Eta baita "bitárten..." ere, natural-natural.

Beste tresna prepositiboki desdoblatu bat dá "bitárten...", zein erabili ahal dén an bere denborazko zentzua nola-ere an bere oposiziozko zentzua. Blogger-ek berriro ondo ulertzen eta itzultzen dú tresna hori, nola konprobatzen dugún an [2616], non, adibidez irakurtzen dugún:

1a.:  ..., bitárten Amuriza-k aurkitzen duén oso erlazio ezberdina artén silaba-kopuru horiek:...

zeinen itzulpen automatikoa dén hau:

1b.: ..., while Amuriza finds a very different relationship between these numbers of syllables:...

edota

2a.: ..., bitárten gaztelaniazkoan itzultzialeak jarri duén "se puede ir"...

zeinen itzulpen automatikoa dén hau: 

2b.: ..., while in Spanish the translator has inserted "se puede ir"...  

Horrá itzulpen osoa (tik gure [2616]):

Berriro ere, natural-natural. [2649] [>>>]

Eta baita "ganik..." ere. Berriro, natural-natural

Atzokoan azpimarratzen genuén...

... nóla Blogger-ek ondo itzultzen zituén aunitz tresna prepositibo, zeini gaur gehituko genieke nóla itzultzaile automatiko orokor horrek ondo itzultzen dituén hala "burúz..." nola "gain..." signifikátuz "about..." an ber esaldia,... 

eta gaurkoan nabarmendu nahi genuke nóla, ber esaldian, Blogger-ek ederki itzultzen duén "ganik..." ere:

Altube-ren inguruan, gogóratu nahi genuke halaber ondoko sarrera hau:

• [236] Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

zein, zorionez, izan den aipatua an Euskera aldizkaria (2018:331) ganik Julian Maia an bere "Aditza aitzinago ekarriko dugu, efizienteago komunikatzeko?", mintzatuz burúz Altube-ren kezkak gain hitz-ordena:

zeini Google-ek erántzun goragoko:

Regarding Altube, we would also like to mention the following entry:

•  [236] A gem: Seber Altube, defending and using prepositional tools

which, fortunately, has been cited in Euskera Magazine (2018:331) by Julian Maia in his "Shall we bring the verb forward, to communicate more efficiently?", speaking about Altube's concerns about word order:

Natural-natural.

non agertzen zaigún "ganik..." baliabidea arazogabe ulertua eta itzulia ganik Blogger (Google). Berriro, natural-natural. [2648] [>>>]

Halaber, Blogger-ek (Google-k) ondo itzultzen ditú "burúz..." eta "gain..." signifikátuz "about..." an ber esaldia. Natural-natural

Atzo eta herenegun konprobatzen genuen nóla Blogger-ek ondo itzultzen zituén aunitz tresna prepositibo, zeini gaur gehituko genieke nóla itzultzaile automatiko orokor horrek ondo itzultzen dituén hala "burúz..." nola "gain..." signifikátuz "about..." an ber esaldia, nola konprobatzen dugun an [2641], zein behin automatikoki itzulia gelditzen den honela:

eta non dugún honako pasarte original hau:

Altube-ren inguruan, gogóratu nahi genuke halaber ondoko sarrera hau:

• [236] Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

zein, zorionez, izan den aipatua an Euskera aldizkaria (2018:331) ganik Julian Maia an bere "Aditza aitzinago ekarriko dugu, efizienteago komunikatzeko?", mintzatuz burúz Altube-ren kezkak gain hitz-ordena:

zeini Google-ek erántzun goragoko:

Regarding Altube, we would also like to mention the following entry:

•  [236] A gem: Seber Altube, defending and using prepositional tools

which, fortunately, has been cited in Euskera Magazine (2018:331) by Julian
Maia in his "Shall we bring the verb forward, to communicate more efficiently?", speaking about Altube's concerns about word order:

Natural-natural. [2647] [>>>]

Era berean, Blogger-ek arazogabe itzultzen ditú "zein..." konparatiboa, "zein..." erlatiboa (murriztailea edo ez), "noiz..." denborazkoa, "non..." erlatiboa (murriztailea edo ez), "baizik..." oposiziozkoa", "ki..." datiboa eta finala, "gain..." posiziozkoa, "norabidé..." norabidezkoa, "xedé..." finala, "aurrén...", "atzén..." posizioazkoak...

Atzokoan genioén ze:

• [2645] Blogger-en itzultzaileak arazogabe itzuli ditú "an..." inesiboa, "barnén..." inklusiboa, "on..." genitiboa, "ze..." konpletiboa edo "daigun" adizkia. Naturalki ere

eta gaur zerrenda adierazgarri horretan gaineratu nahi genituzké:

• "zein..." konparatiboa, 
• "zein..." erlatiboa (murrriztailea edo ez), 
• "noiz..." denborazkoa, 
• "non..." erlatiboa (murriztailea edo ez), 
• "baizik..." oposiziozkoa", 
• "ki..." datiboa eta finala, 
• "gain..." posiziozkoa, 
• "norabidé..." norabidezkoa, 
• "xedé..." finala, 
• "aurrén...", posizioazkoa
• "atzén..." posizioazkoa...

