Iraganeko adizkien reanalisi partziala barné bilakaera ti OVS ki SOV

Herenegungo sarreran Josu Lavin mintzo zen gain iraganeko adizkiak "zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita":

Iragandikoek forma laburragoak dituzte

nindakarren = nenkarren
hindakarren = henkarren
gindakartzan = genkartzan
zindakartzan = zenkartzan
zindakartzaten = zenkartzaten

Eta are laburragoak ere, zeinetan NOR-NORK zena NORK-NOR izatera pasatzen baita:

nekarren, hekarren, genekartzan, zenekartzan, zenekartzaten
+
nekartzan, hekartzan, genekarren, zenekarren, zenekarten [Josu Lavin]

Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV 
  

non interpretatzen genuen bilakaera hori barné bilakaera sintaktiko osoago bat, ti OVS ki SOV (atzoko sarreran ere mintzo ginen gain balizko bilakaera sintaktiko hori): 

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra. 

Horrela, aditz-morfologia partzialki berranalizatu horretan ikus geinke beste arrasto bat ti bilakaera sintaktiko bat abiatuz ti OVS, zeinekin ondo azaldu litezke hala OVS aditz-morfologia zaharra nola agerpena e estruktura ergatiboa.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra

Dryer-ek (1980:175) atzo eskaini zigún argumentazio bat zein zen oinarritzen an bi premisa afin iritsi ondorio bat:

... if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

nahiz gero zabaltzen zituén zenbait duda gain demostrabilitatea e premisa horiek:

Neither of the premises of the explanation are demonstrably true. [Dryer, 1980:175]

Hortaz, eta Dryer-en lehenengo premisari eutsiz,  ezin liteke demostratu ze existitzen da ...

... a universal tendency for new information to occur in clause-final position, ... [Dryer, 1980:175]

Beherago, Dryer-ek zehazten dú:

Furthermore, Creider (1975) and Tomlin and Rhodes (1979) present evidence that the tendency for new information to occur late in sentences may not be universal. Tomlin and Rhodes argue that the opposite tendency exists in Ojibwa. [Dryer, 1980:175]

Baina, galdetzen dugú:

Noláko hitz-ordena izan beharko luke hizkuntza batek ze erakusten dún tendentzia argi bat ki eman informazio thematikoa (zaharra) ondorenda informazio rhematikoa (berria)?

eta erantzuna dá:

OVS

Izan ere, O objetuak erakusten dú tendentzia argi bat ki izan rhematikoa barné esaldia (eta are parte rhematikoena), bitartean-eta S sujetuak erakusten du tendentzia argi bat ki izan thematikoa (gaiti arrazoi diskursiboak, zein doazen bihurtzen gerota inportanteagoak azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak). V aditza, bere aldetik, izaten dá rhematikoa baina gutxio rhematikoa ze bere osagarria, zein, esan dugunez, izaten baita esaldiko parte rhematikoena.

Eta zéin da mundu-mailako egoera te OVS sintaxiak? Zéin da ordena horren egoera sinkronikoa eta, are esanguratsuago, zéin da bere joera diakronikoa? Horretaz mintzo ginen an gure sarrera titúlatzen:

• OVS sintaxiak ez dira soilik 'much more common' an 'small language families', baizik-ze soilik ematen dira an 'small language families'
  

zein jarraian gogoratzen dugun osorik:

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúte izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ga Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua" (Balbula, 2007): 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dira aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio jestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso jestuala, oso sinplea.

Eta, realitatean, ¿non bizi dira OVS hizkuntzak?, ¿zein baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zein ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen ziren askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pentsatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori. [Balbula, 2007]

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta hasierara pasatuko lirake, emanez, etapa horretan, SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan (berreraikiak edo ez), zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO). [Balbula, 2020]

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz agertuko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán ki bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak.

Mundu-mailan, OVS ordena balitz sinkronikoki maizkoa eta diakronikoki gerota maizkoagoa, hori bái izanen litzake erakusle argia te joera bat ki kokatu informazio berria lehenago ze informazio zaharra. Baina ez da hori evidentzia enpirikoa, baizik justu kontrakoa: SVO dá ordena bakarra zein ari den erakusten tendentzia diakroniko argia ki izan gerota maizkoagoa azpi baldintza gerota orokorragoak.

Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zenekarren, 'zenekartzan,' eta 'zindekartzan"

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta hola nagusiki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa (atzo genioenez, halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere). Zehazkiago, har dezagun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. Gauza da ze, "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aurka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bihurtzean, "ekarren" hori morfologikoki (ez interpretatiboki) reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aurka nik hura nekarren, zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén ki "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zen batua), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zenekarren":

hark hura zekarren aurka nik hura nekarren, zuk hura zenekarren (batua)

Eta "zenekarren" horren plurala dá "zenekartzan" ("hark haiek"), zein den oso antzekoa nola "zenkartzan", "hark-zu", zein, azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu" batua.

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan".[⇶]

'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra. [⇶]

OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea

Zioen herenegun Gilenek an lehenengo partea e bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten du referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala hen subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu arrenda espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zen hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala arten hizkuntzak. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erakutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait arten erakusle eta aditz bat):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zen tipikoki arten persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra ki adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: subjektu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), zein zen bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrera e hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar bakar bat), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, subjektuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntzen gehien-gehienak kokatzen du, normalki, subjektua hasieran.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du ki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala-nola-ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboarekin ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera ki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen. [⇶]

'Opil da kar neskato' / 'Opil e kar neskato' / 'Opil le kar neskato'

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak burúz atzoko bertako sarreraren lehenengo paragrafoa:

Iracurriric lehenengo paragraphoa atera dut conclusionea ze noiz oraindic ez zegoen euscaraz ergativoric phraseac izan ahal ziren honelatsu OVS

opila jan du nescatoa

ezen partitua bi bloquetan

(opila jan du) ////// (nescatoa)

guero pasatu zatequelaric izatera SOV aurreratzen dela subjectua, holan

nescatoa opila jan du

eta hemen nolabait sortu zen ergativoa kin "-ga" postpositionea holan

nescatoaga opila jan du

ondoren transformatu zela -ga izaitera -k, holan

nescatoac opila jan du

Ondo interpretatu al dut esan duzuna Jesus an lehenengo paragraphoa? [Erramun Gerrikagoitia]

Bai, oro har. Soilik komentario batzuk.

1.: Garai zahar hartan, non ez zen ergatiborik, ez zen artikulurik ere:

Opil ...

2.: Garai zahar hartan, ez zen aditz laguntzailerik, adibidez transitiborik, nola "du" an "jan du", baizik soilik adverbio-erakusle moduko batzuk, guztiz orokorrak, nola "da", adieraziz halako hantxe-bertakotasuna edo oraintasuna, edota, antzera, izango genuke "e" afin adierazi iragan antzeko bat, edo berdin "le", adieraziz "akaso" potentzial moduko bat:

Opil da ... (Opil horko-hori-orain...)
Opil e ... (Opil lehen...)
Opil le ... (Opil akaso...)

3.: Garai zahar hartan, erabiliko ziren, analitikoki, oso aditz-erro sinpleak, nola "kar", zein den an bihotza on "e-kar(-ri)", edo "dan", zein egon liteke an bihotza on "jan". Adibide honetan, erabiliko dugú "kar", zein, gaur egun ere, den gardena:

Opil da kar ... (Opil horko-hori-orain ekarri...)
Opil e kar ... (Opil lehen ekarri... )
Opil le kar ... (Opil akaso ekarri...)

4.: Garai zahar hartan, subjektua gehienetan deduzituko zén kontextualki, halan-ze askotan ez zen emanen, eta noiz eman, kokatuko zen an bukaera e esaldia, ondorénda aditza:

Opil da kar neskato. (Opil horko-hori-orain ekarri neskatoa)
Opil e kar neskato. (Opil lehen ekarri neskatoa)
Opil le kar neskato. (Opil akaso ekarri neskatoa)

Genioenez, "da", "e" edo "le" interpreta litezke nola adverbio sintaktikoki independenteak, zein gero bihurtuko ziren aditz-morfologia prepositiboa respektu aditza an aditz trinkoak: "dakar", "ekar" edo "lekar".

