"nahin..." prepositiboa eta "...nahiean" postpositiboa (desanbiguatuz diskursoa)

Aurreko sarreran genúen konsideratzen "nahin..." baliabide prepositiboa, zein, genioenez, dén emaitza on aurrératu/dislókatu/desdóblatu "...nahi(ea)n" postpositiboa:

Sarrera honetan soilik nahiko genuke esan ze "nahin..." forma laburtu hori oso egokia dateke finéz forma prepositiboa ez dadin izan berdin nola forma postpositiboa, hola zuzenean desanbiguatuz diskursoa (ikus [617]).

Bide horretatik erabili ohi ditugú adibidez "bitárten..." prepositibo higatua versus "...bitartean" postpositiboa, edo "artén..." higatua versus "...artean" (hola desánbiguatuz aldaera pre eta postpositiboa). Ikus ere sarrera erlazionatu hauek:

• ezen, baizen, zeren, arrén, ... bitárten, artén...

• "-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

• "merexian (eta)..." = "beharrean (eta)..." = "ordez (eta)...

 [1017] [>>>]

'Egungo Hiztegia eta Gramatika' izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea

Euskaltzaindia-ren egungo hiztegia (Euskaltzaindiaren Hiztegia) edo gramatika (Euskara Batuaren Eskuliburua?) ezin dira erabili kontra Euskaltzaindiaren beraren Orotariko Euskal Hiztegia, zein den ha hiztegia on tradizioa (ikus [968]). Esan nahi baita ze  Euskaltzaindia-ren egungo hiztegia dudagabe erraminta ona izan ahal da baldin interpretatzen bada an modu osagarri-eraikigarria, baina oso kaltegarria baldin interpretatzen bada an modu mugatzaile-baztertzailea.

Adibide baterako, ikusten genuen (an [966]) nóla gure zuzentzaile anonimoek korregitzen ziguten estruktura hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, ... [Gure originala]

kin-eta beste hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, ... [Textu zuzendua eta publikatua]

zein, goragokoaren moduan, kontrastiboa baita, ez denborazkoa. Baina gauza da ze erabilera hori ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia, eta areago, expreski baztertzen da an Euskaltzaindia-ren Euskara Batuko Eskuliburua (ikus hemen):

bitartean
Oinarrizko balioan, denbora adierazten du bitartean adberbioak, eta ez da egokia bi perpausen arteko aurkaritza edo aldea adierazteko baliatzea (nahiz tradizioan adibideren bat edo beste ageri den).

Bitxia da nóla Euskaltzaindia-ren eskuliburukoek aipatzen dute ze tradizioan adibideren bat edo beste ageri den, noiz-eta aurkitzen dugun nóla adibidez an Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna (2002) 6 erabileretik 4 dirá kontrastibo aúrka 1 denborazkoa (ikus [473]):

..., ikus dezagun zénbat alditan eta zéin zentzutan erabili dén "...bitartean" an textua on "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (EGL) [Euskaltzaindia, 2002].

Erabili da 6 aldiz, zeintarik:

4 dirá kontrastiboak:

1.: forma aldetik, esan bezala, desberdintasunak daudela euskalkien artean: euskalki batek geu aukeratzen duen bitartean ekialdeko euskaldunek nahiago dute guhaur. [EGL, 2002:55]

2.: Bestalde, zubereraz eta behe-nafarreraz bazkaldu niz esaten da, beste euskaIkietan bazkaldu dut esaten den bitartean. [EGL, 2002:213]

3.: Lehenbizikoa desirazkoa edo den bitartean, bigarrena ahalezkoa da eta hau da orain aztertuko dena. [EGL, 2002:420]

4.: Alegia, hiztun batzuek adiskidearentzat (edo adiskidearendako) bakarrik erabiltzen duten bitartean, beste hiztun batzuek ederki bereizten dute eztarriarentzat eta eztarrirako formen artean. [EGL, 2002:489]

1 dá baldintzazkoa:

1.: (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran eraginik ez duen bitartean) [EGL, 2002:210]

eta 1, denborazkoa:

1.: Beraz, hoberena da besterik esaten ez den bitartean hara jotzea. [EGL, 2002:407]

Bistan da, 4 erabilera kontrastibo aúrka (versus) 1 denborazkoa.

Zértan ari dira "Euskara Batuaren Eskuliburua"-ren batzordekoak?

Ikus adibidez an [472] beste erabilera batzuk.