Horrá herenegungo sarrera itzulia bidéz itzultzaile automatikoa on Blogger (Google):

Bai, naturalki. [2646] [>>>]

Blogger-en itzultzaileak arazogabe itzuli ditú "an..." inesiboa, "barnén..." inklusiboa, "on..." genitiboa, "ze..." konpletiboa edo "daigun" adizkia. Naturalki ere

Gogoratzen genuen an [2627] noláko naturaltasunez agertu ahal dirén "kin...", "an..." edo "tik..." burulehenak:

•  [2627] "kin...", "an...", "tik...",... hain dira naturalak ze naturalki ateratzen dira

Gaurkoan itzuli nahi genuké duela hiru eguneko sarrera (non agertzen dirén "an..." inesiboa, "barnén..." inklusiboa, "on..." genitiboa, "ze..." konpletiboa edo "daigun" adizkia) bidéz itzultzailea on Blogger (Google): 

Blogger-en itzultzaileak arazogabe itzuli ditú "an..." inesiboa, "barnén..." inklusiboa, "on..." genitiboa, "ze..." konpletiboa edo "daigun" adizkia. Naturalki ere. [2645] [>>>]

Eta gauza da ze gaur egungo arau estandar orokorra (zein baitá basikoki Juan Garzia-ren araua) dá are estuagoa, are zurrunagoa eta are atzerakoiagoa zein Altube-rena: hor hasten dira euskararen ezbideak

Zioen atzo komentario batek:

Erabat ados kin duzun esan guztia. Okerrena da ze an kasoa on Euskara egin da juxtu kontrakoa. 

Bai, halaxe da, euskal diskursoak jarraitzen dú etengabe bilatzen nabarmenki markatzea esaldiko sintagma bat (galdegaia) noiz prosa potentearen kezka orokor nagusia ez den hori, baizik progresio informatibo egokia eta flexiblea norabidé informazio rhematikoena, non nahierara aukeratu ahal dén nabarmentasun-maila handiagoa edo txikiagoa:

• [492] Kezka ez da izaten nabarmenki markatzea esaldiko sintagma bat

Orohar, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markatzea esaldiko sintagma bat gainén beste guztiak, zein geldituko lirakén ondo apalduak. Ez, kezka izaten dá ondo islatzea progresio informatiboa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, abiatuz ezagunenetik eta amaituz ezezagunenean, ulertuz ze lehenagoko prestatzen duté geroko (eta bereziki bukaerako) sintagmen eraginkortasun informatibo eta expresibo betea. Hori dá mezuak ulertzeko klave progresiboa, klave potentea, klave potentziatzailea.

zeini gaineratzen genión honako hau ere:

• [493] Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna

Aurreko sarreran genioenez, orohar ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez dela izaten nabarmenki markatzea esaldiko sintagma bat gainén beste guztiak, baizik ondo islatzea nóla doan progresatzen informazioa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, esan nahi baita an klave progresiboa.

Eta hor, aditzak jokatzen dú paper transizional zentral bat, estrukturalki ondo markatuz nón hasten den esaldiaren rhema (oro har, informazio berria, normalean predikatua baita), eta interpretatiboki ondo prestatuz deskodifikazio egokia on informazio postverbala... zein den mezuaren helburua. Marko orokor horretan, euskararen galdegai-legeak ez du lekurik, zeren oztopatzen baitu progresio informatibo jarraitua, irekia, potentea, arina... eta, finean, expresiboa.

Juan Garzia, ordea, ez da agertzen bereziki kezkaturik kin progresio diskursibo jarraitu-potentea, zein naturalki amaituko den an mezuko parte rhematikoena, xehetuena, ezustekoena... Ez, bere ereduko kezka dá denok zurrunki erabiltzea sintagma ondo nabarmendu bat (berdin zaio galdegai faltsua izan ala ez izan), zein kokatu beharko dén justuki aurrén aditza. Eta, bestalde, nola aditz hori ez den aldendu beharko tik sujetua, akaso sujetu hori pasatu beharko da atzén aditza, hala utziz galdegaia nón-eta esaldi-hasieran (edo aski hasieran), justuki hortxe non espero izaten dugun esaldiko parte thematikoena, eta ez rhematikoena.

Holakoxea da kodea zein Juan Garzia-k proposatzen duen, orohar kode estua, zurruna, ahalgabea eta ahultzailea, zein den oztopo handia ki landu bai progresio informatiboa eta baita moldagarritasun expresiboa ere.

Eta gauza da ze gaur egungo arau estandar orokorra (zein baitá basikoki Juan Garzia-ren araua) dá are estuagoa, are zurrunagoa eta are atzerakoiagoa zein Altube-rena. Ikus:

• [2640] Oraingo eredua (basikoki, Juan Garzia-ren eredua) dá ondo zurrunagoa zein Altube-rena (referitzen gara ki Altube-ren eredu reala, bere hitzetan oinarritua)

Hor hasten dirá euskararen estuasun eta ezintasun guztiak. Hor hasten dira euskararen ezbideak (zein kontrajartzen dirén ki euskararen garabideak). [2644] [>>>]

Eta ibilbide hori ez da oztopatu behar, baizik erráztu noiz-ere ahal den (gradualki, asmoz eta jakitez, baina finean erráztu ahalik-eta hobetoen)

Atzokoan genioén ze:

• [2642] "Euskararen garabideak" (2002) dá lehen euskal liburua non kokatzen dén euskararen garapen sintaktikoa barnén markoa on garapen komunikatibo universala. Errepikatzen dugu: garapen komunikatibo universala

eta gaur gogoratu nahi genuke ze ibilbide hori ez da oztopatu behar, baizik erráztu noiz-ere ahal den (gradualki, asmoz eta jakitez, baina finean erráztu ahalik-eta hobetoen), nola genioén justuki an "Euskararen garabideak" eta baita an ondoko sarrera: 

• [1624] Euskararen garabideak (2002): "..., joera esanguratsuki aberasgarri ho­rren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean"

Atzokoan amaitzen genuen gure sarrera esánez ze garabide linguistikoak ez dira zértan izan ibilterrazak:

Hala ere, bidea, batzutan, ez dateke batere erraza. 

