Altube (1929) gain esaldi absolutiboak: "Aunque en la práctica no ocurre con la frecuencia que pudiera creerse, ..."

 Altube-k (1929), mintzatuz gain esaldi absolutiboak, dio:

Aunque en la práctica no ocurre con la frecuencia que pudiera creerse, ...

Hemen, gure ustez, gauza da ze Altube-k (1929) buruan dauká, gehien-bat, berak deitutako "errikoi-izkera", hizkera kolokiala, non akaso halako esaldi neutroak ez diren hain maiztasun handikoak (respektu beste kontextu neutroago batzuk). Villasante-k ondokoa dio an bere "Euskara idatziaren joskera" (1974:325) gain Altube:

... Bere ikertze hoiek egiteko herrira, aho-euskarara jo du Altubek. Herriko euskara, Gernika inguruan berak entzuten zuena, hartu du iturburu eta eredu bezala. Hau ere ez galbahetu gabe, ordea, herrian entzuten dena ez bait da zuzen.

baina enuntziatu neutroak izan beharko liraké gehien-gehienak adibidez an kontextu informatiboak, nola adibidéz kontextu periodistikoa edo dozentea, eta orohar an hizkera formala.

Puntu honetan gogora daigun gure sarrera titúlatzen "Textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena":

Atzokoan nahi genuén ongi finkatu honako oinarrizko puntua gain foku markatua:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, orain ondo argi utzi nahiko genuke ze foku markatua (aipuko galdegaia) izan beharko litzaké salbuespena an textu informatibo edo didaktikoak, eta ez araua, nola den orain (justuki zatio aplikazio sistematikoa on "galdegai-legea"). Horretaz, Euskaltzaindiak (2011) zioén hau (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

"Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke." [Euskaltzaindia, 2011]

Eta, diogunez, textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena.

Bai, galdegaiak, esan nahi baita foku markatuak, enfatikoak, opositiboak, ez lirake izan behar araua, nola diren, baizik salbuespena (eta, esan gabe doa, foku opositibo horiek ere koka daitezke atzén aditza). [>>>]

Bai, agertzen zaigu Seber Altube ezezagun bat

 Zioen atzo Josu Lavin-ek:

Bicain ari çara!
Altube berria ikusten ari baicara.

Anitz esker, Josu. Hortaz, gogora daigun jarraian zenbait sarrera gain hitz-ordena:

• Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)

• SVO absolutiboa: ordena bat zein ez den normalean aipatzen an Altuberen eredua
  

• Oso interesgarriki, Altubek ezberdintzen dú arten galdegai opositiboak eta absolutiboak, non galdegai absolutiboak dagozki esaldi absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak)

• Altube (1929): "Las frases de ese género (las absolutivas ...) debieran permitir cierta mayor libertad que las oposilivas en la ordenación de sus términos; ..."   
  

• Pentsa daigun an SOV esaldi transitibo bat non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoirik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu
  

• Altuberen esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola hóriek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa
  

• Altube (1929): "Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición, ..."
  

• Altube, buruzta estrúktura: "Ez dira etorriko": "En épocas anteriores es posible (asi opinamos nosotros) que esta fórmula fuera extraña a la lengua, ..."
  

Eta ondoko hauek gain baliabide prepositiboak:

• Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz 'aurre-ezarkinak' (baliabide prepositiboak)
  

• Altube (1951): oinarrizko referentzia bat
  

• Altube (1951) vs. Altube (1929): BALDIN (argitzailea + expresivoa)
  

• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)
  

• Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (probatzen)
  

• Altube (1950): beste harribitxi bat

• Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa
  

• Seber Altuberena!!!! (1959)
  

Azken sarrera horretan genioén:

Bai, aurreko sarreran galdetutako esaldia dá Seber Altube-rena berarena, 1959ko urtarrilean idatzia ki Euskaltzaindia:

Mojetan' baita Praille ta Apaiz askotan ere, eta geiago guzi oien goi-nagusi errespetagarrietan' bada siniste illun bezelako zer bat, zeiñek agintzen baitie, euskera eztutela erabili bear, ezin bestez baizik;... [Altube (1959), Euskaltzaindia-ri, an: Euskera, 4. libk., 43-56]

Errepikatuko dut: Seber Altube-rena!!!

Bai, agertzen zaigu Seber Altube ezezagun bat. [>>>]

Erabat ados kin Euskaltzaindia

Gogoratu behar dugu ze:

Planteatzen genuén atzo esaldi neutro bat...

... non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Garzia-ren ereduan halako esaldi bat soilik eman daiteke an SOV ordena kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Berez, hori izango litzaké foku zabal horietakoa ("wide focus"), non ez sintaktikoki ez prosodikoki ezin den mugatu zehazki nóndik nora hedatzen den galdegai zabal hori (soilik kontextualki). Gogora daigun ondoko pasartea non mintzo ginen burúz foku zabala (ikus an "Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)")

eta, ikusi dugunez, ...

... jarráiki Altube, [esaldi absolutibo hori] ordena liteké adibidez honela:

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

edo honela:

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

edo honela

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

eta beste modu batzuetara ere. 

Euskaltzaindia-k (2011), bere aldetik, dio:

... (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, halaxe da:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

halan ze, esaldi neutro batean, ez genuke galdegairik, baizik, izatekotan, soilik ustezko galdegairik, zein izanen litzakén hori-elementua non jartzen dén azentu neutroa, hau dá "libúru" an gure esaldia:

Amak libúru bat erosi du.

Hor "libúru bat" izanen litzaké ustezko galdegaia zeren dén neutroa, zeren jasotzen duén intonazio neutroa. Eta ustezko galdegai horrek ez du toki jakinik an esladia, eta ondo koka liteké honela:

Amak erosi du libúru bat. (SVO)

zein orobat izanen litzaké ordena neutro bat, SVO neutroa. Erabat ados kin Euskaltzaindia. [>>>]

SVO absolutiboa: ordena bat zein ez den normalean aipatzen an Altuberen eredua

Azken sarrerotan azpimarratzen ari gara nóla Altube-k ezberdintzen dituén esaldi opositiboak eta absolutiboak, zein dén kuestio fundamental bat zeren justuki horren arabera izanen dugún hitz-ordena bat askoz rigidoagoa an opositiboak baina askoz askeagoa an absolutiboak. 

Eta gauza da ze, gure ustez, oinarrizko diferentzia hori ez dela normalean azpimarratzen noiz konsiderátu edo aipátu Altube-ren teoria, halan ze hemen ondo argi utzi nahi genuke diferentzia hori eta bere ondorio praktiko handiak an ordenazioa on esaldiak. Altube-k (1929:36-37) dio:

eta:

Bai, azken buruan hor Altube egiten ari da oinarrizko sailkapen bat artén galdegai opositiboak, zeinen kokapena an esaldia izanen litzakén zurruna; eta esaldiko osagai absolutiboak (ez-opositiboak, informatiboak, finean neutroak), zeintan ez zen nagusituko ezein oposizio, baizik informazio-emate hutsa, an modu neutroa, sinpleki géhituz informazioa ki aurreko informazioa, halan ze, ikusi dugunez, azken esaldi horiek (absolutiboak, neutroak) eman daitezké honela:

Amak erosi dú liburu bat.

esan nahi baita ze eman daitezke perfektuki an SVO absolutiboa, jarráiki Altube. [>>>]

Baina hitz-ordena, hemen ere, ez da inondik inora rigidoa, baizik ondo librea

Ikusten genuen atzo nóla Altube-ren ereduan esaldi neutroak emanen liraké nola balira esaldiak kin galdegaia an kualitate afirmatiboa on aditza, halan ze noiz eráman aditz perifrastikoa (kin laguntzailea) afirmazio-galdegai hori gauzatuko zén intonazionalki, eta ez posizionalki. Genioén atzo:

Baina azpimarratu nahi genuke ze Altube-k ez du ezer esaten gain beharrezko ordenamendu konkreturen bat an esaldi absolutiboak, utziz libre puntu hori. 

Gainera, esan behar da ze noiz esaldi absolutiboek eráman flexio sintetikoa (ez perifrastikoa), ordenazioa libre jarraituko litzake, nahiz orain "ba-" jarriko litzake aurrén flexio verbala: 

§ 67. Se caracteriza esta clase de oraciones por la presencia del prefijo ba colocado a la cabeza de la flexión verbal. [Altube, 1929:51]

Hortaz, kasu horretan báda elementu morfologiko bat adiéraziz ze galdegaia datzá an baietza (alegia, "ba" morfema), baina hitz-ordena, hemen ere, ez da inondik inora rigidoa, baizik ondo librea. [>>>]

Altube-ren (1929) ereduak, ordea, ametituko luke SVO ordena ere (besteak beste) kin intonazio egokia: "Amak erosi dú liburu bat", non galdegaia baitá baietza bera

Galdetzen genuén atzo:

Beraz, gure esaldiko kasuan, non, esan dugunez, ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki enfatizatu bereziki ez izena ezta aditza ere, derrigor jo beharko genuke ki 3. puntua, halan ze esaldiaren galdegaia izanen litzaké aditzaren baiezkotasuna. Esan nahi baita ze Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa. Baina horrek zehazki zé ordena eskatuko luke an goragoko esaldia?

Eta gauza da ze, halako esaldi absolutiboetan, Altube-k ez du eskatzen ordena zehatzik, eta konkretuki noiz daukágun aditz perifrastikoa (kin aditz laguntzailea, nola an  "Amak liburu bat erosi du."), gakoa etzango litzake an intonazioa, justuki an esateko modua, eta ez an hitz-ordena, zein izanen litzakén librea. Ikus daigun Altube-k (1929) zér dioen gain halako esaldi perifrastikoak:

§ 71. EI morfema que distingue a esta clase de oraciones es el acento que recae sobre la primera sílaba del terminativo auxiliar, siempre que la flexión perifrástica se componga de nombre verbal simple y de dicho terminativo; ... [Altube, 1929:57]

Ikusten dugu an aipu horretako lehenengo adibidea:

Azkenean... agertu zán eskutitzaren jabea. 

nóla Altube-k jartzen dituén puntu batzuk artén "azkenean" eta "agertu zán", gure ustez adiéraziz ze hor egin behar da intonazio egokia, zein ez litzaken nahastu behar kin intonazio hori non galdegaia dén aditz-aurreko elementua. Baina azpimarratu nahi genuke ze Altube-k ez du ezer esaten gain beharrezko ordenamendu konkreturen bat an esaldi absolutiboak, útziz aski libre puntu hori. Aurrerago Altube-k esanen zuén:

Las frases de ese género (las absolutivas, o sea las cornpuestas de miernbros de carácter absolulivo) debieran permitir cierta mayor libertad que las oposilivas en la ordenación de sus términos; ... [Altube, 1929:83]

Horrela, gure adibidezko esaldi hori:

Amak liburu bat erosi du.

jarráiki Altube, ordena liteké adibidez honela:

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

edo honela:

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

edo honela:

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

Argi denez, Altube-ren eredua dá askoz askeagoa respektuz hitz-ordena absolutiboa (neutroa) zeinda Garziaren eredua (bihar saiatuko gara komentatzen nóla geldituko liraken Altube-renean halako esaldi absolutiboak non aditza ez den perifrastikoa). [>>>]

Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa

Genioén hemen:

Planteatzen genuén atzo esaldi neutro bat...

... non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Garzia-ren ereduan halako esaldi bat soilik eman daiteke an SOV ordena kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Berez, hori izango litzaké foku zabal horietakoa ("wide focus"), non ez sintaktikoki ez prosodikoki ezin den mugatu zehazki nóndik nora hedatzen den galdegai zabal hori (soilik kontextualki). Gogora daigun ondoko pasartea non mintzo ginen burúz foku zabala (ikus an "Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)"):

eta, bestalde, genioén hemen:

Halako esaldi bat bete-betean sartuko litzake an markoa zein Altube-k deskribatzen digun nola absolutibo:

eta beherago:

Galdera da: nóla ordena geinke esaldi hori jarráiki Altube (1929), jarráiki Juan Garzia (2015), edo jarráiki Euskaltzaindia (2011)? 

