"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuén esanez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz a partikula postpositiboa "-ga" (> "-k") afin ezberdindu ti objektua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein subjektua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alperrik, ordena kontextualena (oso egokia ki sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objektuak okupatuko luké a zentrua e eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objektu indirektua (I) eta subjektua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa arten objektu indirektua (I) eta subjektua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu subjektua (S) eta objektua (O): izan ere, objektu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objektu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz a partikula prepositiboa "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emanez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [⇶]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen buruz evoluzioa on (e, en) euskal aditza, zeinen bidéz, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek, eta atzo Txopik eta Erramunek, sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikas daiteke eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraikiz bilakabide bat, denboran luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan dezake paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzake izena (adieraziz zérbait konkretua zein izanen litzaké a oinarria e esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentzia e zérbait edo nórbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzaké nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" subjektua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [⇶]

Espekulatzen buruz euskara zaharra

Espekula dezagun pixkat buruz euskara zaharra, jarraiki haria on aurreko mezua eta komentarioak. Eta gauza da ze, hasieran sortuko zirén mezu oso sinpleak, zeinetan gehienetan nahikoa izanen zen hitz bat:

Ur

Hitz hori izanen zén oso konkretua (ez abstraktua), akaso substantibo bat nola "ur" edo "su". Gerora sortuko ziren aurreneko aditz-forma sinpleak (abstraktuagoak):

Ur da

non "da" horrek adieraziko zuén uraren presentzia, eta akaso balioko zuén tu adierazi nón dagoen ura: gramatikalki "da" horren jatorrizko balioa egon liteke artén aditza, erakuslea eta adberbioa.

Geroago, aditz presentzial sinple horren gainean eraikiko zirén aditz-forma konplexuagoak (bai intransitiboak eta baita transitiboak ere, bide beretik):

Ur da go

Ur da kar

Beranduago joango ziren sortzen aukera komunikatibo gehiago gáin aurrekoak (adibidez, emáteko objetu indirektua, edo/ta beréizteko sujetua):

Ur da go ki gu

Ur da kar zu

Ur da kar ki zu gu

Horrelakoxeak izan zitezkeen antzinako esaldiak. Hasiera hartan esaldiak eraikiko ziren gain referentzia oso konkretuak (substantibo konkretuak), hala esaldi intransitiboetan ("ur da"), nola transitiboetan ("ur da kar zu"), eta gertatzen da ze esaldi transitiboetan sujetua agetzekotan, gehienetan agertuko zen an bukaera, izanki oso kontextuala.

Gainera, ohar gaitezen ze, hasiera horretan, amaierako sujetuak ez darama marka ergatiboa, izan ere hitz-ordenak berak (OVS, gaurko terminoetan) gardenki determinatzen du zein den objetua eta zein den sujetua. Geroago, beste etapa batean, esaldi transitiboetan sujetua pasatuko zen aurré objetua, eta orduan beharko zuten esaldi-klase horretan marka bat tu bereizi sujetua eta objetua, nondik sortuko zen ergatiboa:

Zuk ur da kar zu

Guk ur da kar ki zu gu

Hor sujetua agertzen zaigú errepikatua (aurrean eta atzean), eta horrek iradokitzen du ze, estadio horretan, azken "zu" hori jada izanen zén aditz-morfema (akaso lehenago ez). Eta hortxe daukagu gure estruktura SOV ergatiboa.

Aurreko guztia, jakina, da ondo espekulatiboa. [118] [⇶]

Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts"

Diosku hak R.L. Trask (1995):

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, "History of non-finite verb forms", 1995]

Ikustagun:

da-rama-ki-zu-gu

na-rama-ki-zu-te

eta

d-io-ts-o = d-io-ts-a

d-eu-ts-o-zu = d-eu-ts-a-zu

Lehenengo begiratu batean bederen, goiko aditz-forma horiek iradoki ahal dute ze euskara zaharraren estruktura izan zitekeén OVS (estruktura hiperadierazkorra), edo zehazkiago, O-V-I-S, non I horrek signifikatzen du objetu indirektoa.

Baina, post honetan nahi dut azpimarratu ze hor goian ageri dira bi morfema datibo prepositibo (prepositiboak respektu objetu indirektua): "-ki" eta "-ts".

["-ki" morfema hori da erabiltzen halaber adibidez afin adberbializatu adjetiboak: eder ⇢ ederki] [117] [⇶]

-----------------------------
Ikus hurrengo posták buruz ber gaia:
1.: Hitz funtzionalak, labur
2.: Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
3.: XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua