten. Eta dena zen dezaket. Hemen [Donostian] ikastolan hasi, eta egun hartan bertan hasi ziren «ekarri ahal dut?» esaten. Ze ondo! Primeran! Irtenbidea hori da, eta ez dzskgttzt horiek. Ahalekin egitea: Iparraldeko sistemarekin, «ekartzen ahal dut», edo Hegoaldekoarekin, «ekarri ahal dut». Nik, adibidez, idazteko nahiago dut Iparraldekoa. Lehen egunetik ekarri zuten, eta pentsatu nuen: «Ikastolak funtzionatzen du». Bat: horrek esan nahi zuen euren artean euskaraz egiten zutela, jolasorduan-eta, bestela ezinezkoa zelako. Eta bi: sistema errazago batera makurtu zirela. Bikain iruditu zitzaidan. [Ibon Sarasola, Berria, 2012-7-1]

Eta are analitikokiago zein "ahal zaizkit" eman genezaké "ahal dira niri", zein batzutan erabiltzen dan euskaraz (non datiboa ez dan sintetikoa), eta zein izan beharko litzakén aukerako forma an euskara batua afin erabil dezagun noiz ere nahi dugun.

Beste (azpi)sistema batzutan ez da existitzen halako forma alternatibo orohar errazagorik, baina, dudarik gabe, bilatu eta proposatu beharko liraké halako bide alternatiboak baldin euren erraztasunak (edo bestek) hala justifikatuko balu. Horixe da kasua an sistema sintaktikoa (oso sistema orokorra baita) non joan beharko lirake eskaintzen aukera sintaktiko progresiboak (aparte regresiboak). Zeren, sintaxibide progresiboa dá ez soilik errazagoa, baizik ere produktiboagoa, aberatsagoa eta efektiboagoa. [166] [⇶]