Bistan da: Euskaltzaindia-ren egungo direktrizeak izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea. [969] [>>>]

EHUko zuzentzaileek: "..., buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean"

Atzoko sarreran genuén nabarmentzen hori antzekotasun funtzionala artén:

1.: "baldin" kondizionala, zeintan, interes argitzaile-erraztaileaz gainera (Altube, 1954), Altube-k azpimarratu zuén haren interes expresiboa ere (Altube, 1929:193):

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

— Baldin aguro ez bazatoze
— Baldin euskera bizitzen ezpada (Altube, 1929:193)

eta

2.: "afin" edo "afinda..." edo "afin-eta..." edo "arrenda..." edo "te(ko)..." edo "xedé..." finalak, zeintan, antzera, azpimarra geinke ber interes argitzaile-erraztaile-expresiboa.

Baliabide burulehenek, oro har, hobeki estrukturatzen duté diskursoa hala-emanez jarraitutasun handiagoa, zeinek gero emanen dituén aukera expresibo-intonatiboa zabalagoak. Jakina, efektu guzti horiek pilatzen doaz eta metátuz noizero gehitzen dirén aukera teknologiko berriak, areanda, orotara, sórtu efektu diferentzial hain handia ze amaitzen da baldintzatzen kultura osoa.

Eta antzera gertatzen da kin, adibidez, "bitartean eta", "bitarten-ze", "bitartenda" edo "bitarten" soila, zeinen arteko lehenengoa aipatzen dén an gure artikuluko ohar linguistikoa (ikus [963]) nahiz gero ez agértu an textua justuki zeren zuzentzaileek kenduarazi dutén haren erabilera bakarra. Ikus zértan zen erabilera hori:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Jatorrizko textua]

Hor nahiago genuén adibidez:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean-ze buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera.

baina Joanes Urkijo-k erabili zuén justuki "bitartean eta" (1985, ikus [208]) eta, oharrean esan lez, mugatu behar ginen ki tresna jada erabiliak. Edonola ere, erabailia edo ez, kasu horretan berdin izanen zen, zeren EHUko zuzentzaileek berdin pasatuko zutén euren galbahea:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Textu zuzendua eta publikatua]

[966] [>>>]

ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)...

Sarrera honetan aipatzen genuén Azkue, mintzatuz burúz el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético, zeinen arabera izanen genuké, adibidez:

• arte > bi(t)arte > tarte

halatan ze, Azkue-k berak dioenez:

Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Mekanismo horretatik aterako liraké "tarté" eta "bitarté" aukera prepositiboak ere:

Puntu hori dago (bi)tarté A eta B.
Zure jarrera dago tarté interes handia eta desinteres absolutua.

"-n" bukaera inesiboa jarriz, izanen genuké ha eredua nondik etorriko litzakén "kide(n) > kin":

• tartén / bitartén

eta orokorrean izango genituzké:

• (t)arté(n) / bitarté(n)

Bádira halaber "ezen", "baizen" edo "arren", zein sortu zirén postpositibo, eta, nola edo hala, sortu zituztén euren versio prepositiboak ere (ikus sarrera hau edo beste hau). Eta, jakina, bádugu ha eredua on "bitartean-eta..." prepositiboa, zein Joanes Urkijo idazleak erabili zuén hiru aldiz, nola genioen an:

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

Ikus, azkenik, ondorengo sarrera ere:

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

[791] [>>>]

Zerréndatzen zenbait sarrera burúz zenbait estruktura burulehen

Sarrera honetan sinpleki nahi genuke zerréndatu beste sarrera batzuk zein diren reféritzen ki zenbait estruktura burulehen zeintaz mintzo hemen:

"ustez..." eta "esperantzaz..." eta euren mekanismoa: 

• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

• "esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

"nahiz..." eta "nahizik...":

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"
  

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"
  

"noiz...":

• Noiz erábili? Noiz nahi

• "Noiz..." erlatiboa ere

"bitarte(a)n (eta)...":

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."
  

• "..... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "..... bitarten ondo bizi gaitezen"
  

• "... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."
  

"zein..." eta "zeinda..." konparatiboak:

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak
  

• "zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak
  

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."
  

"harik...":

• "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia
  

• Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."
  

• Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."
  

Euskara hutsa. [701] [>>>]

Ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken

Sarrera honetako aipuan Juan Garzia-k kritikatzen zuén ustezko kalko baten interesa zatio izán... buruazkena:

Hura igotzen ari zen, ni [...] jaisten nintzen bitartean.

Azken esaldi hori aldiberezkotasunaren adiera berezkotik aparte euskaraz ulertzeko, erdara poliki jakin beharra dago. Perpausa laburra delako pentsa dezake baten batek ez dela hain desegokia ere (erdararen arrazoiak bere eginez, euskararenik ez baitago batere), baina perpausa luzatu ahala, erdal kalko nabarmena onartuko bagenu ere, gero eta zailago egingo litzaiguke arian ulertzen nola lotzen den aurreko esaldiarekin komaren ondoko guztia, harik eta, amaieran, BITARTEAN hori irakurri (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, 1997:286]

Soilik komentatu ze Juan Garzia-k aipatutako arazo hori ez da desagertzen noiz estruktura ez izán ustezko kalkoa. Esan nahi baita ze ustezko kalko hori ez da ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken. [546] [>>>]

Aurkaritzako "... bitartean": adibide bat tikan EGLU VI

Dio hemen Josu Lavin-ek burúz "...bitartean" aurkaritzakoa:

Ipinico cenuque adibide bat cein ez bailuquete onhartuco?

eta hor doa adibide bat zein irakurri ahal den an EGLU VI (Euskaltzaindia, 2005:116), non aipatzen dén Koldo Mitxelena-ren esaldi hau:

a. [...] frantsesak diphtongue idazten duen bitartean, diphtong agertzen da bai ingelesez bai alemanez (K. Mitxelena, "Euskal Idazlan Guztiak", VII, 183).

Hona hemen, bestalde, adibide burulehen bat (ikus hemen):

Osasunak eutsi egin zion gol bateko aldeari, bitarten Realak, Athletic-ek, Alaves-ek eta ligako beste anitz taldek alferrik galdu zuten bi golen aldea.

Erabilera horietan bilatzen dá azpimarratzea kontrastea edo aurkaritza artén bi perpausak, lehen ze adieraztea euren aldiberekotasun hertsia. [472] [>>>]

"... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."

Era berean (ikus sarrera hau), "bitarten..." estruktura ere erabil daiteke kin aditz ez-jokatua (aurreratua edo ez):

Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi gaitezen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi gaitezen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi garen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi an zirkuntantzia hauek.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi an zirkuntantziak zein hain ondo deskribatzen diren an liburua titulatzen "Ez da giro".

Berdin ere. [468] [>>>]

"... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "... bitarten ondo bizi gaitezen"

Eta antzera nola, adibidez "...amoreagatik" edo "...arren" desdoblatu baitziren an "amoreagatik..." edo "arren...", era berean ere desdobla daiteke "...bitartean" an "bitarten...". Ikus daigun:

Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen amoreagatik
Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen arren
Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen bitartean 

eta euren kideak:

Zerbait egin behar dugu amoreagatik ondo bizi gaitezen
Zerbait egin behar dugu arren ondo bizi gaitezen
Zerbait egin behar dugu bitarten ondo bizi gaitezen

Berdin ere. [467] [>>>]

Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

An gure "Euskararen garabideak" (Alberdania, 2002) zén agertzen honako bikote hau:

"...-n bitartean" = "bitartean(-eta)..." ["Euskararen garabideak", 2002:62]

adíbidetuz euskararen mekanismo sintaktiko bat nondik sortu izan dirén baliabide prepositiboak. Eta gauza da ze, 1985 urtean, Joanes Urkijo idazleak erabilia zuén hiru aldiz "bitartean eta..." an bere artikulua titulatzen "Zenbait mito", zein zen publikatu an aldizkari literarioa déitzen "Ttu Ttuá" (0.3 zenbakia, 1985eko negua). Ikus:

1.: Mota honetako mitoetan jatorri duten gaiak zientzi-fikzioan aurkitzen ditugu ugarien, genero honek azken berrogei urteotan izan duen gorakadari esker eta beharbada beraren tradizio laburraren ondorioz, bitartean eta gainontzeko generoen bilakapena mitoen baztertzean edo gutxienez maskaratzean amaitu den. [2002:6]

2.: Bizitza zer den azaltzea zail samarra bada ere, gure kontzepzioen arabera (ez gara orain hasiko kontzepzio horien zuzentasunaz eztabaidatzen) badakigu bederen lurra ez dela bizi, bitartean eta gizakiok bai. [2002:8]

3.: Dr. Jekyll eta mister Hyde gaitzaren indarren adierazpen dira, bitartean eta Supermanek ongiaren indarrak askatzen dituen. [2002:8]

Beraz, hor dugu "bitartean(-eta)..." prepositiboa eskura, printzipioz edozeinek erabiltzeko prest (hori edo akaso beste aldaeraren bat, nola dén "bitartean..." soildua, edo "bitarten..." berezitua). [208] [>>>]

Ez da berdin!!!

Dio Patxi Petrirena-k:

a) denborazkoa baldin bada, aldiberekotasuna adieraziko du, eta orduan berdin-berdin da bigarren esaldiaren hasieran joatea edo lehenbiziko esaldiaren bukaeran.

Beraz, Patxi, hurrengo biak berdinak dira, ezta?:

Zu niri begira egon zinen, ni hizketan aritu nintzen bitartean.

edo:

Zu niri begira egon zinen bitartean, ni hizketan aritu nintzen.