Jada ikusi dugu (hemen ere) zéin izanen litzake ordena bakar posiblea jarráiki Juan Garzia:

Labúrbilduz, Juan Garzia-ren ereduak soilik ametituko luke SOV ordenamendua, hots: 

Amak liburu bat erosi du.

Orain ikusi behar dugu zéin diren Altube-ren gogoetak gain ordenamendua on esaldi absolutibo edo neutro horiek. Eta gauza da ze, Altube-ren ereduan, ez bada elementu argi bat ki eráman galdegaitasunaren indar prosodiko berezia, orduan  indar hori jarriko dá an baietza (halan ze galdegaia izanen litzaké baiezkotasuna bera), esan nahi baita aditzaren kualitate afirmatiboa, eta ordenazioa, beraz, kasu horri dagokiona:

En las oraciones que carecen de miembros nominales o que, poseyéndolos, ninguno de ellos es apropiado para ocupar aquel puesto, examínese si el nombre verbal puede desempeñar con propiedad el papel de elemento inquirido. 

Cuando fuese negativo el resultado de los dos ensayos precedentes, es seguro que la frase en cuestión debe componerse conforme (...) a aquellas oraciones que ostentan como elemento inquirido la cualidad afirmafiva del verbo. [Altube, 1929:70]

Beraz, gure esaldiko kasuan, non, esan dugunez, ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki enfatizatu bereziki ez izena ezta aditza ere, derrigor jo beharko genuke ki 3. puntua, halan ze esaldiaren galdegaia izanen litzaké aditzaren baiezkotasuna. Esan nahi baita ze Altube-ren esaldi absolutiboak (neutroak) konposatu beharko lirake nola horiek non galdegaia dén aditzaren kualitate afirmatiboa. Baina horrek zehazki zé ordena eskatuko luke an goragoko esaldia? Bihar jarraitukó. [1560] [>>>]

Bai, oso egoki iruditzen zaigu: ordena neutro(et)an, defektuz egín irakurketa informatiboa, irakurketa neutroa

Duela lau egun, honela amaitzen genuén gure sarrera titúlatzen "Garzia-renean, ordena neutroak ez du bereizten artén foku enfatikoa eta interpretazio neutroak":

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan [referitzen gara ki esaldiak non predikatua dén aski uniformeki rhematikoa], existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea.

Ikus beste pasarte bat, aterea ti Juan Garzia-ren "Joskera lantegi" (1997), non autorea dú egiten goragoko supuesto berbera:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu (eskrupulo teoriko eskasez), galdegairen bat, izan, badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela; bes­tela esanik). 

Bai, oso egoki iruditzen zaigu: ordena neutro(et)an (ikus "SVO neutroa"), defektuz egín irakurketa informatiboa, irakurketa neutroa. [>>>]

Garzia-renean, ordena neutroak ez du bereizten artén foku enfatikoa eta interpretazio neutroak

Azken sarreretan (ikus atzokoa edo herenegungoa) ari gara mintzatzen gain esaldi-mota bat, gure ustez ondo maizkoa an kontextu informatibo neutroak, zeintan ez den pragmatikoki egokia foku enfatiko bat, ez an objetua:

Amak LIBURU BAT erosi du.

ezta an aditza ere:

Amak liburu bat EROSI egin du.

baizik ze intentzio informatiboa dá neutroagoa, zabalagoa, gutxio enfokatua gain elementu soil bat:

Amak liburu bat erosi du.

non suposatzen baitugu ze sujetua dá mintzagaia, nola gertatu ohi den.

Eta gaur azpimarratu nahi genuke ze, Garzia-ren ereduak ez du kasu horietan bereizten artén foku enfatikoa an objetua, eta bestelako interpretazio neutroak. Esan nahi baita ze, baldin irákurri:

Amak liburu bat erosi du.

horko hitz-ordenak ez digu zehazten ea "liburu bat" báden edo ez den foku enfatikoa, edota, bestela esanda, ea esaldiari eman behar diogun interpretazio neutroa (kasu horretan ere, hitz-ordenak ez du zehazten foku zabalaren hedadura).

Holako hitz-ordena tratatzen duenean, Juan Garzia-k egin ohi du supuesto bat:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu, galdegairen bat badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela, ...) [Juan Garzia, "Galdegai arrunta eta aposizioak", 1997]:

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan, existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea (bestalde, hór dago beste koxka bat; alegia, zéin den edo diren ordena neutroak [ikus horretaz gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"]). [>>>]

Juan Garzia-ren ereduak soilik ametituko luke SOV ordenamendua: "Amak liburu bat erosi du."

Planteatzen genuén atzo esaldi neutro bat...

... non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Garzia-ren ereduan halako esaldi bat soilik eman daiteke an SOV ordena kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Berez, hori izango litzaké foku zabal horietakoa ("wide focus"), non ez sintaktikoki ez prosodikoki ezin den mugatu zehazki nóndik nora hedatzen den galdegai zabal hori (soilik kontextualki). Gogora daigun ondoko pasartea non mintzo ginen burúz foku zabala (ikus an "Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)"):

(29b) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

The main sentence stress borne on the direct object in both sentences in (29) is tipically found in sentences occurring in the neutral order. As is well known, neutral order is pronounced with a neutral focus intonation (which we may now identify as main stress),...

(29b) represents the unmarked or neutral word order for the constituents of a simple transitive clause in Basque, SOV.

[Oinoharra ganik Arantzazu Elordieta: Keep in mind that I use the term "unmarked" in the sense of neutral order in relation to the information structure of the sentence; in other words, when no constituent is understood to be more prominent or informative than the other constituents in the sentence.]

(29b) has an interpretation according to which the entire sentence can be viewed as the focus phrase. But, in addition (29b) can also have two further interpretations, according to which only the VP abesti berri bi abestu 'sing two songs' represents the new information of the sentence, and a third reading, in which only the object phrase abesti berri bi 'two new songs' is interpreted as the information focus of the sentence. The three readings are given below (the intended focused constituent in each reading is marked in italics):

(30) Gaur umeek abesti berri bi abestu dituzte.

I. "Today the children sang two new songs" 

II. "Today the children sang two new songs" 

III. "Today the children sang two new songs"  

In fact, the paradigm illustrated in (30) is the typical pattern observed in 'wide focus' utterances in many languages, as discussed in Cinque (1993) and Zubizarreta (1998), namely, that under the same neutral focus intonation, all of the constituents in a sentence can be interpreted as focus. [Arantzazu Elordieta, 2001:130-131]

Azpimarratu ze hor mintzo da gain azentu neutroa, ez-markatua, zein, ordena neutroan, interpreta liteken nola:

I. Esaldi osoko foku neutroa.

II. Predikatu mailako foku neutroa.

III. Objetu mailako foku neutroa.

Orobat gogoratu nahi genuke ondoko pasartea ti sarrera titúlatzen "Juan Garziak, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)":

Baina Juan Garziak bai. Juan Garziak bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garziak erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein baita derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garziaren ereduak exigitzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldi neutroa izanen bada.

Labúrbilduz, Juan Garzia-ren ereduak soilik ametituko luke SOV ordenamendua, hots: 

Amak liburu bat erosi du.

Bide batez esán ze, fokua objetuan markatua balitz (enfatikoa, estua, "narrow focus"), Garzia-renean aukera hori zabalduko litzaké ki ondoko bi ordenok:

Amak liburu bat erosi du.

Liburu bat erosi du amak.

Ondo rigidoki. [>>>]

Pentsa daigun an SOV esaldi transitibo bat non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoirik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu

Pentsa daigun an SOV esaldi transitibo bat non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Hor, izanen genuke predikatu-mailako foku bat zeinen gauzapen prosodikoa izanen litzaké, tipikoki, neutroa, kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Halako esaldi bat bete-betean sartuko litzake an markoa zein Altube-k deskribatzen digun nola absolutibo:

Esan dugunez, goragoko esaldian ez legoke batere arrazoi komunikatiborik ki aukeratu artén objetua eta aditza nola foku markatu, eta hortaz egonen lirake bi elementu ("o varios de ellos") zein konsidera litezke informazio berria eta ez-markatua. Litzaké esaldi absolutibo bat. 

Galdera da: nóla ordena geinke esaldi hori jarráiki Altube (1929), jarráiki Juan Garzia (2015), edo jarráiki Euskaltzaindia (2011)?  Joango gara ikusten. [>>>]

Altube (1929): "Las frases de ese género (las absolutivas ...) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ..."

Komentatu dugu an azken sarrerak nóla Altubek ezberdintzen duén arten esaldi absolutiboak (azentu ez-bereziki-markatua, neutroa) eta esaldi opositiboak (azentu bereziki markatua), eta ondorengo sarreretan komentatu nahi genuke xehetasun gehiago gain Altube-ren desberdintasun hori eta bere maiztasuna. Sarrera honetan, ordea, soilik nahi genuke argitu nóla Altube-k erizten duen ze esaldi absolutiboek onartu beharko luketé askatasun sintaktiko gehiago zein esaldi opositiboak:

Las frases de ese género (las absolutivas, o sea las compuestas de miernbros de carácter absolulivo) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ... [Altube, 1929:83]

Beste terminu batzuetan, Altube-k dio ze (bere) esaldi neutroak izan beharko liraké sintaktikoki askeagoak zein (bere) markatuak. Justuki alderantziz-ze Juan Garzia-k, zeinen esaldi neutroak izanen dirén sintaktikoki are zurrunagoak zein (bere) esaldi markatuak (kontuan har bedi gainera ze markatuak dirá berdin zurrunak an ereduak on Altube eta Garzia). Ikus "Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidez textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)". [>>>]

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa)

Altube-k, atzoko aipuan, zioen ze segituko zuén mintzatzen gain esaldi absolutiboak an bere liburuko 82. parrafoa, zein hasten den honela (Altube, 1929:68):

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa). Puntu honetan, gogoratu nahi genuke atzoko sarrera:

Behin atzo ikusita nóla Juan Garzia-ren ereduak eskatzen duén ze esaldi neutroek eraman daitén aditza an esaldi-amaiera (zeren bestela, eta beti bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altube-k gain esaldi neutro moduko horiek. 

Eta gauza da ze Altube-k ezberdintzen ditú bi esaldi-mota: 

• esaldi opositiboak, eta 

• esaldi absolutiboak, 

Ikus daigun euren arteko ezberdintasuna an gure betiko "Erderismos" (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena.

Jarraitukó bihar. [>>>]

Oso interesgarriki, Altube-k ezberdintzen dú arten esaldi opositiboak eta absolutiboak, non esaldi absolutiboek izanen lituzketé foku absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak)

Behin atzo ikusita nóla Juan Garzia-ren ereduak eskatzen duén ze esaldi neutroek eraman daitén aditza an esaldi-amaiera (zeren bestela, eta beti bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altube-k gain esaldi neutro moduko horiek. 

Eta gauza da ze Altube-k ezberdintzen ditú bi esaldi-mota: 

• esaldi opositiboak, eta 

• esaldi absolutiboak, 

Ikus daigun euren arteko ezberdintasuna an gure betiko "Erderismos" (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena. Bihar saiatuko gara ikusten zerbait gehiago burúz puntu hau. [1550] [>>>]

Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nóla, Altube-ren teorian, esaldiak ez diren zértan amaitu kin aditza, ez foku opositiboetan (enfatikoetan: ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)") ezta esaldi absolutiboetan (neutroetan) ere, nola joanen garen ikusten.

