"i" prepositiboa eta postpositiboa, eta "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa), agertzen dirá kin zentzu datiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau (zati bat), non azpimarratzen genuén "za" partikula:

• Lakarra (2018). "..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak."

Horrá, Lakarra-k (2018) emandako zerrendatxo inkonpleto bat non agertzen dén atzo aipatutako "za" partikula arten beste partikula-bikote batzuk zein baita erabili dirén prepositiboki barne preposizio hizkuntza berreraiki bat: 

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beraz, errepikatzen dugú: sinpleki arituko ginake gain partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an bere erabilera finala. Euskara hutsa, aukeran.

Eta, bide batez, azpimarratuko genuke beste partiluka-bikote prepositibo eta postpositibo horietako bat: "i- / -i" (ikus ere herenegungo sarrera):

eta baita "-(k)i" ere (gure analisian jatorri berekoa, baina kin "k" epentetikoa), zein orobat agertzen dén kin zentzu datiboa. [1963] [>>>]

Hor izango genituzké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e")

Ezaguna denez, "-e" litzaké euskararen genitibo zaharra (gero gehituko zitzaion "-n" itxuran inesiboa), eta bere forma metatetiko isolagarria izanen litzaké "te" (non "t" izanen litzake elementu metatetikoa). Gauza da ze euskaran báda mekanismo bat (zein erabil daiteke kontzienteki), zeinen bidez sortzen baitira elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz ti elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak). Azkue-k dio an bere "Morfología Vasca", 1925):

"Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua." [Azkue, 1925:18-19]

Azkue-k dioskunez, mekanismo hori, nondik sortzen baitira elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua (ikus atzoko sarrera ere).

Hortaz, "ki" preposizioan bádirudi ze hasierako "k" hori azter liteke nola epentetikoa (adibidez an "egoki", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat an norabide "oblikuo moduko" bat):

-i > -(k)i > ki preposizioa

eta, bide beretik, "(t)e" morfema verbala ere azter liteke nola "-e" sufijo (finean) genitiboa zeini gehitu zaio aurreko "t-" epentetiko bat (adibidez an "egote", zein ez litzake, jatorriz, baizik aditz-forma modifikatu bat baina orain an norabide "genitibo moduko" bat):

-e > (t)e > te preposizioa

Hor izango genuké "ki" (edo bere aldáera "i") eta "te" (edo bere aldáera "e"). [>>>]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere

Atzokoan mintzatu ginen gain interesa e morfologia noiz aztértzen hizkuntzen sintaxi zaharra, zeren ...

... hizkuntzen morfologian fosilduta aurki daitezké euren sintaxi zaharren arrastoak: ordena zaharren arrastoak edota material sintaktikoak (partikula sintaktikoak edota partikulen haziak).

eta gaur azpimarratu nahi genuke a inportantzia e aditz-morfologia, non akaso bereziki aurki daiteke material sintaktiko zaharra zein sortu zén naturalki an evoluzioa e hizkuntza, eta zeini jarrai litezke aplikatzen hizkuntzaren mekanismoak (Azkue mintzo zaigu gain mekanismo bat ki isolatu sufijoak, eta bestalde, askotan erabili dira euskaran mekanismoak ki dislokatu aurrerantza material postpositiboa).

Aditz-morfologia horretan nabarmendu nahi genuke a protagonismoa te "e" eta "i" prefijo/sufijo verbalak an forma ez-jokatuak:  

*e - go  /   i - go 

e - go - n   /   i - go - n 

*e - go - n - i   /  * i - go - n - i 

e - go - (k)i   /  *i - go - (k)i

e - go - (t)e  /  i - go - (t)e

e - go - (t)e - n  /  i - go - (t)e - n

e - go - n - e - n  / i - go - n - e - n  

non aurkitzen ditugú "e" eta "i" eta baita "te" eta "ki", zein akaso izan litezke euren bi forma epentetiko (kin "t" eta "k" epentetikoak). Gogora daigun, horretaz, ondorengo sarrera non Azkuek zehazten digu ze euskaran justuki bi soinu horiek erabili ohi dira an epentesia (ikus an "Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético""):

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiendose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kunaak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. 