Eta hala izan daiteke zatio arrazoi intralinguistikoak nola-ze adibidez batzutan ez dateke batere erraza aurkitzea material linguistiko egokia ki sortu tresna burulehen (prepositibo) funtzionalak. Horrela, batzutan joan ahal da konsolidatzen sistema sintaktiko buruazken bat (edo esanguratsuki buruazkena an bere elementu zentral batzuk) nondik ez dateken hain erraza ateratzen (zeren sistema bakoitzak bere barne-indarrak ditu). 

Gainera, aurrerabidea ez dateke batere erraza zatio arrazoi extralinguistikoak nola-ze adibidez batzutan hizkuntza baten erantzule eta eragile linguistiko nagusiak bultzatu ahal dituzté "lege" sintaktiko guztiz kontrarioak ki garabide linguistikoak, kontrarioak ki praktika mintzatua an esparru landuak, eta kontrarioak ki tradizio literarioa, nola den galdegai-legea. 

Hortaz, inportantea da (euskararen kasuan kruziala), hizkuntz erantzule eta eragile nagusiek utzi deioten ki oztopatu ikuspegi linguistiko (teoriko eta praktiko) zabalagoak, eta, ahal balitz, jarri da(g)iten euren aletxoa an norabide (teoriko eta praktiko) irekia, an norabide potentea, an norabide efiziente eta efektiboa, ahalbidetuz eta potentziatuz bide aberasgarri horiek: 

... hain zuzen, joera esanguratsuki aberasgarri ho­rren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean (hots, atzerantz, azpigarapenerantz). ["Euskararen garabideak", 2002:21]

Bai, bakoitzak bere aletxoa jarriz, gradualki, asmoz eta jakitez bai, baina an norabide ona, an norabide potentziatzailea, ordezta egín ahaleginak an norabide pobretzailea.

Halaxe, ibilide hori ez da oztopatu behar, baizik erráztu noiz-ere ahal den (gradualki, asmoz eta jakitez, baina finean erráztu ahalik-eta hobetoen). [2643] [>>>]

"Euskararen garabideak" (2002) dá lehen euskal liburua non kokatzen dén euskararen garapen sintaktikoa barnén markoa on garapen komunikatibo universala. Errepikatzen dugu: garapen komunikatibo universala

Bide batez ere, esan daigun ze Julian Maia-k (2028) halaber aipatzen dú gure 2002ko "Euskararen garabideak an bere atzoko artikulua:

Hona ekarpen adierazgarri batzuk, bertzeak bertze: Zubimendi & Esnal, 1993; Hidalgo, 1995, 2002; Garzia, 1996, 2014; Alberdi & Sarasola, 2001; Rubio, 20023; EHAA-IVAP, 2005; Berria, 2006; Kaltzakorta, 2007, 2012; Aristegieta, 2009; Esnal, 2009; Amuriza, 2010, 2012; Euskaltzaindia-Esnal, 2011; Agirre, 2012, 2013; Sarasola, 2016... Aipatu ekarpen horiek guziak aintzat hartuta, erran daiteke bilakaera gertatu dela eta gertatzen ari dela hitz-ordenaren auzian: Erderismosen ageri zen ereduak izanen zuen nagusitasuna XX. mendearen amaiera aldera arte, baina gaur egun puntu batzuetan bederen eztabaidatua izatera pasatu da, bertze irizpide batzuk ari baitira agertzen. [Maia, 2018:331]

Gaur soilik azpimarratu ze "Euskararen garabideak" (2002) dá lehen euskal liburua non kokatzen dén euskararen garapen sintaktikoa barnén markoa on garapen komunikatibo universala. Errepikatzen dugu: garapen komunikatibo universala. [2642] [>>>]

Julian Maia (2018): "Jesus Rubiok berak erakusten du Altubek ere izan zuela kezka eta joera hori 1951ko lan batean..."

Altube-ren inguruan, gogóratu nahi genuke halaber ondoko sarrera hau:

• [236] Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

zein, zorionez, izan den aipatua an Euskera aldizkaria (2018:331) ganik Julian Maia an bere "Aditza aitzinago ekarriko dugu, efizienteago komunikatzeko?", mintzatuz burúz Altube-ren kezkak gain hitz-ordena:

Jesus Rubiok berak erakusten du Altubek ere izan zuela kezka eta joera hori 1951ko lan batean (in http://balbula.blogspot.com.es/2016/03/harribitxi-bat-seber-altube-defendituz_1.html). Ikus orobat Altube, 1951. [Maia, 2018:331]

Zér esan: izan dela plazer handia eta ohore bat. [2641] [>>>]

Oraingo eredua (basikoki, Juan Garzia-ren eredua) dá ondo zurrunagoa zein Altube-rena (referitzen gara ki Altube-ren eredu reala, bere hitzetan oinarritua)

 Genioen atzo:

Edonola ere, azpimarratu behar dugu ze Altube-ren teoria sintaktikoak (referitzen gara ki "Erderismos" 1929) ez du inoiz proposatu ze aditza kokatu behar dá an esaldi-bukaera (alde horretatik deigarriak izan ahal dirá goragoko aditz aurreratuak),...

eta nola orriotan gustatzen zaigún justifikatzea edozer zein esaten dugun, gogora ekarri nahi dugú gure:

• [1548] Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14) 

non genioén:

Altube-k behin baino gehiagotan gogoratuko digu bere derrigorrezko arau bakar hori, adibidez, hemen:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

Bai, 

... nos fuerza solamente, como se ha repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

dá ...

... la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los elementos en la oración... [Altube, 1929:18]

Kitto, bukatu dira derrigorrezko arauak. Altube-renean.

Aitzitik, Juan Garziak bai kokatzen dú aditza sistematikoki an bukaera on esaldi neutroak. 

Eta hori gutxi balitz, Altube-ren esaldi neutroetan  ordena nahiko askea litzake (Altube-k deitzen dié absolutiboak, alegia halakoak non ez dagoen sintagma-galdegai bat argiki nabaria, baizik bat baino gehiago edo esaldi osoa). Ikus jarraian nolákoak izan ahal diren Altube-ren esaldi absolutiboak:

• [2425] Altube (1929) deskribatzen ari dá foku zabal bat, zeinen informazio berria izan ahal dén esaldi osoa, predikatua edo objetua]):

Atzoko sarrera amaitzen genuén gogorátuz sarrera hau:

• Oso interesgarriki, Altube-k ezberdintzen dú arten esaldi opositiboak eta absolutiboak, non esaldi absolutiboek izanen lituzketé foku absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak) 

zeinen bukaeran genioén:

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena.

Gure  ikuspegitik, Altube-ren azken aipu horretan deskribatzen ari dá foku zabal bat, zeinen hedadura rhematikoa izan ahal dén aldakorra aráuz kontextua:

• objetu mailako foku neutroa: non no se destaca tanto el inquirido, justuki zeren dén azentu neutroa, ez-markatua.

• predikatu mailako foku neutroa: non puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, adibidez informazio berria (rhematikoa) izan ahal dirá aditza eta bere osagarriak, edo bestela esanda, predikatua.
  

• esaldi osoko foku neutroa: zeren ahal dá extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración, halan-ze esaldi osoa bihurtuko litzaké informazio berria, rhematikoa.

Eta ikus orain zér dioen Altube-k burúz ordena on esaldi absolutiboak, an gure:

[1553] Altube (1929): "Las frases de ese género (las absolutivas ...) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ..."]):

Komentatu dugu an azken sarrerak nóla Altubek ezberdintzen duén arten esaldi absolutiboak (azentu ez-bereziki-markatua, neutroa) eta esaldi opositiboak (azentu bereziki markatua), eta ondorengo sarreretan komentatu nahi genuke xehetasun gehiago gain Altube-ren desberdintasun hori eta bere maiztasuna. Sarrera honetan, ordea, soilik nahi genuke argitu nóla Altube-k erizten duen ze esaldi absolutiboek onartu beharko luketé askatasun sintaktiko gehiago zein esaldi opositiboak:

Las frases de ese género (las absolutivas, o sea las compuestas de miernbros de carácter absolulivo) debieran permitir cierta mayor libertad que las opositivas en la ordenación de sus términos; ... [Altube, 1929:83]

Beste terminu batzuetan, Altube-k dio ze (bere) esaldi neutroak izan beharko liraké sintaktikoki askeagoak zein (bere) markatuak. Justuki alderantziz-ze Juan Garzia-k, zeinen esaldi neutroak izanen dirén sintaktikoki are zurrunagoak zein (bere) esaldi markatuak (kontuan har bedi gainera ze markatuak dirá berdin zurrunak an ereduak on Altube eta Garzia). Ikus "Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidez textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)".

Eta gauza da ze ordena askeago horren barruan kabitzen dirá aditz aurreratuak eta SVO ordena (adibidez an esaldiak kin predikatu osoa rhematikoa, nola dén aski normala). [2640] [>>>]

Bai, asmatu duzue, Altube-renak dira esaldi horiek

Galdetzen genuén atzo:

Bide batez, galderatxo bat: norénak izan zitezkén honako esaldi hauek?

Ona bada, emen, gure erabaki gaiok:

1.º Eliz-agintari guzi oiek, bear dituzte ezagutu, ezagutu-arazi eta goraltxatu, edonun, Euskalerriaren kristau birtuteak.
2n. Ezagutarazi, eraberean, birtute oik irauteko ta indartzeko, euskerak duan balio gorengoa.
...

non, bigarren puntu horretan, ulertu behar dugún:

2n. [Eliz-agintari guzi oiek, bear dituzte...] ... ezagutarazi, eraberean, birtute oik irauteko ta indartzeko, euskerak duan balio gorengoa.

Esaldi horiek ez dute ematen oso SOV, ezta?

Norénak ote?

Eta bai, asmatu duzue, Altube-renak dira esaldi horiek. Hortaz, eta komentario txiki bat egitearren, esanen dugu ze, gure ikuspegitik...

