Iraganeko adizkien reanalisi partziala barné bilakaera ti OVS ki SOV

Herenegungo sarreran Josu Lavin mintzo zen gain iraganeko adizkiak "zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita":

Iragandikoek forma laburragoak dituzte

nindakarren = nenkarren
hindakarren = henkarren
gindakartzan = genkartzan
zindakartzan = zenkartzan
zindakartzaten = zenkartzaten

Eta are laburragoak ere, zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita:

nekarren, hekarren, genekartzan, zenekartzan, zenekartzaten
+
nekartzan, hekartzan, genekarren, zenekarren, zenekarten [Josu Lavin]

Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV 
  

non interpretatzen genuen bilakaera hori barné bilakaera sintaktiko osoago bat, ti OVS ki SOV (atzoko sarreran ere mintzo ginen gain balizko bilakaera sintaktiko hori): 

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra. 

Horrela, aditz-morfologia partzialki berranalizatu horretan ikus geinke beste arrasto bat ti bilakaera sintaktiko bat abiatuz ti OVS, zeinekin ondo azaldu litezke hala OVS aditz-morfologia zaharra nola agerpena e estruktura ergatiboa.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia on joera bat buruzki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra

Dryer-ek (1980:175) atzo eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea on premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz, ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Baina, galdetzen dugú:

Noláko hitz-ordena izan beharko luke hizkuntza batek zek erakusten du tendentzia argi bat ki eman informazio thematikoa (zaharra) ondórenda informazio rhematikoa (berria)?

eta erantzuna dá:

OVS

Izan ere, O objetuak erakusten dú tendentzia argi bat buruzki izán rhematikoa barné esaldia (eta are parte rhematikoena), bitartean eta S sujetuak erakusten dú tendentzia argia buruzki thematikotasuna (gaiti arrazoi diskursiboak, zein doazen bihurtzen gerota inportanteagoak azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak). V aditza, bere aldetik, izaten dá rhematikoa baina gutxio rhematikoa ze bere osagarria, zein, esan dugunez, izaten baita esaldiko parte rhematikoena.

Eta zéin da munduko egoera on OVS sintaxiak? Zéin da ordena horren egoera sinkronikoa eta, are esanguratsuago, zéin da bere joera diakronikoa? Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'
  

zein jarraian gogoratzen dugun osorik:

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúte izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ga Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua" (Balbula, 2007): 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dira aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio jestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso jestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, ¿non bizi dira OVS hizkuntzak?, ¿zein baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zein ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen ziren askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pentsatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [Balbula, 2007]

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta hasierara pasatuko lirake, emanez, etapa horretan, SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan (berreraikiak edo ez), zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO). [Balbula, 2020]

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz agertuko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán ki bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra. Baina ez da hori evidentzia enpirikoa, baizik justu kontrakoa: SVO dá ordena bakarra zein ari den erakusten tendentzia diakroniko argia ki izan gerota maizkoagoa azpi baldintza gerota orokorragoak. [1665] [>>>]

Eta hori dena, zértako? Zerta ez hautsi ustezko legea on galdegaia, zein ez den inoiz izan legeago zein... orain

Genioen atzo: 

Atzo ikusten genuen nóla nahizik evitatu titular hau:

Parisek homesexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu  

zén ematen beste hau:

Homosexualek odola emateko baldintzak kenduko ditu Parisek

non sujetu aktibo thematikoa ("Parisek") pasatu da ki azken posizioa, bitarten objetu rhematikoa, zein den galdegaia, orain gelditu da an aurreneko posizioa aurré aditza. Hortaz, ikusten dugu ze emandako titular hori hasten da kin informazio rhematiko luzeska bat (15 silaba), jarraitzen da kin aditz orobat rhematikoa (5 silaba) eta amaitzen kin sujetu thematiko bat zein ezin den eliditu (ezta atzeratu) zatio izan fundamentala ki interpretatu fokua an baldintza egokiak (3 silaba).  

Orduan, zergátik egiten da desproposito informatibo-pragmatiko hori? Zertáko? Ba, ez gehiago eta ez gutxiago ze gordétzeko ustezko legea e galdegaia, zein ez den inoiz izan legeago zein ... orain.

Honetaz mintzo ginen an:

• Bueltaka kin "mahomarena" eta sujetu-segidak: OVSren arazo gehigarri bat

Aurreko sarreran aipatu dugú egunkariko titular bat non erabiltzen den OVS ordena (eta ez SVO) ordezta SOV (izanki O galdegai luzea) afin:

1. bete dadín ustezko galdegai-legea (SVO ordenak ez zuen beteko ustezko lege hori),
2. ez daitezén urrundu S eta V (an SOV non O galdegaia dén luzea),
3. ez dadín gertatu subjektu-segida bat (an SOV ordena).

Hemen, blog honetan, askotan mintzatu gará burúz ustezko galdegai legea, eta harek dakartzan desegokitasun funtzional konparatibo severoak (adibidez ⇶ Galdegaia, totem ustela).

Era berean, behin baino gehiagotan mintzatu gara burúz hori-operazio sintaktikoa non, abiatuz tikan SOV ordena, subjektua (S) eramanen baita justuki atzé bere aditza (V) afin evitatu ze S eta V bata bestetik urrun egon daitezén an SOV ordena non O galdegaia dén aski luzea (adibidez ⇶ Mahomarena).

Sujetuen segidak ere tratatu ditugu (adibidez ⇶ Atzera goaz?), adieraziz eta erakutsiz nóla kasu horietan ere askoz funtzionalagoa baita SVO ezi SOV edo OSV. Baina nola, dirudienez, oso jende gutxiri interesatzen zaio arazoa on funtzionalitate linguistikoa (esan nahi dut serioski interesatu) jarraitzen dugu sufritzen hori zein deitu genezakén tiraniá on galdegaia, non edozein aitzakia da ona afin galdegaiak inposa dezán bere poderioa, nahiz izan poderio ustela.

Bai, galdegaia kokátzea justuki aurré aditza ez da inoiz izan legeago zein... orain. [>>>]

Duela ia justuki 5 urte

Atzokoan Erramun Guerricagoitia zúen ekartzen ondorengo titularra:

Antzeko titularrak ikusiz, galdetzen genuen duela ia justuki 5 urte: 

zeinen edukia gogoratu nahi dugun jarraian (ikus hemen ere):

Ikus dezagun kasu bat referentea ki testugintza periodistikoa, non badirudi ze atzerantza mugitu garen. Erramun Gerrikagoitiak bere blogean  planteatzen ditu hurrengo bi aukerak (lehena da titular real bat, eta bigarrena bere proposamena afin komunikatiboki hobetu titular hori):

Hemen bi auqueraoc:

• Manu Azkaratek Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" salatu du (titul.)
  

eta orai horren variante alternativoa

• Manu Azkaratek salatu du Polizia frantsesak emandako "tratu txarra" (prop.)

Erramunek dio ze bigarren auquerea da hobea tzat iracurlea, bitartean-ze lehenengoa, izanic ere ulertzeco moducoa, da claroqui gutiago ona ezi 2.a.

Bai, erabat ados kin Erramun: subjektuen segidak ez dira izaten komunikatiboki lagungarriak, baizik tipikoki antikomunikatiboak. Gainera, ezin esan daiteke ze arazo hori ez den ezagutzen euskarazko kazetagintzan. Izan ere, Egunkariaren 1992ko estilo-liburuan agertzen da adibide bat non bi subjektu konplexu agertzen diren elkarren segidan (Egunkariaren estilo liburua, 1992:43-44):

Literaturak eta mitoak, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak betetzen dituzte.

1992ko estilo-liburu horrexetan egiten dute honako analisi hau:

Osorik irakurri arte ez dakigu ziur zein den sujetua eta non bukatzen den. Hitz ordena aldatuz erraz asko konpon liteke:

Literaturak eta mitoak betetzen dituzte, zientziak, teknikak edo filosofiak ezin erantzun izan dituzten hutsuneak.

Eta gauza da ze, 1992an, arazorik gabe aholkatzen zen aditz nagusia aurreratzea, berdin nola Erramunek egin goragoko adibidean.

25 urte beranduago, 2017an, Berriaren estilo-liburuan abisatzen digute respektu arazo komunikatiboak zein sor litezke noiz erabiltzen subjektuen segidak (Berriaren estilo liburua, Internet):

Kontuz subjektu segidekin

Nahasgarria da bi perpausetako subjektuak segidan pilatzea. Esaldiaren haria ez galtzeko, komeni da perpaus batekoak eta bestekoak ondo bereiztea.

Horraino ados. Baina ikus nondik datorren orain euren soluziobidea:

[ez] Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute.
[bai] Juan San Martin euskaltzain eta idazleak Eusko Ikaskuntzaren eskutik jasoko duen sariaz hitz egingo dute Rosa Miren Pagolak eta Jose Velez de Mendizabalek.

Bistan denez, orain, 2017an, ez dute aholkatzen aditz nagusia aurreratzea, baizik subjektu nagusia atzeratzea, halatan non arrazoi estrukturalengatik mugitzen ari da subjektu printzipala ti bere jatorrizko lehen lekua ki bere bukaerako azken lekua, horrela guztiz aldatuz esaldiaren estruktura komunikatibo-informatiboa. Eta subjektu printzipalen atzeramendu estruktural horiekin (irakur behekaldeko sarrerak ere) atzerantza mugitu da euskara periodistikoa ere, eta ez soilik euskara periodistikoa.

Eskerrak azken aldi honetan norabide oneko aize indartsuak ibiltzen hasi direla. Honela dio Ibon Sarasolak an bere "Bitakora kaiera" (2016):

Bi nork sintagma elkarren ondoan jartzea -gizon batek jaunak- ez da inoiz izango esaldi bat hasteko modu ona; agramatikala izan beharko luke; areago tartean aditza kokatzeak arazoa konpontzen duenean, neurri batean bederen:...[Sarasola 2016:133-134]

Joango al da inoiz euskal testugintza periodistikoa aurrerantza?

Duela ia justuki 5 urte. [>>>]

... halan ze askoz egokiago bihurtu zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea

Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez:

Horrela, eta alde batera utzita sujetuaren posizioa (zein, hasiera batean, izanen zén oso-oso kontextuala, eta hortaz gehienetan eliptikoa edo an posizio finala, nola gertatzen den kin material kontextualki oso-oso eskuragarria, sórtuz OVS ordena, bide batez ondo inestablea: ikus "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea"), sorrerako baldintza haietan esperoko genuke OV hitz-ordena eta, orohar, ordena postpositiboa.

eta gaur gogoratu nahi genuke atzo aipatutako sarrera hori, non mintzatu ginen burúz gaztelaniazko eta euskal adizki zaharrak, oinarrituz gure esanak an egungo aditz-morfologia, zein askotan izan ahal den nola lehio ireki bat erákutsiz iragan sintaktikoa on hizkuntzak. Horretaz, gogora daigun Givón-en hitz hauek, zein aipatu genituen adibidez hemen:

Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. [Givón, 2005] 

Hala eginez, neurri batean erantzuten diogu ki hemengo galdera bat ga Txopi, noiz zioén: "Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia. Ta aditzak? Ta morfologia?"):

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

Bai, OVS dá oso aukera argudiagarria an sorrrera on sintaxiak (hor, sujetu erakuslearen kontextualtasun handi-handia nagusituko zen gain bere konkretutasun handiagoa respektu aditza).

Respektu morfologia, esán ze, hasiera hartan, egungo morfema horiek (da-kar-gu) izanen zirén hitz solteak (zein gero konpaktatuko zirén an gaurko aditz-morfologia), eta goragoko "Ur da kar gu" izanen zén esaldi tipiko bat, zek beteko lituzké perfektuki orduko behar komunikatiboak. 

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki. [1356] [>>>]

OSV ordenan ere, berdin nola an OVS, soilik "small language families"

Azken sarreretan aipatu dugú datu bat ganik Dryer (2011) burúz SOV:

The distribution of SOV versus SVO in the world is quite striking in that although the two orders are about equally common, SOV is much more common in small language families, suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world. [Dryer, 2011]

Era berean, atzo ikusten genuen nóla berezitasun hori areagotzen den an OVS, zeren azken ordena hori soilik agertzen da an small language families, oso lokalizatuak geografikoki.

Eta gaur antzekoa esan behar dugu burúz OSV, zein, aráuz WALS Online datu-basea (zeinen editoreak dirén Haspelmath eta Dryer bera), soilik da nagusi, gaur egun, an 4 hizkuntza:

lauak ere hiztun gutxikoak (Kxoe: 8000 hiztun, Nadeb: 370 hiztun, Tobati: 100 hiztun, Wik Ngathana: 3 hiztun) eta ondo lokalizatuak geografikoki an bizi-baldintza prokliveak ki isolamendua, nola diren Afrikako area menditsuak, Amazonia edo Indonesiako Papua. Har daigun lehenengoa eta handiena: Kxoe hizkuntza, eta konsulta daigun Wikipedia:

Hasta la década de 1970, la población de habla khwe vivía en áreas inaccesibles para la mayoría de los occidetales en partes remotas de Namibia, Angola, Zambia, Botswana y Sudáfrica. [Wikipedia]

Bai, OSV ordena honetan ere, berdin nola an OVS, soilik small language families. [1143] [>>>]

OVS sintaxiak ez dira soilik "much more common" an "small language families", baizik-ze soilik ematen dira an "small language families"

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúten izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ganik Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua": 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

 

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pensatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori.

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz existituko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán aldé bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak. [1142] [>>>]

Komentario bat burúz "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartza"', "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan"

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta hola nagusiki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa (atzo genioenez, halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan ahal dira arrén gertatu bilakabide morfologikoak ere). Zehazkiago, har dezagun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. Gauza da ze, "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aúrka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bihurtzean, "ekarren" hori morfologikoki (ez interpretatiboki) reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aúrka nik hura nekarren, zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén nola "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zén batua), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zenekarren":

hark hura zekarren aúrka nik hura nekarren, zuk hura zenekarren (batua)

Eta "zenekarren" horren plurala dá "zenekartzan" ("hark haiek"), zein den oso antzekoa nola "zenkartzan", "hark-zu", zein, azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu" batua.

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan". [878] [>>>]

"nekar" ("nekarren") reanalizatua an kontextua on bilakaera ti OVS ki SOV

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dén adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarráiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarráiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalizatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén ha bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko zirén "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarráiki patroi zaharra. [877] [>>>]

OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen. [875] [>>>]

"Opil da kar neskato" / "Opil e kar neskato" / "Opil le kar neskato"

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k burúz atzoko bertako sarreraren lehenengo paragrafoa:

Iracurriric lehenengo paragraphoa atera dut conclusionea ze noiz oraindic ez zegoen euscaraz ergativoric phraseac izan ahal ziren honelatsu OVS

opila jan du nescatoa

ezen partitua bi bloquetan

(opila jan du) ////// (nescatoa)

guero pasatu zatequelaric izatera SOV aurreratzen dela subjectua, holan

nescatoa opila jan du

eta hemen nolabait sortu zen ergativoa kin "-ga" postpositionea holan

nescatoaga opila jan du

ondoren transformatu zela -ga izaitera -k, holan

nescatoac opila jan du

Ondo interpretatu al dut esan duzuna Jesus an lehenengo paragraphoa? [Erramun Gerrikagoitia]

Bai, oro har. Soilik komentario batzuk.

1.: Garai zahar hartan, non ez zen ergatiborik, ez zen artikulurik ere:

Opil...

2.: Garai zahar hartan, ez zen aditz laguntzailerik, adibidez transitiborik, nola "du" an "jan du", baizik soilik adverbio-erakusle moduko batzuk, guztiz orokorrak, nola "da", adieraziz halako hantxe-bertakotasuna edo oraintasuna, edota, antzera, izango genuke "e" afin adierazi iragan antzeko bat, edo berdin "le", adieraziz "akaso" potentzial moduko bat:

Opil da ... (Opil horko-hori-orain...)
Opil e ... (Opil lehen...)
Opil le ... (Opil akaso...)

3.: Garai zahar hartan, erabiliko ziren, analitikoki, oso aditz-erro sinpleak, nola "kar", zein den an bihotza on "e-kar(-ri)", edo "dan", zein egon litekén an bihotza on "jan". Adibide honetan, erabiliko dugú "kar", zein, gaur egun ere, den gardena:

Opil da kar ... (Opil horko-hori-orain ekarri...)
Opil e kar ... (Opil lehen ekarri... )
Opil le kar ... (Opil akaso ekarri...)

4.: Garai zahar hartan, subjektua gehienetan deduzituko zén kontextualki, halan ze askotan ez zen emanen, eta noiz eman, kokatuko zen an bukaerá on esaldia, ondórenda aditza:

Opil da kar neskato. (Opil horko-hori-orain ekarri neskatoa)
Opil e kar neskato. (Opil lehen ekarri neskatoa)
Opil le kar neskato. (Opil akaso ekarri neskatoa)

Genioenez, "da", "e" edo "le" interpreta litezke nola adverbio sintaktikoki independenteak, zein gero bihurtuko ziren aditz-morfologia prepositiboa respektu aditza an aditz trinkoak: "dakar", "ekar" edo "lekar".

5.: Gerora, behar komunikatiboak tarteko, subjektua pasatuko zen ki hasiera, hartuz "-ga" partikula ergatiboa:

Neskatoga opil da kar.
Nestatoga opil e kar.
Neskatoga opil le kar.

zeini soilik falta zaizkión ukitu batzuk afin izán gaur-gaurko esaldiak. [874] [>>>]