Hortxe daude: "te" eta "ki" isolagarriak. Eta azaldu denez, "-(k)i" bukatu bide zen izáten preposizio (datibo) bat. Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere -(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago (2013) (ikus an "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.""):

"-(k)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela." [Beatriz Fernández, 2013]

Dudagabe, harribitxi bat. Hala mekanismoa bera nola emaitza ere. [>>>]

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [873] [>>>]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen burúz evoluzioa on euskal aditza, zeinen bidez, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek eta atzo Txopi-k eta Erramun-ek sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikasi ahal da eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraituz bilakabide bat barrén denbora luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan ahal dúén paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzaké izena (adieraziz zerbait konkretua zein izanen litzakén ha oinarria on esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentziá on zerbait edo norbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzakén nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" sujetua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [872] [>>>]

"-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

Josu Lavin-ek aipatzen zuén hemen "zun" bukaera, zein den justuki a diferentzia artén "-ki" eta "-kizun". Eta gauza da ze "zun" postposizioa existitzen da, signifikatuz honakoa (OEH):

zun.
(Tras tema nudo). En busca de. "Urzun ioaitea, aller quérir de l'eau" SP. "Ur-garbizun ioaitea, aller querir de l'eau nette" Ib. "Urzun joaitea, aller quérir de l'eau" Dv. "Basurde hilera zapataginak zurdazun, les cordonniers (accourent) au sanglier mort pour (lui arracher ses) soies (et ensoyer leur fil)" H s.v. zurda. v. 2 zura; cf. 2 zutik.

Samariko emakume bat urzun dator. Ol Io 4, 7 (TB urka). Ttunttuna aparitara etxez-etxe doa; / mutil-sailla dantza-zun atzetik daroa. "En busca de danza" . Or Eus 35. Aizekeria nuan maite ta gezur-zun nindabillan. Or Aitork 219. Beraz, Nerbidi [...] ez zan sari-zun ara ioan --aundiagoa baitzedukan ele-ederrean-- baizik eta onginaiez, gure eskabidea aintzat artuz. Ib. 195.

[OEH]

Esan nahi baita ze, "-(k)izun" eta "-(k)i" atzizkiak akaso konpartitzen duté ber "-(k)i" morfema, zein, dakigunez, erabiltzen dén prepositiboki, eta zein akaso izan zén preposizio askea ere.

Eta berdin nola genioen ze:

• Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

"kizun" preposizioa ere (final-destinatiboa) eratorri liteké tikan "-(k)izun" sufijoa. Izan ere, "ki" preposizioa (jatorriz datiboa) nahikoa izaten da an erabilera final-destinatiboa baldin anbiguetaterik ez bada, baina anbiguetaterik egonez gero, orduan "-kizun" inanbiguoki-final-destinatiboa egongo litzaké aukeran. [799] [>>>]

Azkue-k eratorri zuén 'kizun' izena "para denotar «objeto, fin»."

Aurreko sarreretan aipatua dugú ha mekanismoa on euskara zeinengatik hainbat sufijo askatu dirén afin sortu izenak, aditzak edo bestelako hitz solteak. Ikus ere:

• Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)
• "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aipatua dugu halaber nóla Azkue mintzo zén buruz erábili kontzienteki mekanismo hori, zein Azkue-k berak erabiliko zuen noiz askatu zuén "-kizun" sufijoa ki sórtu "kizun" izena:

El que estas líneas escribe [Azkuek berak] se ha valido alguna vez del sufijo epentetizado kizun para denotar «objeto, fin». [Azkue, "Morfología Vasca", 1925:18]

 Izan ere, "kizun" solte hori izan liteké beste aukera interesgarri bat afin aurkéztu perpaus finalak edota akaso sintagma destinatiboak ere (agian, batzuetan, bilatuz desanbiguazioa):

Honek valio du ki(zun) ikusi telebista.
Honek valio du ki(zun) personak nola zu.

Edonola ere hor daukagu "kizun" askea. [794] [>>>]

Eta ber gauza kin "kin" soltea

Genioen an atzoko sarrera ze, "ki" preposizioa hor dago, itxaroten bere garapen (edo birgarapen) osoa.

Beste alde batetik, daukagu "kin", zein, itxura denez, litzakén kontrakzioa on "kien" > "kiden" soltea, zein, berdin nola "kide" edo "ide" solteak, arazo gabe bihur litekén soltea eta prepositiboa (eginez, bide batez, antzeko bidea zein egin bide zuén "cum" latinoak).

Eta antzera nola genioen respektu "ki": "kin" ere guztiz eskura dago, hala nahi bada. [788] [>>>] 

Eta "keta" askatu den bezala, antzera (berr)askatu daiteké "ki", gaur ere.

Atzoko sarreran planteatzen genuen ha hipotesia ezen "ki" preposizioa momenturen batean aska zitekén antzera nola "keta" postposizioa ere, bere momentuan.
Esan nahi baita ze garai zaharretan aska zitekén, antzera nola gaur egun aska liteken, emanez (edo bersortuz) "ki" preposizio soltea. Aukera hortxe dago. [787] [>>>]

Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

Aurreko sarreran planteatzen genuén galdera bat zeinen arabera "-ki" sufijo verbal datiboa akaso azaldu litekén (bere sorburuan) nola "-i" sufijo datiboa kin "k" epentetikoa. Hortaz, izanen genuke "-(k)i" berdin antzera nola genuén, adibidez,"-(k)eta", zein sortu zitekén tikan "-eta" sufijoa.

Eta gauza da ze, kontuan hartuz ze:

• Existitzen da euskaraz mekanimo propio eta berezi bat nondik halako atzizkiak (kin "k-" edo "t-" epentetikoa) askatu litezkén.
• Existitu zitekén "-ki" kin "k-" epentetikoa. 
• Existitu zitekén "ki" preposizio soltea ere (ikus gure sarrera titúlatzen "Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela."").

Akaso plantea genezake hipotesia ezen "ki" preposizioa sor zitekén jarraituz euskararen mekanimo propio eta berezi hori, non elementu askatuak eramaten duté "k-" edo "t-" epentetikoa, justuki berdin nola "keta". [786] [>>>]

Azaldu al liteke "-ki" (eta "-tsi") sufijo verbal datiboa tikan "-i" sufijo datiboa kin "k" (eta "t") epentetikoa?

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla euskaraz existitzen dén mekanismo linguistiko propio bat nondik askatu ohi dirén hitzen elementu atxikiak afin sórtu hitz askeak zek joka litzaketen paper gramatikal diferenteak. Gure oraingo galdera dá:

• ¿Akaso "-ki" (eta "-tsi") atzizki datiboak azaldu litezke nola "-i" atzizki datiboa kin "k" (edo "t") epentetikoa?

Eta gauza da ze "-i" atzizki hori ondo zaharra izanen litzake euskaraz, osatuz hainbat izen eta adjetibo ere, nola dioskun Mikel Martínez Areta-k an bere "Adjektiboa aitzin-euskaraz" (2006):

Zaharra dirudien -i atzizkiaren morfologia historikoa aztertzen baldin badugu, nolabait partizipio-itxura duela ondorioztatuko dugu. Baina -i hau izenetan (harri, herri, iturri, orri, *arrani “arrain”) nahiz adjektiboetan (berri, gorri, zuri, hori, urri, ebili, ekusi) agertzen bide zaizkigu. [Martínez Areta, 2006:688]

Baina, akaso, momentu linguistikoren batean (ikus "Espekulatzen burúz euskara zaharra") nahi izanen zutén gehitu datiboa ki aditza, eta justuki datibo hori zén "-i" berbera zeinekin sortzen zirén partizipioak, halatan ze igual sentituko zén beharra ki bereiztu bukaera datiboa eta partizipioa, emanik bide ki epentesia. Horrela:

"*egoni" partizipioa (nola "*arrani") bereiztuko zén respektu "*egonki" > "egoki" datiboa, erabiliz "-k-" epentetikoa,

eta, bere aldetik:

"ikasi" nondik "*irakasti" > "irakatsi" (metatesiz) non "-t-" akaso epentetiko horrek ondo bereiztuko zuén bukaera datibo hori.)

Esan nahi baita ze "-ki" (eta "-tsi") akaso azaldu liteké nola "-i" atzizkia kin "k" (eta "t") epentetikoa, zeinen jatorria izan zitekén ber jatorri epentetikoa zein aurkitzen dugu an, demagun, "-keta" ere. [785] [>>>]

Beatriz Fernández (2013): "...,'-i' bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago."