• lehenengo esaldi horretan, sujetuaz aparte, beste guztia (predikatu osoa) dá rhematikoa, baita objetua ere ("Euskalerriaren kristau birtuteak"), zein agertzen den an esaldi-amaiera (beraz, daukagú objetu rhematiko bat an bukaera); 

• eta bigarrenean informazio rhematiko bakarra dá objetua (euskerak duan balio gorengoa): esaldi-hasiera eliditzen da, eta aditza lehen esalditik errepikatua dator, esánez gainera "eraberean" lehenago-ze emán objetu rhematikoa, zein berriro kokatzen den an bukaera (beraz, daukagú objetu rhematiko bat an bukaera, zein dén, gainera, esaldiko informazio rhematiko bakarra). 

Gauza da ze pasarte horretan nabari da flexibilitate sintaktiko bat zein, printzipioz, ez geniokeen egotziko ki Seber Altube, zeren euskara altubetarra ez da lotzen preseski kin flexibilitate gramatikala, aukera prepositiboak, edota aditz aurreratuak. Ez, noiz aipatzen dén euskara altubetarra, buruan izaten dá euskara postpositibo rigidoa, eze kokatzen ditu bere aditzak inflexibleki an esaldi-bukaera, hala perpaus printzipaletan nola, areago, subordinatuetan, zein agertuko lirakén ondo kateaturik an modu buruazkena.

Baina, ikusiz Altube-ren praktika sintaktikoa (ikus ere "Seber Altuberena!!!!" (1959) edota "Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa") bistan da ze Seber Altube dá askoz gehiago-ze goragoko topiko horiek, nahiz aurpegi flexible eta garatzaile hori ez den erakutsi. Zergátik?

Edonola ere, azpimarratu behar dugu ze Altube-ren teoria sintaktikoak (referitzen gara ki "Erderismos" 1929) ez du inoiz proposatu ze aditza kokatu behar dá an esaldi-bukaera (alde horretatik deigarriak izan ahal dirá goragoko aditz aurreratuak), eta areago birrazpimarratu nahi ganuke ze Altube-ren teoria sintaktiko hori joango zen flexibilizatzen (oso argiki noiz Altube hasi zen ez soilik aztertzen, baizik-ere defendatzen esapide prepositiboen interes funtzionala). Eta are areago, esango genuké ze Altube-ren praktika sintaktikoa flexibilizatu zela gehiago-ze bere teoria, gure ikuspegitik akaso bilátuz bide berriak. [2639] [>>>]

Noréna?: "Eliz-agintari guzi oiek, bear dituzte ezagutu, ezagutu-arazi eta goraltxatu, edonun, Euskalerriaren kristau birtuteak."

 Bide batez, galderatxo bat: norénak izan zitezkén honako esaldi hauek?

Ona bada, emen, gure erabaki gaiok:

1.º Eliz-agintari guzi oiek, bear dituzte ezagutu, ezagutu-arazi eta goraltxatu, edonun, Euskalerriaren kristau birtuteak.
2n. Ezagutarazi, eraberean, birtute oik irauteko ta indartzeko, euskerak duan balio gorengoa.
...

non, bigarren puntu horretan, ulertu behar dugún:

2n. [Eliz-agintari guzi oiek, bear dituzte...] ... ezagutarazi, eraberean, birtute oik irauteko ta indartzeko, euskerak duan balio gorengoa.

Esaldi horiek ez dute ematen oso SOV, ezta?

Norénak ote? [2638] [>>>]

Altube (1951). "Neri ala iruditurik..." (edo nóla egin naturalki saio garatzaileak zatio arrazoi komunikatiboak)

Amaitzen genuén herenegungoa esánez:

Jakina, proposamenak egin ahal dirá an modu teorikoa edo baita an modu praktikoa ere: alegia erábiliz baliabide proposatu hori an textu real bat, nola egin bide zuén Seber Altube-k berak.

Azken puntu horretaz, gaurkoan gogoratu nahi genuke nóla Seber Altube-k probatzen zituén estruktura berritzaileak an textu realak noiz egoki iruditzen zitzaion zatio arrazoi komunikatiboak (Neri ala iruditurik..., ikus [236]):

Esakun ori, ola bukatuta, ¿ezta motx-zamar gelditzen? Neri ala iruditurik' olako esakun luze bi, urrengo oik bezela asi ta bukatu izan ditut:

        a) «(Eztu ori esan), EZPEREN, au...ori...ta bestea BAIZIK» [EG.1-12,47]

        b) »(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [EG, 8:10,19.]
[Altube, 1951]

Gure ustetan ez zen izan saio garatzaile bakarra, nola genioén an:

• [306] Seber Altuberen sen garatzaile sintaktikoa 

Eta zér esaten didazue gáin ondorengo esaldia ganik Altube? (Altube, 1959:54):

¿Nola ez, baldin perla ori gordetzen duan maskorrik gogorrena, koskolik zaillena, euskera bera dutelarik? [Altube, "Euskaltzaindiari" an Euskera, 4. libk., 1959:54]

Nik dakidala, hori da lehen aldia non erabiltzen dén "baldin" prepositiboa afinda aurkéztu perpaus bat non ematen den "-larik" atzizkia ordezta "ba-" partikula baldintzatzailea (Orotariko euskal hiztegian behintzat ez dut aurkitu halako erabilerarik).

Gauza da ze Altube, puntu konkretu horretan, saiatu zen ematen aurrerapausu bat, eta, hala eginez, eman zigún guztioi lezio bat zein ez genuken ahaztu behar. Izan ere, hala eginez, Altube ari zitzaigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak.

