"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [873] [>>>]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen burúz evoluzioa on euskal aditza, zeinen bidez, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek eta atzo Txopi-k eta Erramun-ek sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikasi ahal da eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera tikan zero konplexitate verbala dara "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraituz bilakabide bat barrén denbora luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan ahal dúén paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar (t)za (k)i zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar (t)za (k)i zu gu

non "sagar" izango litzaké izena (adieraziz zerbait konkretua zein izanen litzakén ha oinarria on esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentziá on zerbait edo norbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "(k)i" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzakén nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" sujetua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [872] [>>>]

Espekulatzen burúz euskara zaharra

Espekula daigun pixkat burúz euskara zaharra, jarráiki haria on atzoko sarrera/komentarioak: kontua da ze, hasiera-hasieran sortuko zirén mezu oso sinpleak, zeintan gehienetan nahikoa izanen zen hitz bat:

Ur

Hitz hori izanen zén oso konkretua (ez abstraktua), akaso sustantibo bat nola "ur" edo "su". Gerora sortuko zirén aurreneko aditz-forma sinpleak (abstraktuagoak):

Ur da

non "da" horrek adieraziko zuén uraren presentzia (hemen eta orain), eta akaso balioko zuen adiérazteko nón dagoen ura: gramatikalki "da" horren jatorrizko balioa egon liteke artén aditza, erakuslea eta adverbioa.

Geroago, aditz presentzial moduko horren gainean eraikiko zirén aditz-forma konplexuagoak (bai intransitiboak eta baita transitiboak ere, bide beretik):

Ur da go

Ur da kar

Beranduago, aukera komunikatibo gehiago joango ziren sortzen gain aurrekoak (adibidez, emáteko objetu indirektoa, edo/ta beréizteko sujetua):

Ur da go ki gu

Ur da kar zu

Ur da kar ki zu gu

Horrelakoxeak izan zitezkén antzinako esaldiak. Hasiera hartan esaldiak eraikiko ziren gain referentzia oso konkretuak (sustantibo konkretuak), hala esaldi intransitiboetan ("ur da"), nola transitiboetan ("ur da kar zu"), eta esaldiak oso kontextualak izanik, esaldi transitiboetan sujetua agertzekotan, gehienetan agertuko zen an bukaera.

Gainera, ohartu ze, hasiera horretan, amaierako sujetuak ez darama marka ergatiboa, izan ere hitz-ordenak berak (OVS, gaurko terminoetan) gardenki determinatzen baitu zéin den objetua eta zéin sujetua. Geroko beste etapa batean, sujetu aktiboa pasatuko zen aurrén objetua, eta orduan beharko zutén marka bat xedé ondo beréiztu sujetua eta objetua, bide emánez ki ergatiboa:

Zuk ur da kar zu

Guk ur da kar ki zu gu

Hor sujetua agertzen zaigú errepikatua (aurrean eta atzean), eta horrek pensarazten digu ze, estadio horretan, azken "zu" errepikatu hori jada izanen zén aditz-morfema (akaso lehenago ez). Eta hortxe daukagu gure estruktura SOV ergatiboa. Aurreko guztia, ez da esan beharrik, da ondo espekulatiboa. [118] [>>>]

Trask (1995): ".., like "-ki", the morph "-ts" is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object."

Diosku R.L. Trask-ek an bere "History of non-finite verb forms" (1995):

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [Trask, 1995:229]

Ikustagun:

da-rama-ki-zu-gu

na-rama-ki-zu-te

eta:

d-io-ts-o = d-io-ts-a

d-eu-ts-o-zu = d-eu-ts-a-zu

Lehenengo begiratuan bederen, goiko aditz-forma horiek iradoki ahal dute ze euskara zaharraren estruktura izan zitekén OVS (estruktura objetu-lehena), edo zehazkiago, O-V-I-S, non I horrek signifikatzen dú objetu indirektoa.

Baina, sarrera honetan nahi genuke azpimarratu ze, jarráiki Trask (1995), hor goian agertuko liraké bi morfema datibo prepositibo (prepositiboak respektu objetu indirektua): "-ki" eta "-ts". [117] [>>>]
____________________________________________________
Ikus ondoko sarrerak gain ber gaia:

1.: Hitz funtzionalak, labur
2.: Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
3.: XK3: Sujetua lehen, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua