Chomskyarrak atera behar dirá ti euren mundu paraleloa

Bueltatuz ki Laka-ren artikulua ("Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean" 2008) non autorea saiatzen den justifikatzen bere teoria chomskyar ortodoxoa (buru-parametrikoa) kóntra teoria chomskyar alternatibo bat (antisimetrikoa, nondik, bide batez, deduzituko baitzen ze SOV ordenak dú, orohar, prozesamendu-kostu altuagoa ze SVO), gogora gaitezen ze artikulu hartan katedratiko getxotarra zúen aipatzen Gibson hizkuntzalaria bi aldiz jarraian (ikus an "Atzerakarga chomskyarra"), saiatuz lotzen literatura teoriko chomskyarra eta literatura burúz prozesamendua on informazioa. Areago, Laka-k esaten digu ze:

hau da ze, "hizkuntzalaritza" eta "hizkuntza-prozesamenduaren azterketa" konvergitzen ari dira inkluso an azalbideak. Egia esan, ez dakigu Laka zehazki zértaz ari den noiz mintzo den buruz "hizkuntzalaritza", baina antzeman ahal dugu ze referitzen ari zaio ki hizkuntzalaritza chomskyarra, zeren "hizkuntza-prozesamenduaren azterketa" berez da hizkuntzalaritza funtzionala.

Baina, tira, gauza da ze Laka-k (eta Erdozia-k) aipatzen duté bi aldiz Gibson. Ikus daigun zértan ari den Gibson ("Information processing and cross-linguistic universals", 2016):

Beraz, Gibson erabiltzen ari da informazio-teoria eta informazio-prozesamendua arrén azaldu hizkuntz evoluzioa, eta, dioenez, ikerketa-plan hori gertaten ari da produktiboa. Gauza da ze hori dá planteamendu funtzionalista bat, eta ez dago konvergitzen kin mundu paraleloa on hizkuntzalaritza chomskyarra, baizik divergitzen, guztiz. [⇶]

Atzerakarga chomskyarra

Atzo ikusten genuén nola...

..., orbita chomskyarrean ere, ordena batzuk izan litezké errazagoak ze beste batzuk. Izan ere, Lakaren hitzetan,...

... [hipotesi antisimetrikoan] egitura buru-azkenak buru-lehenak baino sintaktikoki konplexuagoak dira. [... areagoko eragiketa sintaktikoak burutzen dituzte;...] [Laka, 2008:11]

halan ze egitura buruazkenak izanen liraké sintaktikoki eta konputazionalki gutxio errazak zein euren kide burulehenak, justuki zeren egonen liraké, nolabait esán, urrutiago ti Gramatika Universala, beti ere ustezkoa. Beste era batera esanda, ordena burulehena izanen litzaké errazagoa zatio izán "oinarrizkoagoa"... biologikoki.

Horretaz, Laka-k aipatzen ditú ondorengo hitzak ganik Erdozia zeháztuz nóla prozesatuko liraken eragiketa sintaktiko konplexuago horiek (an "Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean" 2008:16):

"...zenbat eta prozesu sintaktiko konplexuagoak izan, orduan eta zama handiagoa ezarriko diogu oroimenari, eta gure egitura kontzeptualak denbora gehiagoz mantendu beharko dira aktibatuta." (2006b:293) [Erdoziaren hitzak (2006), zein Lakak aipatu an bere 2008ko artikulua] 

Ikus aipu osoa (Laka, 2008:16):

Laka-k jarraitzen dú (2008:16):

Adibidez, mugimendu edo lekutze sintaktikoa konputatu ahal izateko, gogoratu behar dugu (oharkabean bada ere) lekuz kanpo aurkitutako osagaiekin, eta gainerako osagai eta elementuak konputatzen jarraitu behar dugu, lekuz kanpoko osagaien jatorrizko lekuak eta perpausaren elementu guztien arteko harremanak egokiro antzeman arte (Gibson 1998). [Laka, 2008:16]

Ikus zabalago:

Orbita chomskyarrean egon litezké ustezko hipotesiak (nola antisimetrikoa) non, Laka-k dioenez, ordena derivatuek (ez "oinarrizkoek") erlatiboki gehiago zamatuko lukete ha memoriá on hiztuna, sortuz zérbait zeri dei geneiokén... atzerakarga, esan nahi baitá... atzerakarga chomskyarra. [1102] [>>>]