Ez zen, gainera, aurreneko aldia noiz Altube-k egiten zituén halako saio garatzaile praktikoak: gogoratu "Altube (1950): beste harribitxi bat", non Altube-k berak erabilí zuén "baizik" pre eta postpositiboa, biak batera:

Idazleen izenik eztet aitatuko, ori ezpaita nere egitekoa, baizik-eta, idazle guziok, erderak eraginda agertu oi ditugun idatz-jokera txarretzaz, elkar argitu ta kontu araztea baizik. [Altube, 1950, "Erderakadarik txarrenak II", Euzko Gogoa, 9-10 zenbakiak]

Antzera nola genioen an sarrera hori, ez da dudarik ezen Altube-ren saio garatzaile horiek dirá nola harribitxiak zek erákutsi bidea.

Bai, Altube ari zitzigun erakusten nóla garatzen diren hizkuntzak. [2637] [>>>]

"Ustean/ustén engañatu Jangoikoa" antzera nola "nahiean/nahín engainatu Jangoikoa

Zioén Luis Lauzirika-k atzo (an herenegungo sarrera):

baita ere:

Ustean/ustez (ba) ze Jainkoa engannatzen baitu.
Ustean/ustez eta Jainkoa engannatzen baitu.

Luis Lauzirika.

Bai, antzera nola herenegungo:

Ustes Jangoikoa engañatzen duen/baitu
Ustes Jangoikoa engañatu
Ustes engañatu Jangoikoa

izanen genituzké baita ere:

Ustean/ustén Jangoikoa engañatzen duen/baitu
Ustean/ustén Jangoikoa engañatu
Ustean/ustén engañatu Jangoikoa

non "ustén..." aldaera fonetikoak laguntzen duén lehenengo momentutik ondo identifikatzen tresna prepositiboa dela, eta ez postpositiboa. Antzeko higadura fonetakoa gertatu da adibidez an "nahin..." prepositiboa respektu "...nahiean" postpositiboa, nola komentatzen genuen an ondoko sarrera:

• [1017] "nahin..." prepositiboa eta "...nahiean" postpositiboa (desanbiguatuz diskursoa)

Aurreko sarreran genúen konsideratzen "nahin..." baliabide prepositiboa, zein, genioenez, dén emaitza on aurrératu/dislókatu/desdóblatu "...nahi(ea)n" postpositiboa:

Sarrera honetan soilik nahiko genuke esan ze "nahin..." forma laburtu hori oso egokia dateke finéz forma prepositiboa ez dadin izan berdin nola forma postpositiboa, hola zuzenean desanbiguatuz diskursoa (ikus [617]).

Bide horretatik erabili ohi ditugú adibidez "bitárten..." prepositibo higatua versus "...bitartean" postpositiboa, edo "artén..." higatua versus "...artean" (hola desánbiguatuz aldaera pre eta postpositiboa). Ikus ere sarrera erlazionatu hauek:

• ezen, baizen, zeren, arrén, ... bitárten, artén...

• "-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

• "merexian (eta)..." = "beharrean (eta)..." = "ordez (eta)..."

Bai, bádira zenbait aldaera, halan-ze aldaera fonetiko batzuk izan ahal duté paper desanbiguatzailea. [2636] [>>>]

Zergátik ez erabili mekanismo sintaktiko propio zaharrak finéz sortu aukera ondo potente-aberasgarriak?

Gogoratzen ari gara an azken sarrerak nóla euskaran bádiren materialak eta mekanismoak ki sortu edozer zein beharko litzakén arrén joan bidératzen (gradualki baina irmoki eta jakinda norántza goazen) aukera konpleto bat on baliabide progresiboak (burulehenak, prepositiboak). Ikus ondoko pasartetxoa non Jesus Maria Agirre itzultzaileak erakusten duén bidea: 

• [210] Mekanismo propioak: "amorez eta..." 

J.M. Agirre itzultzaileak dio (ikus an [168]):

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta.

Bai, hala da.  Osatu eta aberastu ordezta estutu eta pobretu. 

Jakina, proposamenak egin ahal dirá an modu teorikoa edo baita an modu praktikoa ere: alegia erábiliz baliabide proposatu hori an textu real bat, nola egin bide zuén Seber Altube-k berak (ikus [2637]). [2635] [>>>]

Horrá ibilbide bat nondik estruktura guztiz buruazken bat desdobaltu dén an aukera guztiz burulehen bat bidéz mekanismo propio ezberdinak

Mintzo garelarik atzo eta herenegun burúz euskararen mekanismo sintaktiko sortzaile propio zaharrak nondik estruktura postpositiboak desdobaltu ahal dirén an estruktura prepositiboak zein, behin sortuta, erabili ahal dirén prepositiboki an lehengo funtzio postpositibo guztiak (hala konsideratzen bada), gaur gogoratu nahi genuké ibilbide oso bat nondik estruktura guztiz buruazken bat desdobaltu dén an aukera guztiz burulehen bat bidéz mekanismo propio ezberdinak:

• [450] Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

Aurreko sarreretan ikusi ditugú zenbait aukera sintaktiko ezberdin zeinekin eman ideia bera. Ikus ondorengo sekuentzia, non, abiatuz tikan aukera guztiz buruazkenak, helduko gara ki aukera guztiz burulehena:

Jangoikoa engañatzen duelako ustes
Jangoikoa engañatzen duela ustes
Jangoikoa engañatu ustes
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duen
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatzen duela
Ustes Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatu
Ustes engañatu Jangoikoa (224). LE-Ir. [OEH]

Hor ez dugu soilik estruktura sintaktiko bat ("Ustes engañatu Jangoikoa"), baizik-ere mekanismo sintaktiko bat.

Eredu zahar horiek dirá harribitxiak, euskararen harribitxiak, euskara hutsa. [2634] [>>>]

Estruktura airean zegoen, soilik hartu behar zen

Mintzo ginen atzo burúz euskararen mekanismo sintaktiko sortzaile propio zaharrak an:

• [2632] Eta jakina, "tzat... = "(t)za(t)..." destinatibo-prolatibo-finala ere desdoblatu ahal dá jarráiki euskararen mekanismo propio-zaharrak

eta gaur gogoratu nahi genuké beste sarrera bat non, antzera nola "amoreagatik..." edo "arren...", desdobaltzen genuén "bitarten...":

• [467] "... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "... bitarten ondo bizi gaitezen" 

Eta antzera nola, adibidez "...amoreagatik" edo "...arren" desdoblatu baitziren an "amoreagatik..." edo "arren...", era berean ere desdobla daiteke "...bitartean" an "bitarten...". Ikus dezagun:

Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen amoreagatik
Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen arren
Zerbait egin behar dugu, ondo bizi gaitezen bitartean 

eta euren kideak:

Zerbait egin behar dugu amoreagatik ondo bizi gaitezen
Zerbait egin behar dugu arren ondo bizi gaitezen
Zerbait egin behar dugu bitarten ondo bizi gaitezen

Berdin ere.

Bai, eta antzera ere sortzen dá "bitartean-eta...", zein jada erabili dén, nola ikusi ahal dugún an gure ondoko sarrera:

• [208] Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

An gure "Euskararen garabideak" (Alberdania, 2002) zén agertzen honako bikote hau:

"...-n bitartean" = "bitartean(-eta)..." ["Euskararen garabideak", 2002:62]

adíbidetuz euskararen mekanismo sintaktiko bat nondik sortu izan dirén baliabide prepositiboak. Eta gauza da ze, 1985 urtean, Joanes Urkijo idazleak erabilia zuén hiru aldiz "bitartean eta..." an bere artikulua titulatzen "Zenbait mito", zein zen publikatu an aldizkari literarioa déitzen "Ttu Ttuá" (0.3 zenbakia, 1985eko negua). Ikus:

1.: Mota honetako mitoetan jatorri duten gaiak zientzi-fikzioan aurkitzen ditugu ugarien, genero honek azken berrogei urteotan izan duen gorakadari esker eta beharbada beraren tradizio laburraren ondorioz, bitartean eta gainontzeko generoen bilakapena mitoen baztertzean edo gutxienez maskaratzean amaitu den. [2002:6]

2.: Bizitza zer den azaltzea zail samarra bada ere, gure kontzepzioen arabera (ez gara orain hasiko kontzepzio horien zuzentasunaz eztabaidatzen) badakigu bederen lurra ez dela bizi, bitartean eta gizakiok bai. [2002:8]

3.: Dr. Jekyll eta mister Hyde gaitzaren indarren adierazpen dira, bitartean eta Supermanek ongiaren indarrak askatzen dituen. [2002:8]

Beraz, hor dugu "bitartean(-eta)..." prepositiboa eskura, printzipioz edozeinek erabiltzeko prest (hori edo akaso beste aldaeraren bat, nola dén "bitartean..." soildua, edo "bitarten..." berezitua).

Bai, estruktura airean zegoen, soilik hartu behar zen. [2633] [>>>]

Eta jakina, "tzat... = "(t)za(t)..." destinatibo-prolatibo-finala ere desdoblatu ahal dá jarráiki euskararen mekanismo propio-zaharrak

Bai, "...-tzat" atzizki destinatibo-prolatibo-finala ere desdoblatu ahal dá jarráiki euskararen mekanismo propio-zaharrak. Horretaz mintzatu ginen an ondorengo sarrera, zein osorik gogoratzen dugun:

• [2311] Antzera nola  "arrén..." =  "arrenda..." prepositibo finalak, sortzen dirá "tzat... = (t)za(t)..." = "(t)zata..." finalak ere, normaltasun osoz

Herenegun eta atzokoan ere erabiltzen genuén "za..." destinatiboa (herenegun) eta finala (atzo), eta gaurkoan sinpleki azpimarratu nahi genuke tresna horren normaltasun derivatiboa, jarráituz ber bide evolutiboa zein  "arrén(-eta)..." =  "arrenda ... " prepositibo finala ere. Horretarako, gogora daigun ondorengo sarrera, non detailatzen genuén azken derivazio horren kontu nagusiak: 

• [1814] "za" nagusiki destinatibo-finala, aukeran

Gaurkoan atseden emanen diegu ki aditzak za egin komentario bat gain "tzat = (t)za(t)" destinatibo-finala, abiatuz tik ondoko komentarioa zein J. Oregi-k egiten zuén an bere "Otxoa-Arinen 'Doctrina - (1713)", idatzia an 1972:

Bai, hor daukagu estruktura final bat oso erabilia artén idazle zaharrak:

konsegitu zegientzat

non agertzen zaigún "-tzat" sufijoa, zeinen bihotzean dugún "za" partikula zahar bat zein den aurkitzen artén Lakarra-ren partikula prepositibo berreraikiak (akaso jatorriz intensibo-pluralgilea).