Baina Juan Garzia-k bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak, zein adibidéz textu formaletan izan beharko lirakén gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garzia-k erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein dén derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garzia-ren ereduak eskatzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldia neutroa izanen bada. Galdera dá: zehazkiago zér dio Altube-k gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori. [>>>]

Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi)

Hasi nahi genuke gaurko sarrera gogóratuz atzóko hitzak on Euskaltzaidia, baina azpímarratuz aipuko bigarren zatia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke. [Euskaltziandia, 2011:52]

Galdegai ustekoa da hóri elementua non jartzen den azentu neutro nagusia (zeini batzutan deitu diogú azentu nuklearra), zein, berdin nola azentu markatua, egon ahal da aurré edo atzé aditza: 

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
[Euskaltzaindia, 2011:53]

Oso gutxi aztertu dirá euskararen esaldi neutroak, euren azentuera, euren ordena posibleak. Eta, orokorki, euskal prosan askoz gehiago erreparatu behar zaio ki ordena neutroa, informatiboa, orokorra, eta, kontrara, askoz gutxiago ki ordena markatua, zein, atzo genioenez, baldintza normaletan, izan beharko litzaké salbuespenezko ordena, eta, hortaz, ez litzake arazo.

Ikuspuntu horretatik, galdera ez litzake izanen:

Zéin da esaldiko foku markatua (azentu markatua, galdegaia)?

zeren, normalean, esaldi gehien-gehienetan ez da egonen foku markaturik. Ez, kontua soilik izanen litzake nóla detektatu foku markatua an esaldi bakan eta berezi horiek non agertzen den. Eta, diogunez, esaldi horiek izanen dirá:

• bakan eta bereziak, halan-ze ez dira izanen hain zailki detektagarriak.

• kontextu komunikatiboak ere laguntzen du.

• bádira modu morfologiko eta sintaktiko lagungarriak.

• azentu intonatibo optatiboak ere izan ahal dira ondo lagungarriak, batez ere an transizioa ki eredu orokor ez-markatua (ikus honetaz gure sarrera titúlatzen: "azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa").
  

Beraz, erántzunez ki Erramun Gerrikagoitia, bádira bideak ki adiérazi, beharrezkoa balitz, foku markatu bakan horiek an idazkiak.  Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi). [>>>]

Textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena

Atzokoan nahi genuén ongi finkatu honako oinarrizko puntua gain foku markatua:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, orain ondo argi utzi nahiko genuke ze foku markatua (aipuko galdegaia) izan beharko litzaké salbuespena an textu informatibo edo didaktikoak, eta ez araua, nola den orain (justuki zatio aplikazio sistematikoa on "galdegai-legea"). Horretaz, Euskaltzaindiak (2011) zioén hau (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

"Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke." [Euskaltzaindia, 2011]

Eta, diogunez, textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena. [>>>]

Euskaltzaindia (2011): "Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak."

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ari zarela Jesus buruz elementu inquiritua edo galdegaia ekarten duzu solasera hitzac hori ulertzeco direnac zentralac nola azentua, intonazioa, intonazio-unitatea, hampadura, ... guzti horiec direla conceptuac lotuac kin acustica, phonetica, entzumena.

Bai, eta sarrera honetan soilki azpimarratu nahiko genuke puntu hori gogóratuz ondorengo hitzak ti Euskaltzaindia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, halaxe da:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, bihar jarraituko dugu erantzuten ki atzoko komentarioa on Erramun Gerrikagoitia. [>>>]

Foku markatua (galdegaia) ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua

 Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ez daquigunontzat claruqui xuxen eta zehatz zer da elementu inqueritua (edo euscaraz ezagunagoa eraguinez daucagun purismo lexical handia, nola galdegaia) dira zure explicatione edo interpretatione horiec -desdablatuac 3 puntutan- amiñi bat lar complicatuxeac, zeinac behar dira eracurri osoqui tentuz baldin nahi bada izan ongui ulertua diozuna.

Gauza izan ahal da hain sinplea eta hain orokorra nola-ze esaldiak bana daitezke an bi sail:

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio neutro ez-markatua, non ez dagoen foku markaturik.
  

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio bereziki markatua, enfatikoagoa, kontrastiboagoa, non báden foku markatua (galdegaia).

Esan nahi baita ze foku markatua ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua respektu azentu eta intonazio neutroa, ez-markatua.

Ikus honetaz zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea", eta oso bereziki erreparatu ki ondorengo aipu luzea on Euskaltzaindia:

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita,  aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko da justuki aurré aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, berdin-berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina").

Bai, diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Posizionalki berdin-berdin. [>>>]