Antidiskursoa, eta ondo reala

Gilen-ek hemen (originalki hemen) komentatzen zuén ondorengo esaldia:

El gobierno cobra más impuestos sobre el dinero que tanto te esfuerzas en obtener, que por el ingreso que genera tu dinero cuando aprendes a hacerlo trabajar para tí. 

zein itzultzen zuén honela (an euskara prepositiboa):

Gobernuak kobra jago zerga gain dirua zein hain nekez duzu lortzen ezen ez gatik jitea zein zure diruak genera noiz ikasten duzu hura zuretzat alharazten

esanez ze iruditzen zaio, momentu honetan behintzat, zientzia-fikzioa:

(...) 3.a, berriz, zientzia-fikzioa iruditzen zait (horrek ez du esan nahi evoluzio hori ez lizatela desiragarria). [Gilen] 

Eta, horrela, konsultatu dut zér dioen Wikipedia-k buruz kontzeptua on zientzia-fikzioa (helbúruz hurrengo postetan valoratu noráino konsidera daitekén goiko esaldi hori nola zientzia-fikzioa):

Zientzia-fikzio
Zientzia fikzioa arte-genero zabala da: etorkizunean edo unibertso ezezagunetan gerta litekeenaz hipotesiak egiten dira, egungo zientzia- eta teknika-ezagueretan oinarrituta. Fantasia-fikzioarekin nahas daiteke, baina genero horren kokalekua fantasiako munduak izaten dira (Eraztunen Jauna, kasu). [Wikipedia]

Eta lehenengo ideia zein argiki bururatu zaidan noiz irákurri hori definizioa ganik Wikipedia izan dá pobrezia sintaktikoa, zein den gauzatzen an erabilera parataktiko aski monotonoa: bi puntu, gero koma bat, gero puntu bat, eta azkenik, ia salbuespenez, "..., baina" koordinatibo bat. Pobrezia horrekin batera, orobat nabaria dá horren gabeziá an diskursibitatea, zein, gainera, dén sintaktikoki islatzen, adibidez, an erabilerá on prosa bát hertsiki aditzazkena.

Eta, momentu batez, definizioaren textu hori iruditu zait fikziozkoa (ezen ez zientziazkoa), ondo distopikoa (ezen ez utopikoa), iruditu zait irreala, kaltegarria, artifiziala, antizientifikoa, antidiskursoa, antiexpresioa, antikomunikazioa, antibizitza, zein soilik litzaken posible an mundu paralelo bat non ez den nagusitzen bizitza, baizik beste zerbait zeini orain ez diodan bilatu nahi izendapena.

Hortzikara batez momentu extrainu hori pasatuta, konturatu naiz textua ez zela fikzioa, baizik ondo reala, realitate hutsa, a realitatea on diskurso-mota bát sintaktikoki-regresibo-pobrea zein, nola balitz izurriterik ahaltsuena, datorren nagusitzén an edozein diskurso non exigentzia komunikatiboa doan justuki harago zein kontextualitate sinpleena.

Antidiskursoa, eta ondo reala. [708] [>>>]

Zein dira, Calvinoren ustez, izen abstraktu kaltegarri horiek?

Hona hemen beste adibide bat non berriro konstatatzen da Calvinoren aberastasun lexiko eta sintaktikoa (Calvino, "L'antilingua", 1965):

Nella cultura, se lingua «tecnologica» è quella che aderisce a un sistema rigoroso, – di una disciplina scientifica o d’una scuola di ricerca – se cioè è conquista di nuove categorie lessicali, ordine più preciso in quelle già esistenti, strutturazione ne più funzionale del pensiero attraverso la frase, ben venga, e ci liberi i di tanta nostra fraseologia generica. Ma se è una nuova provvista di sostantivi astratti da gettare in pasto all’antilingua, il fenomeno non è positivo né nuovo, e la strumentalità tecnologica vi entra solo per finta. [Calvino, 1965]

edo:

En la cultura, si lengua «tecnológica » es aquella que se adhiere a un sistema riguroso –de una disciplina científica o de una escuela de investigación–, si es, en fin, conquista de nuevas categorías léxicas, orden más riguroso en las ya existentes, estructuración más funcional del pensamiento a través de la frase, bien venida sea, y que nos libere de toda esa fraseología genérica que tenemos. Pero si es un nuevo refuerzo de sustantivos abstractos que han de ser pasto de la antilengua, el fenómeno ni es nuevo ni es positivo, y la instrumentalidad tecnológica es solo apariencia. 

Calvinok pasarte horretan erabiltzen ditú izen abstraktuak nola "strutturazione", "fraseologia" edo "strumentalita", zein, bistan denez, izanen liraké aberasgarri horietakoak. Baina galdera da: zéin izen abstraktu lirake kaltegarriak? Zéinek osatuko lukete un nuevo refuerzo de sustantivos abstractos que han de ser pasto de la antilengua? Ez dut ikusten batere argi.

Calvinok gehiago zehaztu beharko zuen zéin diren izen abstraktu horiek zein izan beharko ziren bazka e-antilingua: egin beharko zuén zerrenda bat kin izen guzti horiek zein, bere ustetan, sobran dauden an hizkuntza italiarra, eta gero, jo beharko luke zehazki kóntra izen abstraktu kaltegarri horiek. Bestela, nik behintzat ez dakit zéin izen abstraktuz ari den, eta bere baieztapen itxuroso hori gertatzen zait inprezisoa, lausoa, esanahi argirik gabea, baina ez zeren Calvinok erábili goragoko izen abstraktu horiek, baizik zeren Calvinok adierazi nahi duen ideia bera ez baita gelditzen ondo biribilduta.

Eta horixe izaten da gehienetan arazoa: hiztunak (edo idazleak) ez izatea argi zér esan nahi duen, edo zér esaten ari den. Hori, jakina, islatuko da an hitz eta kontzeptu gaizki erabiliak, esaldi semantikoki inkoherenteak edo larriki inprezisoak, eta hitz-jario eramangaitza (ulertu nahi duenarentzat bederen); baina hori ez da arazo linguistikoa, baizik erretratuá edo isla linguistikoá ti ideia gaizki biribildu batzuk zein ez diren enkajatzen. [321] [>>>]

Perversio linguistikoa, intoxikazio linguistikoa eta Orwell-en neolengua

Esan genuen hemen edo hemen ze hiztun bakoitzak izaten du bere ikusmolde diferentea, bere ikuspuntu diferentea, eta hortik sortzen direla expresio-bide diferenteak, zein diren islá ti intentzio komunikatibo diferenteak. Orobat genioenez, hizkuntza egonen da ondo erabilita nóiz ere hitzak eta expresabideak ondo egokitzen diren ki euren intentzio komunikatiboa, eta hala da nahiz intentzioa izán maltzurra (kritikatu ahal da intentzioa, baina ez mezuaren egokitasun linguistikoa respetu intentzioa).

Hala ere, batzuetan hiztunaren interpretazio linguistikoa hain da fortzatua ze hitzen esanahia bihurritu ere egiten da, halan-ze mintzatu gaitezke buruz perversio linguistikoa (ez baita terrore semantikoa), zein gainera bihurtzen dén manipulazio edo intoxikazio linguistikoa noiz existítu intentzio maltzurra. Hortaz, perversioan ez litzake egonen derrigor maltzurkeria bitartean-ze manipulazioan bai.

Azken egun hauetan prensan aipatzen ari da kanpain bát on intoxikazio informatibo masiboa, non, esango genuke ze, hitz klabea litzaké "engañar" ("Facebook descubre en EEUU otra campaña de intoxicación masiva" [El País, 1. or., 2018-8-1]):

Este tipo de comportamiento no esta permitido en Facebook porque no queremos que gente u organizaciones creen redes para engañar a otros sobre quienes son o lo que están haciendo. [Facebook, aráuz aipu bat ti El País, 2018-8-1]

Jakina, engainatu daiteke bitartéz informazio faltsua eta baita ere tergiversatuz kontzeptuak eta hitzak (hitzen interpretazioak, bere zabaltasunean ere, báditu bere mugak).