Genioén aspaldi (an gure sarrera titulatzén "Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts") nóla R. L. Trask referitzen zen ki bi morfema prepositibo hauek, "-ki" eta "-ts":

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, History of non-finite verb forms, 1995]

Beatriz Fernández ere mintzo zaigu burúz puntu hori an artikulua zein gatozen jorratzen an sarrerak nola hau (edo orobat hau eta hau):

Hori baino lehenagokoa eta antzekoa da Trasken (1981: 289) intuizioa, -(k) eta -(ts) morfemen sorburua bera ere preposizioak zirela zioenean eta inkorporatutako preposizioen aipamena egiten zuenean —ikus orobat Fernández (2014)—. -(K)iri dagokionez, beraz, aspalditik datorkigu preposizioen aipamena. Dena dela, Trasken testuari zor zaion leialtasunarengatik besterik ez bada, argitu beharra dago izatez -(k) eta -(ts) morfemak zerabiltzala mintzagai preposizioen aipamena egiterakoan, eta ez -i morfema. Beraz, gogora datorkigun hurrengo galdera da ea zer ote zen -i Traskentzat, behin -(k) eta -(ts) morfemetatik bereizi eta gero. Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) -itik bereiz daitezkeena —ikus Lafon (1999 [1961]) eta Fernández (2014)—, baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik euskararen lehen testigantza idatzietatik hona gutxienez. -(K) eta -(ts) preposizioak balira, edo inoiz izan balira, orduan, -i bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago. Bego honetan, ñabardurak lauso. [Beatriz Fernández, "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago", 2013]

Horrela, "-k" (edo "-ts") eta "-i" morfemak sintaktikoki bereiztuko bagenitu, orduan "i" bera ere ager liteke nola preposizio. [724] [Ikus hurrengo sarrera ere: >>>]

Beatriz Fernández (2013): "-(K)i buru sintaktiko bat da, datibo kasua ezartzea dagokio eta berari esker eta bere bitartez jasotzen da baita datibo komunztadura ere."

Sarrera honetan jarraitu behar dugu aipatzen a artikulua titúlatzen "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013), non Beatriz Fernández-ek lantzen du a hipotesia ezen -(k)i preposizio bat dela: 

..., guri dagokigun galdera da ea egungo euskaraz morfema hori [-(k)i] ez ote den aztarna bat baino zerbait gehiago; ea ez ote den gaur egun ere sintaktikoki indarrean dagoen zerbait. Ni neu, bederen, baiezkoan nago: -(k)i ez da iraganeko sintaxiaren aztarna, euskararen egungo sintaxiaren lekuko bizia baino, gorago ere esan dudan bezala. -(K)i buru sintaktiko bat da, datibo kasua ezartzea dagokio eta berari esker eta bere bitartez jasotzen da baita datibo komunztadura ere. Xehetasun teknikoak argitu behar dira, noski, baina inplementazio teknikoa baino lehenagoko intuizioa garbia da. [Beatriz Fernández, 2013]

Esan beharrik ez: arras interesgarria. [722] [>>>]

Beatriz Fernández (2013): "...sarri askotan, egitura aplikatiboarekin batera egitura preposiziodun bat egon ohi da,..."

Atzoko sarreran aipatzen genuen a artikulua ganik Beatriz Fernández titúlatzen "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013), non autoreak, Traski (1981) jarraituz, jorratzen dú beste hipotesi berri bat, hots, -(k)i preposizio bat dela, eta non dioén:

Aplikatiboaren hipotesiak, baina, beste hipotesi batera eraman gaitzake modu natural samarrean. Izan ere, aplikatiboak stricto sensu dauden hizkuntzetan, sarri askotan egitura aplikatiboarekin batera egitura preposiziodun bat egon ohi da, erruanderaren ondokoak adibidez:

(16) a. Umwáana y-a-taa-ye                                igitabo  mu máazi
            umea         hura.MAS-IRGN-bota-ASP liburua P     ura
           ‘Umeak liburua bota du uretara.’
        b. Umwáana y-a-taa-yé-mo                            amáazi igitabo
            umea         hura.MAS-IRGN-bota-ASP-P ura        liburua
           ‘Umeak liburua bota du uretara.’                         (Dryer 1983:134)

(16a) egitura preposizioduna da: mu da lokatiboa buru duen preposizioa. Lokatibo hori, uretara itzuli duguna, adjunktu bat da egitura horretan, eta adjunktuek izan ohi duten leku periferikoa du. (16b), berriz, egitura aplikatiboa da. Azken egitura honetan, lokatiboa jada ez da leku periferikoan ageri, osagarriari dagokion lekuan baino, dagoeneko osagarria baita —hortaz, gorago esan dudan bezala, argumentu berri bat, hots, osagarri bat gaineratu da egiturara aplikatiboari esker—. Horretaz gain, osagarri horrek ez du preposiziorik erakusten osagarri batean espero daitekeen bezala, eta preposizioa bera aditzera inkorporatu da. Halaxe interpretatzen dute zenbait egilek egitura aplikatiboa, hots, preposizioa aditzera inkorporatzearen ondorio gisa (Baker 1988). Hortaz, Bakerrentzat aplikatiboa bera sortzez adjunktua markatzen duen preposizio bat besterik ez da. Albizu (2001) lanean eta bere geroagoko beste lan batzuetan, hipotesi hori da euskararako aldarrikatzen dena, (16b) egitura aplikatiboa bezalakoak (16a) egitura preposizioduna bezalakoetatik eratorriz. [Beatriz Fernández, 2013]

Berriro ere, oso interesgarria. [721] [>>>]

Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela."

Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an bere "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013):

Laburpena
-(K)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela. [Beatriz Fernández, 2013] 

Esan gabe doa: oso interesgarria. [720] [>>>]

Euskaran da "ki" prepositiboa

Aurreko sarreran ikusi dugu zéin den diferentzia artén hizkuntza fusionalak, non kasu-markak dirén fusionatzen ki izenak an modu aski irregular eta nekez isolagarria, eta hizkuntza aglutinatzaileak, non kasu-markak itsasten diren an modu regular ondo analizagarria.

Euskara aglutinatzailea delarik, ez dateke hain zaila aurkitzeá arrastoak ti morfema interesgarriak, nola dén adibidez "ki" morfema, zein den bereziki interesgarria zeren dén prepositiboa. Ikus ondoko sarrerak non aipatzen den "ki" prepositiboa:

• Espekulatzen burúz euskara zaharra
• Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts"
• Nola sinplifikatu aditza, aldiberean birsortuz baliabide prepositibo zahar bat
• Eta ez da dudarik eze asmatu zuten 

"ki" morfemak, aditz-forma erabilienetan, dú erakusten tendentzia ki fusionatu kin ondoko morfemak, eta halatan transformatu an "i" soila, zein litzakén datiboaren kasu-marka nagusia:

zaizu = za(k)izu

Eta gauza da ze hor daukagu, garden, "ki"  prepositiboa, zeinen marka nagusia, "i", dá justuki berbera zein den aurkitzen an bere kide pospositiboa "-i". Nolabait esan, "ki" dá kontraparte prepositibo naturala on posposizioá "-i" (edo naturalena bederen). Eta, euskaran da. [367] [>>>]

Nola sinplifikatu aditza, aldiberean birsortuz baliabide prepositibo zahar bat

Demagun bi esaldi hauek:

Hura doakizu / Harek daramakizu

Hor aditza dá trinkoa, baina aditz trinko hori (neurri baean) destrinkotzen badugu, orduan genituzke bi forma hauek:

Hura doa ki zu / Harek darama ki zu

non "ki" morfema datibo hori bereiztu dugu ti aditz-erroa (-ma-) eta ti datiboa bera (-zu). Patroi zahar horri jarraiki, planteatu ahal dira honako aukerak ere:

Hura doa ki zu

Hura doa ki Eneko

Hura doa ki Bilbao

eta:

Harek darama ki zu

Harek darama ki Eneko

Harek darama ki Bilbao

"ki" hori erabil daiteke optatiboki afin eratu edozein forma verbal datibo:

Nik eman dut liburua ki Eneko [dut + ki ... = diot + ... -ri]