5.: Gerora, behar komunikatiboak tarteko, subjektua pasatuko zen ki hasiera, hartuz "-ga" partikula ergatiboa:

Neskatoga opil da kar.
Nestatoga opil e kar.
Neskatoga opil le kar.

zeini soilik falta zaizkio ukitu batzuk afin izán gaur-gaurko esaldiak. [⇶]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen buruz evoluzioa on (e, en) euskal aditza, zeinen bidéz, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek, eta atzo Txopik eta Erramunek, sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikas daiteke eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraikiz bilakabide bat, denboran luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan dezake paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzake izena (adieraziz zérbait konkretua zein izanen litzaké a oinarria e esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentzia e zérbait edo nórbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzaké nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" subjektua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [⇶]

Azaldu al liteke "-ki" (eta "-tsi") sufijo verbal datiboa tikan "-i" sufijo datiboa kin "k" (eta "t") epentetikoa?

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla euskaraz existitzen dén mekanismo linguistiko propio bat nondik askatu ohi dirén hitzen elementu atxikiak afin sortu hitz askeak ze-joka lezaketen paper gramatikal diferenteak. Gure oraingo galdera dá:

• ¿Akaso "-ki" (eta "-tsi") atzizki datiboak azaldu litezke nola "-i" atzizki datiboa kin "k" (edo "t") epentetikoa?

Eta gauza da ze "-i" atzizki hori ondo zaharra izanen litzake euskaraz, osatuz hainbat izen eta adjektibo ere, nola dioskun Mikel Martínez Aretak an bere "Adjektiboa aitzin-euskaraz" (2006):

Zaharra dirudien -i atzizkiaren morfologia historikoa aztertzen baldin badugu, nolabait partizipio-itxura duela ondorioztatuko dugu. Baina -i hau izenetan (harri, herri, iturri, orri, *arrani “arrain”) nahiz adjektiboetan (berri, gorri, zuri, hori, urri, ebili, ekusi) agertzen bide zaizkigu. [Martínez Areta, 2006:688]

Baina, akaso, momentu linguistikoren batean (ikus "Espekulatzen burúz euskara zaharra") nahi izanen zutén gehitu datiboa ki aditza, eta justuki datibo hori zén "-i" berbera zeinekin sortzen zirén partizipioak, halatan ze igual sentituko zén beharra ki bereiztu bukaera datiboa eta partizipioa, emanik bide ki epentesia. Horrela:

"*egoni" partizipioa (nola "*arrani") bereiztuko zén respektu "*egonki" > "egoki" datiboa, erabiliz "-k-" epentetikoa,

(eta, bere aldetik:

"ikasi" nondik "*irakasti" > "irakatsi" (metatesiz) non "-t-" akaso epentetiko horrek ondo bereiztuko zuén bukaera datibo hori.)

Esan nahi baita ze "-ki" (eta "-tsi") akaso azaldu liteke nola "-i" atzizkia kin "k" (eta "t") epentetikoa, zeinen jatorria izan zitekén ber jatorri epentetikoa zein aurkitzen dugu an, demagun, "-keta" ere. [⇶]

Sintaxia da ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak zein diren sortzen ti maximizazio komunikatibo-ekonomiko konkretuak zein doazen garatzen diakronikoki an hizkuntzak segun zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rematikoa edo guztiz kontestuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan daiteke an egoera sinple-kontestualak, non parte rematikoa oso laburra den, eta parte ez-rematikoa oso kontestuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen da zuzenean objetua, zein izaten den informazio rematikoena; gero akaso aditz jada kontestual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan daiteke kontestualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio xehea buruz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen du atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz arten osagarri laburrak; hau da, osagarri luzeak hobe baldin badoaz esaldi-amaieran edo esaldi-hasieran. Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat arten sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO edo OVS gain SOV.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doa izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusitzen da an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola ordena VO edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dira oso-oso sinple, kontestualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa, hein handi batean), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu diren askoz konplexuagoak (hemen nagusituko da irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz-eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko da SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagusitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa dá garatzen azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal da irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak ziren garatuko askoz errazago an garai zaharrak, non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak, ezenezta an garai modernoak, non kontrol linguistioa den izaten aski handia.

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa dá garatzen an kontestu interlinguistiko konkretu bat, non ahal da existitzen hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

[125] [⇶]

Espekulatzen buruz euskara zaharra

Espekula dezagun pixkat buruz euskara zaharra, jarraiki haria on aurreko mezua eta komentarioak. Eta gauza da ze, hasieran sortuko zirén mezu oso sinpleak, zeinetan gehienetan nahikoa izanen zen hitz bat:

Ur

Hitz hori izanen zén oso konkretua (ez abstraktua), akaso substantibo bat nola "ur" edo "su". Gerora sortuko ziren aurreneko aditz-forma sinpleak (abstraktuagoak):

Ur da

non "da" horrek adieraziko zuén uraren presentzia, eta akaso balioko zuén tu adierazi nón dagoen ura: gramatikalki "da" horren jatorrizko balioa egon liteke artén aditza, erakuslea eta adberbioa.

Geroago, aditz presentzial sinple horren gainean eraikiko zirén aditz-forma konplexuagoak (bai intransitiboak eta baita transitiboak ere, bide beretik):

Ur da go

Ur da kar

Beranduago joango ziren sortzen aukera komunikatibo gehiago gáin aurrekoak (adibidez, emáteko objetu indirektua, edo/ta beréizteko sujetua):

Ur da go ki gu

Ur da kar zu

Ur da kar ki zu gu

Horrelakoxeak izan zitezkeen antzinako esaldiak. Hasiera hartan esaldiak eraikiko ziren gain referentzia oso konkretuak (substantibo konkretuak), hala esaldi intransitiboetan ("ur da"), nola transitiboetan ("ur da kar zu"), eta gertatzen da ze esaldi transitiboetan sujetua agetzekotan, gehienetan agertuko zen an bukaera, izanki oso kontextuala.

Gainera, ohar gaitezen ze, hasiera horretan, amaierako sujetuak ez darama marka ergatiboa, izan ere hitz-ordenak berak (OVS, gaurko terminoetan) gardenki determinatzen du zein den objetua eta zein den sujetua. Geroago, beste etapa batean, esaldi transitiboetan sujetua pasatuko zen aurré objetua, eta orduan beharko zuten esaldi-klase horretan marka bat tu bereizi sujetua eta objetua, nondik sortuko zen ergatiboa:

Zuk ur da kar zu

Guk ur da kar ki zu gu

Hor sujetua agertzen zaigú errepikatua (aurrean eta atzean), eta horrek iradokitzen du ze, estadio horretan, azken "zu" hori jada izanen zén aditz-morfema (akaso lehenago ez). Eta hortxe daukagu gure estruktura SOV ergatiboa.

Aurreko guztia, jakina, da ondo espekulatiboa. [118] [⇶]

Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts"

Diosku hak R.L. Trask (1995):

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, "History of non-finite verb forms", 1995]

Ikustagun:

da-rama-ki-zu-gu

na-rama-ki-zu-te

eta

d-io-ts-o = d-io-ts-a

d-eu-ts-o-zu = d-eu-ts-a-zu

Lehenengo begiratu batean bederen, goiko aditz-forma horiek iradoki ahal dute ze euskara zaharraren estruktura izan zitekeén OVS (estruktura hiperadierazkorra), edo zehazkiago, O-V-I-S, non I horrek signifikatzen du objetu indirektoa.

Baina, post honetan nahi dut azpimarratu ze hor goian ageri dira bi morfema datibo prepositibo (prepositiboak respektu objetu indirektua): "-ki" eta "-ts".

["-ki" morfema hori da erabiltzen halaber adibidez afin adberbializatu adjetiboak: eder ⇢ ederki] [117] [⇶]

-----------------------------
Ikus hurrengo posták buruz ber gaia:
1.: Hitz funtzionalak, labur
2.: Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
3.: XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua

Informatzeko onena, ordena informatiboa

Txopik du planteatzen galdera hau (hemen):

Azken aldi hontan nik ez dakit zertaz, baina bai egunkaritan eta bai telebistan ere, sintaxi berri bat erabiltzen ari da, eramaten duena SUJETOA atzekaldera. ...
Ze iruditzen zaizu sintaxi mota berri hau? Eraginkorra izaten ahal da? Ze koste izaten ahal du an ikuspegi komunikatibo?

Puntu horretaz zerbait mintzatu ginen hemen ere, baina, dudarik gabe, gaiak du ematen luzerako. Har dezagun, adibiderako, gaurko aleá on Berria, zeinen titular nagusia dén hau:

Urak hartutako lurrak hondamen eremu izendatzea nahi dute alkateek Nafarroan

Konpara dezagun aurreko hori eta hurrengo aukera kanonikoago hau:

Nafarroan, alkateek urak hartutako lurrak hondamen eremu izendatzea nahi dute

Hor, zér gertatu da? Hor, hasierara ekarri dugu bai lekuá non den kokatzen berria, nola ere sujetuá on berria (hobetu thematizatuz esaldia), halatan ze, orain distantziatu zaizkigu sujetua eta aditz nagusia, hor tartean dugularik "iruzkin" luze eta konplexu samarra: "urak hartutako lurrak hondamen eremu izendatzea". Horrek zaildu egiten du konprensioa.

Otarteko luze edo/ta konplexu horrentzako soluziobidea ez da OVS, hori baita bigarren mailako adabaki sintaktiko aski dorpea (deitu baitzaió "mahomarena"). Izanez ere, Mahomarena da soluzio komunikatiboki-baldintzatu bat, baldintzatuá zatio mantendu ustezko galdegaia an bere ustezko lekua.

Mikel Haranburuk zuen galdetzen hau (respektu antzeko debate bat):

Eta esaldien helburua zein da -Egunkarian, jakina-, galdegai bati ERANTZUTEA, ala informazio bat ematea?

Azken buruan, galdera horretantxe dugu jatorriá eta zergatiá on evoluzioá ti estruktura adierazkorrak nola SOV edo OVS buruzki (hacia) estruktura informatibo-diskursiboá SVO. Esan nahi baita ze hortxe dago arrazoiá zergátik garai zaharretan nagusi ziren eredu sinple eta adierazkorrak: hain zuzen ere orduan nagusi zirela galderantzun sinple bezain adierazkorrak.

Gaur egun, ordea, galderantzunen (galdegaiaren) eredu hori gaindituta dago (egon beharko litzake), izan ere ustezko galderantzunen eredu horrek ez baitu balio tu konplitu gaur egungo behar informatibo konplexu eta askoz neutroagoak.

Behar horien aurrean soluzio komunikatiboki-eraginkor orokorra da SVO, eta ez OVS. Ikus dezagun nola geldi litekeen goiko titularra bitartéz ordena informatibo ondo garatua:

Los alcaldes de Navarra quieren que las tierras anegadas sean declaradas zona catastrófica

Hor, gainera, erraz uztartuko dugu informazio gehigarria:

Los alcaldes de Navarra quieren que las tierras anegadas (por el desbordamiento del Ebro) sean declaradas zona catastrófica

edo:

Los alcaldes de Navarra quieren que las tierras anegadas (por el desbordamiento del Ebro) sean declaradas zona catastrófica (de alto valor ecológico y económico)

Ikus beste adibide bat, hartua ti gaurko Berria (10. orrialdea), non aurreko arazo berberak dauzkagu, baina areagotuak:

ETAk atentatuak egiteko duen gaitasunari buruzko argibideak eskatu dizkio PPk Rubalcabari

Ez al da txoratzeko modukoa!

Eta egoera latz horren erantzuleak dirá gure zuzendari liguistikoak, zeinek duten nahiago ustezko zuzentasun obsoleto eta zurruna lehenago ezi ematea aurrerapausuák buruzki eredu irekiagoa, ahaltsuagoa, malguagoa, reflexiboagoa, ...

Bejondeiela! [110] [⇶]

Sujetu sintaktikoa da tipikoki thema diskursiboa eta agente semantikoa

Erantzunez a Patxi Petrirena, esperantzaz-ezen askoz gehiagotan ahal dezagun ezagutu eta eztabaidatu bere komentario beti-ere aberasgarriak.

Estatistikak askotan bistaratzen dizkigu realitateak (azpiko tendentziak) zein, bestela, nekez ikusiko genituzkeen. Esaldi baten gainean diskutigarria datekeen hori ahal dá bihurtu aski klaru noiz dugun aztertzen realitate hori berbera azpi argi potentea on datu agregatuak, esan nahi baita kopuru handiak.

Zientzia sozialetan (eta hortxe da hizkuntzalaritza), estatistika dá lehio inportante bat nondik ikuskatzen ahal dugun abantailatsuki realitate soziala, askotan konplexua. Zeren, nahiz kasu konkretuetan edozer-ere izan daitekén aski eztabaidagarri, erlatibo edo kasual, ez da hala gertatzen noiz kontsideratzén kopuru handiak, non regularitateak dirén retratatuko antzera nola erábiliz X-izpi sozialak.

Gure kasu honetan, eta zuk diozunez, sujetu gramatikala ez da beti izan behar thema edo/ta agentea, baina sujetua izaten dá húra zeintaz esaten dugun zerbait (esan nahi baita ze, maiz askoan sujetua izanen dá thema), eta predikatua izaten dá húra zein esaten dugun burúz sujetua (esan nahi baita ze, maiz askoan predikatua izaten da rhema).

Jakina, sujetua izan ahal dá thema edo rhema, agente semantikoa edo paziente semantikoa (edo eliptikoa), baina horrek ez digu ezkutatu behar ze existitzen dira korrelazio sendoak artén sujetu sintaktikoak eta thema diskursiboak edo/ta agente semantikoak (berriro diot: esaldi bakan batean diskutitu daiteke edozer, baina agregatuki argi dira ageri erlazio estu horiek, eta datu agregatuetan ikusten dirá tendentziak).

Jon Aske hizkuntzalari euskaldunak zioskun hemen:

There is a strong correlation between grammatical subject and topic, on the one hand and grammatical object (when there is one) and focus. Indeed, the category subject seems to be but the grammaticalization of the category topic (although not all subjects are topics, and some are indeed foci). [Jon Aske]

eta Comrie hizkuntzalariak hemen:

Las explicaciones para el predominio de los órdenes de palabras en los que el sujeto precede al objeto parecen tener base psicológica, de acuerdo con la preeminencia del agente en la posición agente-acción-paciente y la gran correlación entre el agente semántico y el sujeto sintáctico: ... [Comrie]

Aipatzen duzu, Patxi, Euskaltzaindiaren gramatika; eta Euskaltzaindiak berak sinatzen du ondorengoa (Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna):

Gramatika egituraz eta mintzagai egituraz mintzatu gara. galdera hauxe da orain: ba ote da bi egitura horien artean nolabaiteko loturarik edo bakoitza bere aldetik ote dabil? Badirudi erantzuna baiezkoa dela, hots, nolabaiteko lotura badela. Oro har, mintzagai egituran ditugun mintzagaia eta iruzkina gramatika egiturako subjektua eta objektua-aditza osagaiekin bat datozelako. [Euskaltzaindia, Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna, 29 or.]

Honek guztiak ez du inplikatzen ze OVS ordena da berez eta beti-ere komunikatiboki gaiztoa. Ez. OVS da ordena bat zein zenbait egoeratan dá abantailatsua, bereziki noiz biziki enfatizatu nahi ditugun objetu aski sinpleak an egoera komunikatibo ongi kontextualak (mezu bereziki adierazkorrak). Baina, regularki eta baldintza orokorretan erabiltzeko, báda ordena komunikatibo ahaltsuagorik, bai maila teorikoan (ikus adibidez hemen):

2.
Proto-languages are expected to be simple in terms of nominal expressions. However, along with the developing of NP internal structure and the extension of the size of NP, the pressure to move large NP to the end of sentence increases too. Between S and O, O is more likely to be heavy. That is why O, but not S, tend to postpone.
...
3.
In addition, a heavy O is normally a piece of new information. New information tends to appear later in the sentence. Therefore, everything else being equal, a heavy O tends postpone rather than prepose.
...
In short, the drift from OV to VO is motivated by the processing ease. [Bingfu Lu]

eta baita maila enpirikoan ere: goiko datuek ez dute uzten dudarako zirrikitu handirik.

Apárte utzita zuk edo nik izan ditzakegun iritzi edo gustu personalak burúz ordena hau edo bestea, nik uste ze, ahal delarik, eraman behar da eztabaida a esparru objetiboak, non ahal dezagun minimizatú konponente subjetiboak. Eta hor, datu agregatuek behar dute jokatu paper garrantzitsua. [104] [⇶]