Manipulazioaren muturreko kasua gertatuko litzake baldin, adibidez, gobernu bat hasiko balitz birdefinitzen hitzak afin signifika dezaten hura-ze gobernuak nahi duen. Hor jada sartuko ginake an esparrua on neolengua ti Orwell ("1984"). Baina hori, beste saltsa bat da. [319] [>>>]

Garbiñe Ubeda: "Egunkarietako zutabeetan, adibidez, literatura egiten da sarritan, edo bederen, literaturatik kazetaritzatik baino gertuago dagoen idazketa lantzen da"

Aurreko sarreran genioen ze kazetaria mugitzen da an bikoiztasun bat artén, alde batetik, lan hotzagoak, non kazetaria saiatzen den desagertzen ti berria, eta bestetik, lan personalagoak, non kazetariak askoz gehiago azaleratzen ditu bere valorazioak, kritikak eta ikuspuntu propioak, eta horrek erakusten duela nóla kazetariek lan bakoitzean aukeratzen dute propioki eta egoki zéin distantziatik idatzi behar duten euren artikulua.

Eta bikoiztasun hori zabaldu daiteke ki literatura bera ere. Ikus zér dioen Garbiñe Ubedak, zein den Euskal Idazleen Elkarteko lehendakaria (Gara, 2018-7-24):   

Sorkuntzan hibridazio handia dago, kazetaria ez da kazetari soil, eta literatoa ez da literato soil. Euskararen unibertso txikiak ez du luxu horietarako adina ematen. Eta era berean, ederra da generoak apurtzea, idazketa molde berriak proposatzea, sare sozialek eskaintzen dutena letren mundura ekartzea eta alderantziz… Egunkarietako zutabeetan, adibidez, literatura egiten da sarritan, edo bederen, literaturatik kazetaritzatik baino gertuago dagoen idazketa lantzen da. [Garbiñe Ubeda, 2018]

Bikoiztasun edo hibridazio periodistiko-literario horrek areago erakusten du lan periodistiko inpersonaletan erabilitako hizkera ez dela isla ti inongo terrore semantikoa (akaso gaitz psikologiko inkontziente batek eragindakoa), baizik testuinguru komunikatiboak eskatutako hizkera. [318] [>>>]

Kazetari berbera, autore-kronika batean, beste era batera expresatuko da

Ikus dezagun egunkari baten adibide bat (Deia, 2018-4-23) non, sinadurabako berri inpersonal batean, kazetaria saiatzen da mantentzen distantzia bat respektu hitz batzuk zein Sergio Ramirez idazle nikaraguarrak egin zituen gáin egoera politiko-soziala zein ari den bizitzen an Nikaragua (noiz idazle horrek jaso Cervantes saria). Jakingarria da ze Sergio Ramírez izan zén Nikaraguako presidenteordea kin Daniel Ortega artio 1990:

MENCIÓN A LA SITUACIÓN EN NICARAGUA
El escritor Sergio Ramírez ha dedicado unas palabras al comienzo de su discurso en la ceremonia de entrega del Premio Cervantes en memoria de los nicaragüenses que han perdido la vida en las protestas contra la reforma de la seguridad social del gobierno de Nicaragua.

"A la memoria de los nicaragüenses que han sido asesinados por salir a la calle a reclamar justicia y democracia", ha declarado el autor justo antes de comenzar con la lectura de su discurso por la concesión del Cervantes en el Paraninfo de Alcalá de Henares.

Hor, kazetaria saiatzen da desagertzen ti berria, saiatzen da eliminatzen ti bere diskursoa edozein hitz edo esapide zek adierazi lezake valorazio bat, berak izan nahi du notario moduko bat, utziz valorazioak (eta hitz eta esapide valoratiboak) ki protagonista e-berria, zein ez den kazetaria bera, baizik, noski, idazle saritua. Helburu jakin horrekin aukeratzen ditu kazetari anonimoak bere esapideak.

Eta bistan gelditzen da kontrastea artén kazetariak aukeratutako han perdido la vida aski neutroa, eta idazle sarituak askoz hurbilagotik esandako han sido asesinados; edota artén protestas contra la reforma de la seguridad social del gobierno de Nicaragua teknikoagoa, eta salir a la calle a reclamar justicia y democracia kritikoagoa. Baina ez dago hor terrore semantikorik batere, baizik kazetariaren jarrera distante kalkulatu bat, utziz protagonistarentzat paper valoratiboa, kritikoa edota konprometitu hurbilagoa. 

Kazetari berbera autore-kronika batean (edo antzeko lan personalago batean) beste modu batera expresatuko da, halatan ze, neurri handi batean bederen, desagertuko da distantzia hori, bide emanez ki kazetariaren (kazetari sinatzailearen) aportazio handiagoa, zeinen isla izanen den askoz expresio posizionatuagoa, nabariagoa, personalagoa (ikus adibidez aurreko sarrera).

Bikoiztasun horrek, non idazten den inpersonalago edo personalago aráuz helburua, dú erakusten ez dela existitzen erabilera periodistiko horietan terrore semantikorik, eta ezin dela esan ze kazetariek...

...siempre tienen miedo de mostrar familiaridad e interés por las cosas de las que habla, y se sienten en el deber de dar a entender: «Yo hablo de estas cosas casualmente, pero mi función está muy por encima de las cosas que digo y que hago, mi función está por encima de todo, incluso por encima de mí mismo», teniendo como motivación psicológica, en el fondo, el odio por uno mismo. [Calvino, 1965, ikus an "Italo Calvinoren larregikeriak eta Lertxundiren antilingua"]. 

Sinpleki, kasu bakoitzean helburu komunikatiboa ezberdina da. [317] [>>>]

Calvino: "...redacciones de periódicos y de telediarios, escriben, hablan y piensan en la antilengua"

Italo Calvino, an bere "L'antilingua", zúen kritikatzen nóla, besteak beste,...

...redacciones de periódicos y de telediarios, escriben, hablan y piensan en la antilengua, zeinen característica principal es lo que yo definiría como «terror semántico», es decir, la huida de todo vocablo que tenga un significado en sí mismo, como si ‘botella’, ‘estufa’ o ‘carbón’ fuesen palabras obscenas, como si ‘ir’, ‘encontrar’ o ‘saber’ indicaran acciones infames. [Calvino, 1965]

Eta gauza da ze, kazetariaren lana ez da izaten soilik "egia" inpartzialki kontatzea (gordez urruntasun kontrolatu bat respektu gertaerak zein ari diren kontatzen), baizik-ere egitea lan personalagoak, hala nola autore-kronikak, analisi kritikoak edota, zuzenean, iritzi-artikuluak (non, bistan denez, kazetaria gehiago inplikatuko den).

Jada esana dugu ze, aipatutako urruntasun kontrolatu hori, noiz existitu, ez dela izaten ihesa eta are gutxiago terrorea, baizik eskakizun profesional bat (erroreak errore). Eta bestalde esan behar da ze, noiz kazetariek idatzi lan personalagoak, justuki egiten duté kontrakoa ki ihesa. Ikus adibidez gaur bertan Mercedes Gallego kazetariak idatzitako hau gáin egoera zein ari den bizitzen an Nikaragua (El Correo, 2018-7-22): 

...
No le entrenó la CIA ni le dio armas Cuba. Ni siquiera le adoctrinó ningún partido político. Hasta hace tres meses el comandante Guardabarranco se consideraba «un ciudadano modelo» que nunca se imaginó a sí mismo haciendo las cosas que hace hoy. Le ha tocado amenazar a la directora de un hospital para que atendiera a los heridos, defender las barricadas y encontrar casas de seguridad para su gente en la clandestinidad. Él mismo anida en las lomas y cambia de cama cada noche desde que el martes el Gobierno de Daniel Ortega embistió con toda su fuerza paramilitar contra Monimbó, el último reducto rebelde de la emblemática Masaya que le dio la victoria al Frente Sandinista hace exactamente 39 años.
...
Cada injusticia ha sido un chispa que ha incendiado la hoguera de los agravios. En los últimos once años de Gobierno, Ortega ha desmantelado las precarias instituciones para permitir la victoria con un 35% del voto, la reelección indefinida, el debilitamiento de otros partidos políticos, la captura del Consejo Electoral, el sometimiento de la Asamblea Nacional y del poder judicial. De ahí que el lema de la nueva revolución sea 'Justicia y Democracia'.
...
Muchas cosas han cambiado en estos tres meses. Las previsiones económicas se han ido al garete. Nicaragua ya no es «la nueva Costa Rica» que celebraba en febrero la revista 'Travel+Leisure'. Ha roto la alianza con los empresarios, ha tiroteado las iglesias, ha formado un ejército paramilitar con el que sembrar el terror y ha secuestrado y torturado a jóvenes desarmados «que, por supuesto, fueron a esconderse bajo las sotanas de los curas», otorga. Ni todas las lágrimas de Nicaragua han podido apagar el incendio. En ese proceso se ha revelado como un sangriento dictador dispuesto a matar para mantener el poder. «Y una cosa es estar cómodo con un autócrata y otra con un asesino», reflexiona el director de Ética y Transparencia. Ortega ha perdido las alianzas sobre las que cimentó su statu quo y la financiación para su populismo. El canto del Guardabarranco al amanecer es hoy el de su ocaso. 