Nik eraman nuen liburua ki Bilbao

Modu horretan izanen genuke modu alternatibo bat afin eman aditz trinko datiboak (zein batzuetan gerta daitezke lar astunak), erabiliz preposizio datibo eta adlatibo bat zeinekin lagunduko genuke osatzen gure erraminta-kutxa prepositiboa zeinekin irabaziko genituzke aukera komunikatibo eanguratsuki potenteagoak eta erosoagoak. [⇶] [149]

Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts"

Diosku hak R.L. Trask (1995):

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, "History of non-finite verb forms", 1995]

Ikustagun:

da-rama-ki-zu-gu

na-rama-ki-zu-te

eta

d-io-ts-o = d-io-ts-a

d-eu-ts-o-zu = d-eu-ts-a-zu

Lehenengo begiratu batean bederen, goiko aditz-forma horiek iradoki ahal dute ze euskara zaharraren estruktura izan zitekeén OVS (estruktura hiperadierazkorra), edo zehazkiago, O-V-I-S, non I horrek signifikatzen du objetu indirektoa.

Baina, post honetan nahi dut azpimarratu ze hor goian ageri dira bi morfema datibo prepositibo (prepositiboak respektu objetu indirektua): "-ki" eta "-ts".

["-ki" morfema hori da erabiltzen halaber adibidez afin adberbializatu adjetiboak: eder ⇢ ederki] [117] [⇶]

-----------------------------
Ikus hurrengo posták buruz ber gaia:
1.: Hitz funtzionalak, labur
2.: Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
3.: XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua

Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala

Nahiz-eta ez den hain arraroa ze hizkuntzek onar ditzaten baliabide sintaktikoak ti beste hizkuntza batzuk, mailegu sintaktikoa errazago instalatuko da noiz izan baita inoiz erabilia an ber hizkuntza, formalki bada ere (akaso beste erabilera batean). Kontuan har dezagun ze baliabide sintaktikoen erabilera-maiztasunak altuak izaten direla respektu bestelako hitzak, eta hortaz, baliabidea bera neurri batean "etxekoa" izateak erraztu dezake bidea.

Aurreko mezuko aipu horren jarraian, Winfred P. Lehmann hizkuntzalariak honako hau dio an bere "Syntactic Typology: Studies in the Phenomenology of Language" (1978):

One may speculate, for example, that they ("ki" perpausak) were readily adopted because of the earlier presence in Turkish of a native particle "ki" indicating attributive relationship.

Latinak ere, noiz hasi zen erabiltzen baliabide prepositibo bat afin adierazi genitiboa, ez zuen inondik mailegatu, baizik egokitu baitzuen "de" preposizioa, zein bázen lehendik ere erabiltzen an beste funtziorik. Ber gauza gertatu zen kin baliabide datiboa: "ad", zein latinak zuen egokitu ti erabilera adlatiboa.

Badirudi ze hizkuntza batean hobeto instalatzen dira bertan noizbait erabilitako baliabideak (formalki bada ere) ezenez inoiz ez erabilitakoak. Eta, pensatzekoa da ze, estrukturak mailegatzean ere, berdin gertatuko da:

Just as we assume that the Persian "ki" was favorably regarded by Turkish speakers because of their somewhat similar native pattern, we might also propose that foreign patterns are more readily adopted when comparable constructions are already found in the language. These may well be chance similarities, like "ki" in Turkish; or they could be found in residues due to incomplete change, or in patterns due to marking. Investigation of further inconsistencies in specific languages, their possible reasons, and their effects on the language will contribute greatly to our understanding of change in language.

Euskaran bádaude zenbait baliabide eta estruktura prepositibo (zein, hala ere, gehiago landu behar diran), eta horietan oinarrituaz, saiatu beharko ginake gradualki sakontzen an norabide prepositibo hori, horretarako erabiliz, ahal delarik, hizkuntz barneko materiala eta mekanismoak.

Irizpide horren arabera, eta adibidez destinatiboa emateko (destinatiboa, modu zabalean ulertua), interesgarriagoak izan daitezke baliabideak nola "xede" ézi baliabide mailegatuak nola "per" (ikus "xede" destinatiboaren adibideren bat an aurreko mezua). [97] [⇶]