"-tzat" horretan, lehenengo "t-" hori sortuko zén epentetiko (betegarri fonetikoa), nahiz gaur egun "-tzat" baliabide postpositiboak lortu dú izaera propioa (ikus an "handitzat", edo "txikitzat" prolatiboak, non "-t-" hori ez den jada betegarria, baizik elementu propioa), eta azken "-t"-a derivatuko litzaké tik higadura on beste partikula bat, "*-da", zein ere agertuko litzaken an "*-rada > -rat" = "-ra" alatiboak. Horren inguruan, gogora daigun sarrera hau: 

• [456] "...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Esan nahi baita ze antzera nola desdoblatu baitzén "...-arren" postpositiboa:

konsegitu zegienarren 

an "arren..." prepositiboa:

arren konsegitu zegien

eta jarráiki mekanismo propio bat (nola genioen hemen ere), orobat desdobla liteké:

konsegitu zegientzat

an "tzat = (t)za(t)" prepositiboa: 

tzat konsegitu zegien 

emánez goragoko "tzat..." final hori, zein, behin desdoblatuta, erabili ahal da an "tzat" postpositiboaren funtzio guztiak ere. Eta berdin erabil liteké "za..." aldaera ere: sinpleki da partikula prepositibo zahar bat orain rekuperatua bidéz mekanismo propio bat an erabilera nagusiki destinatibo-finala. Euskara hutsa, aukeran.

Gaurkoan, gainera, nabarmendu nahi genuke ze antzera nola dauzkagún:

• arrenda konsegidu zegien = arrenda konsegidu ...
  

derivatuko liraké halaber:

• (t)zata konsegidu zegien = (t)zata konsegidu ...
  

kin "-ta" indartzailea. Normaltasun osoz, nahiago denerako, aukeran.

Horixe, "tzat... = (t)za(t)..." (= "tza... = za... = zat...") destinatibo-prolatibo-finalak ere aukeran, jarráíki euskararen mekanismo propioak, zein baitare dirén euskararen parte, eta hortaz, aukerakoak. [2632] [>>>]

"da... = ...-da-... = ...-da" > "la... = ...-la-... = ...-la" > "...-ra-... = ...-ra" an funtzio ezberdinak an garai ezberdinak

Behin baino gehiagotan mintzatu gara orriotan gain gure ustezko "da" adverbio-erakusle-aditz polivalente zahar-zaharra, akaso hizkuntzaren hitz zaharrenetako bat (ikus [1755]):

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa eta hortxe bertakoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

Hasierako "da" zahar hori erabil zitekén an posizio eta funtzio ezberdinak ("da... = ...-da-... = ...-da"), eta gauza da ze posizio eta erabilera batzutan joanen zén evoluzionatzen dara "la... = ...-la-... = ...-la" formak, zein gerora, eta berriro posizio eta erabilera batzutan, bihurtuko zén "...-ra-... = ...-ra". Evoluzio fonetiko eta semantiko horretaz mintzo ginen an [1789], aipatuz Lakarra-ren "Notas sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria dek verbo vasco" (2006):

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa artén "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat eta baita evoluzio semantiko bat ere:

..., posiblemente, tal oposición [artén "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Eta aurrerago:

Anteriormente (...) he hecho notar la relación formal insoslayable y otra semántica más que verosímil, entre el pref. *da- de jau(t)si "bajar, caer'' jauzi "saltar'' jaun "señor'' antes "poseer"... su alomorfo mas tardío la- (labur 'corto', labain ' resbaladizo', labar 'borde de precipicio', etc.), el -*la- que debemos suponer en los dativos-causativos en -ra- ( *eradun "tener", eraman "llevar", erakarri "atraer", etc.) y el -la (tras ciertas consonantes) y -ra (en el resto de contextos) que encontramos en la declinación. Querría añadir ahora a esa lista el -la de los complementantes (esan dit egin dueLA) y de ciertos pretéritos en l- arcaicos:... [Lakarra, 2006:603]

Eta evoluzio horretaz mintzo ginen baitare an [1716], noiz genioén:

Baina halako gramatikalizazioak ez dira soilik gertatu an baliabide prepositiboak. Gaur egungo baliabide postpositiboak ere bádute euren bilakabidea, zein ez den gutxio interesgarria. Har daigun adibidez azken sarreretan aipatutako "-la" postpositiboa, zein ez bide zen zuzenean sortu konpletibo eta postpositiboa, baizik-ze izanen zén emaitzá on gramatikalizazio-prozesu luze bat zeinen abiapuntua izan bide zén prepositiboa. Ikustagun ondoko hitzak ganik Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Ez, aldiz, la- hori: eskubian (beranduago, historikoki) aurkitzen direnez landa, ez dugu *la errorik (...) eta hor, beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

Esan nahi baita ze "-la" konplementatzaile postpositiboa ere ez bide zen hasi nola atzizki, baizik nola preposizio eta aurrizki.

Bai, material linguistikoak sortzen dirá an posizio eta funtzio batzuk, baina gero joan ahal dira aldatzen euren posizioa eta euren funtzioa aráuz hiztunen baldintza eta behar komunikatiboak. Ez da horretan guzian ezer berririk. [2631] [>>>]