Nik ez dut antzematen arrastorik ere ti "terrore semantikoa" on Calvino. [316] [>>>]

Ez dira sinonimo pragmatikoak

Darraigu kin Anjel Lertxundi ("Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk", Berria, 2018-7-1):

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Dio Anjel Lertxundik ze: antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio errealitatea zuzen izendatzeari, eta, adibidez, lan-osteko konpainia deitzen diola prostituzioari, horrela sugerituz ze prostituzio izendapen hori egokia dela, eta ez, demagun, eufemistikoa.

Baina, beste batek esan lezake ze prostituto hitza dá beste eufemismo bat afin ez esan puto, bai eta prostituta esaten duenak terrore semantikoa diola puta hitzari, bai-eta errealitatea zuzen izendatzeari. Dio Irene Escuderok an «"Prostitutas" y el eufemismo del eufemismo»:

Dicen que la prostitución es el oficio más antiguo del mundo, pero la palabra para definir a quien la ejerce, no. Una prostituta antes del siglo XIX era una puta o una ramera. El masculino, prostituto, no es considerado válido hasta 2001 en la penúltima edición del diccionario de la Real Academia Española. 

Puntu honetan azpimarratu nahi genuke ze eufemismoek bádute euren lekua an erabilera linguistiko egokia, zeren bádute euren helburu pragmatiko-komunikatiboa, euren intentzioa.

Bestalde, ustezko eufemismoak ez dira zertan izan libre ti balorazio moralik, eta hain justu prostituzio hitza, jatorriz eufemistikoa litzakena, ez da izendapen moralki neutroa, berdin nola ez den moralki neutroa prostituitu aditza. Esan nahi baita ze zerbait prostituitzen denean, ez da izaten gauza ona, báda hor degradazio moduko bat afin lortu zerbait. Eta bide ez-neutro horretatik doa prostituzio hitza ere, gutxienez noiz konparatzen kin sexu-lana eta sexu-langileak moralki neutroagoak:

Yvette Luhr, portavoz del sindicato PROUD, la organización que representa y defiende a las trabajadoras sexuales en Holanda:

"Una mujer puede hacer con su cuerpo lo que quiera. Desde pequeñas nos enseñan que nuestro cuerpo es sólo nuestro. Nadie puede decidir sobre nosotras. Pero resulta que, cuando nos hacemos mayores, ¿una ley puede quitarnos ese derecho? Si soy dueña de mi cuerpo, también debo poder trabajar con él. Por tanto, cuando utilizo mi cuerpo para ganar dinero, mi cuerpo es, literalmente, mi negocio". Quien habla es Yvette Luhr, portavoz del sindicato PROUD, la organización que representa y defiende a las trabajadoras sexuales en Holanda.

El trabajo sexual es legal en Holanda desde el año 2000.

Unai Brea kazetariak dio (Argia, 2007):

Munduko lanbiderik zaharrena deritzonari munduko leku gutxitan aitortzen zaio lanbide izatea. Aldi berean, herrialde gutxik daukate erabat legez kanpo. Politikariek ahopeka onartzen dute haren "beharra", baina lar begi-bistakoa izan ez dadin neurriak hartzen dira. Horren aurrean, sexu-lana arautzea eskatzen dute batzuek, horretan ari direnak baldintza duinetan jardun dezaten. Beste batzuen ustez, prostituzioa guztiz ezeztatu behar da, eta inolaz ere lanbidetzat hartu. Espainiako Estatuan, oraingoz, ez bata ez bestea.

Bistan da, aldekoek nahiago duté sexu-lana bitárten kontrakoek prostituzioa. Bakoitzak aukeratzen ditú bere hitzak eta ez da hor terrore semantikorik, baizik ikuspuntu diferenteak eta erabilera pragmatiko diferenteak zein dirén linguistikoki guztiz egokiak respektu euren helburu komunikatibo (intentzio) diferenteak. [315] [>>>]

Lertxundiren ustez, beti esan behar al dugu "inpotentzia"?

