"-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

Josu Lavin-ek aipatzen zuén hemen "zun" bukaera, zein dén zati diferentziala artén "-ki" eta "-kizun". Eta gauza da ze "zun" postposizioa existitzen da, signifikatuz honakoa (OEH):

zun.
(Tras tema nudo). En busca de. "Urzun ioaitea, aller quérir de l'eau" SP. "Ur-garbizun ioaitea, aller querir de l'eau nette" Ib. "Urzun joaitea, aller quérir de l'eau" Dv. "Basurde hilera zapataginak zurdazun, les cordonniers (accourent) au sanglier mort pour (lui arracher ses) soies (et ensoyer leur fil)" H s.v. zurda. v. 2 zura; cf. 2 zutik.

Samariko emakume bat urzun dator. Ol Io 4, 7 (TB urka). Ttunttuna aparitara etxez-etxe doa; / mutil-sailla dantza-zun atzetik daroa. "En busca de danza" . Or Eus 35. Aizekeria nuan maite ta gezur-zun nindabillan. Or Aitork 219. Beraz, Nerbidi [...] ez zan sari-zun ara ioan --aundiagoa baitzedukan ele-ederrean-- baizik eta onginaiez, gure eskabidea aintzat artuz. Ib. 195.

[OEH]

Esan nahi baita ze, "-(k)izun" eta "-(k)i" atzizkiak akaso konpartitzen duté ber "-(k)i" morfema, zein, dakigunez, erabiltzen dén prepositiboki, eta zein akaso izan zén preposizio askea ere. Eta berdin nola genioen ze: 

• [786] Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

"kizun" preposizioa ere (final-destinatiboa) eratorri liteké tikan "-(k)izun" sufijoa. Izan ere, "ki" preposizioa (jatorriz datiboa) nahikoa izaten da an erabilera final-destinatiboa baldin anbiguetaterik ez bada, baina anbiguetaterik egonez gero, orduan "-kizun" inanbiguoki-final-destinatiboa egongo litzaké aukeran. [799] [>>>]

Mitxelena (1990): "Nombres que se habían convertido en simples sufijos han vuelto a hacerse autónomos, aunque con semblante distinto."

Mintzatzen ari gará, azken sarreretan, burúz flexibilitateá zeinekin, euskaran, elementu askeak (nola izenak edo postposizioak) bihurtu ahal dirén sufijo, eta baita sufijoak elementu aske (nola izenak, adjektiboak edo postposizioak), jarráiki prozesu bat zeini Azkue-k deitzen zión el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético. Prozesu hori ez da baizik euskararen mekanismo bat, zein askotan erabili den, eta zein, jakina, gehiagotan ere erabil liteken baldin egoki ikusiko balitz.

Mitxelena-k ondorengoa zioén buruz aukera horiek an bere "Fonética histórica Vasca" (1990):

Nombres que se habían convertido en simples sufijos han vuelto a hacerse autónomos, aunque con semblante distinto. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

"-(k)izun" sufijoak, kasu, eman ditú hiru aldaerok (ikus hemen, hemen eta hemen):

• "kizun" izena,
• "aizun" adjetiboa ,
• "izun" adjetiboa,

erakutsiz posibilitateák zein eskaintzen dituén horrek mekanismo linguistikoak. [798] [>>>]

"aizun" adjetiboa eta izena ere datóz tikan "-izun" sufijoa

Sarrera honetan ikusi dugu nóla Azkue-k eratorri zuén "kizun" izena tikan "-kizun" atzizkia, erabilíz euskararen mekanismo linguistiko sortzaile bat. Antzera sortuko zén "aizun" adjetiboa noiz Duvoisin-ek erabili zuén "anaia-aizunak", bide emánez ki "kizun" adjetiboa [OEH]:

aizun.
Etim. Lo mismo que izun, q. v., parece haber nacido de una división de, p. ej., Jainkoaizun, v. supra, donde -a es el art. y el suf. -izun es el mismo de alabaizun o lotsaizun 'que puede ser, que está destinado a ser'. Este -izun es, naturalmente, variante de -kizun.

1. (L, R, S ap. A ; Dv, H), axun.
Falso. "Falso, postizo" A. v. A Morf 12 C. v. faltsu, 1 izun, amaizun, aitaizun, alabaizun, anaiaizun, apostoluaizun, jainkoaizun, kristoaizun, profetaizun, JAINKOSA AIZUN...
Tr. Documentado en autores del s. XX que lo emplean como alternativa purista de faltsu. En DFrec hay 3 ejs.

Senide aizun batzu isillean eta itzalgaizka sartu izan ziran. Ol Gal 2, 4 (Lç anaie falsu, He, TB anaia falso, Dv anaia-aizunak, BiblE gezurrezko anaia batzuek). Ezer ez gara gu. Zuen iduri aizun ori egotzi dun Yainkoak, ez du Yauretxerik emengo muño gañetan. Or Mi 133s. Oi neska axuna! "¡Oh, mi joven engañadora!". Laux BBa 84. Izneurtuz idaztea txandalkeri agiria dala, bertsoak beti dirala txar, beti mintzo aizun. Ldi IL 27. Olerkari aizun askoek neurtitza nardagarri biur omen dute. Ib. 36. Gure abertzaletasun aizunak, gure eroso-zaletasunak. Ib. 53. Badut uste aizun. "Tengo ideas falsas" . Or Poem 537. (...)

2. Falsedad. v. aizunkeria.
Gezurraren, aizunaren eta gaitzaren muina ditugu mukerkeria, itsukeria ta seta. Zait Plat 35.

[OEH]

Hona hemen Duvoisin-en pasarte zehatzá non agertzen dén "anaia-aizunak" (an "Bible Saindua"):

4. Eta nahiz han baziren anaia-aizunak, amarruz sarthuak ikhustera zer libertate dugun Jesu-Kristoren baithan, gu legearen uztarrian ezarri beharrez;
5. Aphur batentzat ere ez ginaroten amorrik egin, hekien nahia onhetsiz; arren-eta ebanjelioa zuen artean egon zadien bere egian.

Horrela, "aizunak" banatu zén afin sórtu adjetibo bat (eta gero izen bat), etabestalde esán ze beste mekanismo batez sortu zén "arren-eta..." prepositibo hori zein Duvoisin-ek berak erábilí bi lerro beherago (kasu honetan, mekanismo desdoblatzailea). Esan nahi baita ze mekanismoak hor daude, izanki ere euskararen parte. [796] [>>>]

'Kizun': «Sustantivación del suf. '-kizun'» (OEH)

Zioen atzo Josu Lavin-ek ze "kizun" soltea agertzen dá an Orotariko Euskal Hiztegia. Ikus OEH:

kizun.
(Sustantivación del suf. -kizun). Objeto, fin; quehacer. "Objeto, fin" A Morf 13 K).

Bakoitzak bere kizuna buruz ikasita gero, [...] agertokian igitzen ere asi bear genuen. A Itzald II 73. Berezko desirkunde bat ezin dagoke zerik gabe, objetu edo kizunik gabe izan. Vill Jaink 113. Nondik ote datorkio yoran ori, kizunik eta sustarrik gabeko egarri ori? Ib. 125. Gure almenen aitorra ta lekukotasuna ezetsi ezkero, non dukegu gure ezagueraren kizuna? Zait Plat 121 (v. tbn. 39).

(Tema nudo, uso pred.). Por hacer, por conseguir.

Itxaropena iltzen du lillura itzaltzeak; itxaropena piztu, ordea, "kizun" geratzeak. Txill Let 102.

[OEH]

Aipatzekoa, era berean, Txillardegi-ren azken erabilera predikatibo hori:

"kizun geratu"

zein den ber estruktura nola 

"khoi izan"

zubererazkoa, zein genuén aipatzen hemen. Dá justuki beste erabilera bat non "kizun" sufijoa askatzen den. [795] [>>>]

Azkue-k eratorri zuén "kizun" izena "para denotar «objeto, fin»."

Aurreko sarreretan aipatua dugú hóri mekanismoa on euskara zeingatik hainbat sufijo askatu dirén afin sórtu izenak, aditzak edo bestelako hitz solteak. Ikus ere:

• Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)
• "... el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aipatua dugu halaber nóla Azkue mintzo zén burúz erábili kontzienteki mekanismo hori, zein Azkue-k berak erabiliko zuen noiz askatu zuén "-kizun" sufijoa ki sórtu "kizun" izena:

El que estas líneas escribe [Azkue-k berak] se ha valido alguna vez del sufijo epentetizado kizun para denotar «objeto, fin». [Azkue, "Morfología Vasca", 1925:18]

Izan ere, "kizun" solte hori izan liteké beste aukera interesgarri bat ki aurkéztu perpaus finalak, eta akaso sintagma destinatiboak ere (agian, batzuetan, bilatuz desanbiguazioa):

Honek balio du ki(zun) ikúsi telebista.
Honek balio du ki(zun) personak nola zu.

Edonola ere hor daukagu "kizun" askea. [794] [>>>]