Bistan denez, intentzioak ez dira inondik inora berdinak. Har daigun beste esaldi hau:

Patxi-ren proposamenaren harian, izanen genuke beste hau:

Berdintasunik (egongo) ez den bitartean, emakumeak besteak zaintzera behartuta egonen dira.

zeinek adierazten duén beste esanahi bat, beste informazio bat, beste mezu bat: Patxi-ren "bigarren" perpaus hori dá perpaus menderatua, eta "lehenengoa" dá perpaus nagusia, eta ezin dira aldatu paper horiek gabén esanahi/intentzio aldaketa.

Gainera, ohar gaitezen ze, zure transformazio kaskar (eta, areago, txar) hori burutzeko, beharko genuke hasieratik bertatik baloratu ea "bigarren" perpausa luzea ote den, afin erabaki nóla planteatu "lehenengo" perpausa. Egoera horrek, bistan denez, dakár, alde batetik gainkostu komunikatiboa, eta bestetik zurruntasun komunikatiboa, respektu egoera alternatiboa non ez dugun halako valoraziorik egin behar zeren arazogabe erabaki ahal dugun nón kokatu gure denborazko baliabide hori:

Ez da berdintasunik izango bitartean-eta emakumeak egon daitezen behartuta besteak zaintzera.

zein arazogabe luzatu litekén adibidez honela:

Ez da berdintasunik izango bitartean-eta emakumeak egon daitezen beharturik zaintzen zaharrak, umeak edo/ta etxeko persona guztiak zein ezin diren baliatu ezpada laguntzarekin.

Patxi, zuk (eta Juan Garzia-k) proposatzen duzun transformazio hori dá kostutsua, inefizientea, kaskarra eta, hitz batean txapuza bat. Gogoratu behar da ze transformazio horren iturria dá justuki estuasuna zein segitzen zaión ki erábili "-n bitartean" (hortxe dago premia).

Nik "bitartean-eta" horri ikusten diodan arazo bakarra dá erabilera batzuetan luzea gertatu ahal dela (6 silaba). Horregatik, aukeran erabil liteké "bitárten" (3 silaba). Hau da: "bitartean-eta" = "bitárten". Ikustagun adibide bat non kateatu ditugún baliabide prepositibo gutxi batzuk:

Hemen ez dago zereginik, bitárten egon daitezen purista porrokatuak zein hasten baitira dardarka noiz ere ikusten baitute proposamen aurrerakoi bat.

edo:

Bitárten egon daitezen purista porrokatuak zein hasten baitira dardarka noiz ere ikusten baitute proposamen aurrerakoi bat, hemen ez dago zereginik.

Gainera, Patxi-k aipatzen dú bigarren adiera bat on "bitárten":

b) esanahia bestelakoa bada (aurkaritza, seguruenik), orduan tentu handiagoarekin ibiliko nintzateke: printzipioz aurkaritzako lokailu baten alde egingo nuke.

Hor, gure oinarrizko kezka da "postpositiboa vs. prepositiboa", eta handik segitzen diren diferentziak, halan-ze kontua da:

Osasunak eutsi egin zion gol bateko aldeari, Realak, Athletic-ek, Alaves-ek eta ligako beste hainbat taldek bi golen aldea alferrik galdu zuen bitartean.

vs.

Osasunak eutsi egin zion gol bateko aldeari, bitárten Realak, Athletic-ek, Alaves-ek eta ligako beste anitz taldek alferrik galdu zuten bi golen aldea.

non Patxi-k planteatzen dú beste tresna bat zein ez den bateraezina kin goragoko aukerak:

Osasunak eutsi egin zion gol baten aldeari, bitártean-eta Realak, Athletic-ek, Alaves-ek eta ligako beste anitz taldek, berriz (aldiz, aitzitik,...), alferrik galdu zuten bi golen aldea.

Zergátik ez ditugu kentzen beste hauek ere? 

Nahiz-eta Osasunak eutsi egin zion gol baten aldeari; Realak merezi izan zuen gehiago.

edo

Nahiz-eta Osasunak eutsi egin zion gol baten aldeari; Realak, halere, merezi izan zuen gehiago.

Horien bien ordez, erabili beharko genuké soilik ondorengo hau, ez da Patxi?

Osasunak eutsi egin zion gol baten aldeari; Realak, halere, merezi izan zuen gehiago.

Hala "nahiz-eta" nola "bitárten" ere balio handikoak dira askotan, eta bigarrena ez dugu erabiltzen ("bitartean-eta = bitárten") sinpleki zeren ez dugun gure egin, zeren ez dugun normalizatu. Gainera, kontuan hartu behar da ze Patxi-ren ahalegina kontrako norabidean doa. [67] [>>>]