Dio Anjel Lertxundik an bere "Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk" (Berria, 2018-7-1):   

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Hitzak erabiltzean, berdin nola beste edozein elementu linguistiko erabiltzean, izaten ditugu gure helburu komunikatibo konkretuak, gure intentzio pragmatiko zehatzak, eta horregatik aukeratzen ditugu hitz batzuk eta ez beste, zeren segun zéin aukeratu, hobeto edo txartoago beteko dugu gure intentzio komunikatiboa, askotan konplexua.

Adibidez, merkatu-ekonomia eta kapitalismoa ez dira sinonimo pragmatikoak. Eurekin batera eramaten dituzte planteamendu diferenteak, ikuspuntu diferenteak, azentu diferenteak, intentzio diferenteak. Merkatu-ekonomia neutroagoa da, jartzen duelarik bere azentua an merkatu inpersonala zeintatik segituko litzake emaitza soziala. Kapitalismoak, aldiz, jartzen du bere begia gáin kapitala, zein kontrajarriko litzake ki lana: nolabait esan, izendapen hori apuntatzen ari da ki oposizioa artén kapitalistak eta langileak, horrek ematen diolarik askoz tensio handiagoa respektu merkatu-ekonomia neutroagoa.

Gauza da ze gure hitzak izaten dirá zuzeneko ondorena on gure intentzio komunikatiboa, eta hala bada, hizkuntza teknologikoki ondo erabilita egonen da. Jendeek izaten dituzté intentzio komunikatibo diferenteak, eta horrelaxe espresatzen dira: diferente; baina horrek ez du esan nahi ze euren expresio diferente horiek linguistikoki txarrak direnik.  

Hain pragmatikoki desegokia da erabiltzea kapitalismoa noiz nahi den azpimarratu inportantziá on merkatua an sistema ekonomiko bat (maltzurki edo ez), nola erabiltzea merkatu-ekonomia noiz nahi den azpimarratu inportantziá on kapitala (maltzurki edo ez). Zeren, komunikatzean, gure helburua da justuki-ze expresioa eta intentzio komunikatiboa bat-etor daitezen, efizienteki eta efektiboki, ahalik eta hobetoen, intentzio komunikatibo hori edozein delarik ere.

Jakina, inpotentzia eta disfuntzio zutikorra ere ez dira sinonimo pragmatikoak, eta bakoitzak du bere lekua. Kuestioa da erabilera eta intentzio komunikatiboa bat-etor daitezen. Edo, akaso Lertxundiren ustez, beti esan behar al dugu inpotentzia? Beti esan behar al dugu kapitalismoa? Beti esan behar al dugu ...? (hemen irakurleak aukeratu ahal ditú esapide diferenteak)?

Hori da ukatzea hizkuntzaren alde pragmatikoa, guztiz pobretuz hizkuntza eta... komunikazioa. [314] [>>>]

Calvino ari da aldé aberastasun eta fintasun komunikatiboa, zeinen emaitza izan ahal da konplexua

Dio Calvinok an bere L'antilingua (1965):

Si el lenguaje «tecnológico» del que nos habla Pasolini (es decir, el plenamente comunicativo, instrumental, homologador de los distintos usos) se inserta en la lengua, no hará más que enriquecerla, eliminando irracionalidades y lastres, dándole nuevas posibilidades (en principio sólo comunicativas, pero creando, como ha ocurrido siempre, un área propia de expresividad); pero si se inserta en la antilengua, se verá afectado [falta da: inmediatamente] de su contagio mortal y también los términos «tecnológicos» se teñirán del color de la nada. [L'antilingua-ren itzulpen bat, zeinen egilea ez dakigu nor den]

edo, originalean:

Se il linguaggio «tecnologico» di cui ha scritto Pasolini (cioè pienamente comunicativo, strumentale, omologatore degli usi diversi) si innesta sulla lingua, non potrà che arricchirla, eliminarne irrazionalità e pesantezze, darle nuove possibilità (dapprincipio solo comunicative, ma che creeranno, come è sempre successo, una propria area di espressività); se si innesta sull’antilingua, ne subirà immediatamente il contagio mortale, e anche i termini «tecnologici» si tingeranno del colore del nulla. [Calvino, 1965]

Bistan da ze Italo Calvino dago aldé hizkuntza aberatsa, efizientea eta komunikatiboa, non hizkera teknologikoak sor bailitzake aukera komunikatibo-expresibo berriak, eta kóntra erabilera linguistiko pobretzaileak, inefizienteak eta antikomunikatiboak.

Calvinok, adibidez pasarte horretan, erabiltzen du sufrir inmediatamente un contagio mortal noiz aukeratu zezakeen "contagiarse inmediata y mortalmente" edo "contagiarse inmediatamente y morir", edota "teñirse del color de la nada" noiz aukeratu zezakeen "perder el color" edo "decolorarse" (jakina, beste helburu komunikatibo batzuk izan balitu). Zeren Calvinok praktikatzen ditu esapide komunikatiboki aberatsak eta finak.  Zeren ez dugu konfunditu behar aberastasun komunikatiboki efizientea eta sinplekeria inefiziente bezain fortzatua, esan nahi baita pragmatikoki inefizientea eta sintaktikoki fortzatua.

Zeren Calvino ari da aldé aberastasun eta fintasun komunikatiboa, zeinen emaitza izan ahal da konplexua. [313] [>>>]

Italo Calvinoren larregikeriak eta Lertxundiren antilingua

Aurreko sarreran mintzo ginen burúz beharrezko distantziamendua, akontextual eta formala, zein bilatu ohi den noiz idazten dirén, adibidez, epaitegiko deklarazioak edota antzeko textuak (berriak, arauak...). Hortaz, justuki helburu horretara zuzendu beharko da erabilera linguistikoa, efizienteki eta efektiboki (betiko moduan) zeren bestela ager litezke arazoak, osatuz hóri zeini Calvinok deitu antilingua (ikus aurreko sarrerako adibidea). Italo Calvinok dio an bere "La anti-lingua" (1965):

Todos los días, sobre todo de cien años a esta parte, por un proceso hoy ya automático, miles de nuestros conciudadanos traducen mentalmente a la velocidad de máquinas electrónicas la lengua italiana en una antilengua inexistente. Abogados y funcionarios, gabinetes ministeriales y consejos de administración, redacciones de periódicos y de telediarios, escriben, hablan y piensan en la antilengua. [...]

El que habla la antilengua siempre tiene miedo de mostrar familiaridad e interés por las cosas de las que habla, y se siente en el deber de dar a entender: «Yo hablo de estas cosas casualmente, pero mi función está muy por encima de las cosas que digo y que hago, mi función está por encima de todo, incluso por encima de mí mismo». La motivación psicológica de la antilengua es la falta de un verdadero contacto con la vida, es decir, en el fondo, el odio por uno mismo. [Calvino, 1965]

Beraz, ulertu behar dugu ze ...

...todos los días, miles de nuestros conciudadanos, abogados y funcionarios, gabinetes ministeriales y consejos de administración, redacciones de periódicos y de telediarios, siempre tienen miedo de mostrar familiaridad e interés por las cosas de las que habla, y se sienten en el deber de dar a entender: «Yo hablo de estas cosas casualmente, pero mi función está muy por encima de las cosas que digo y que hago, mi función está por encima de todo, incluso por encima de mí mismo», teniendo como motivación psicológica, en el fondo, el odio por uno mismo.

A ze larregikeria!

Gure ikuspuntutik, baina, abokatuek, kazetariek edota politikoek ez dute batere beldurrik ki erakutsi familiaritatea eta interesa noiz redáktatzen deklarazioak, berriak edo arauak: soilik egiten dute hóri-ze egin behar duten, hóri-ze eskatzen diegun, gorde dezatela distantzia bat, ez dezatela erabili tonu familiar desegoki bat, izan daitezela neutralak eta aseptikoak. Ahalik eta neutralenak. Ahalik eta aseptikoenak. Eta, alde horretatik eta oro har, aski ondo betetzen dituzte euren helburu komunikatiboak, izan ere, Calvinoren adibidea ez da baizik karikatura bat.

Abokatuek, kazetariek edota politikoek ez dute sentitzen inolako beharra ki adierazi ze euren funtzioa dago gainén guztia, inkluso gáinén euren buruak: soilik saiatzen dira bilatzen beharrezko distantzia bat, distantzia profesional bat, an idatzi batzuk non exigitzen diegun ze gorde dezaten distantzia hori. Ez dago hor ezer personalik, báda zerbait profesionala.

Abokatuak, kazetariak edota politikoak erratu daitezke, eta erratzen dira noiz egíten lan bat zein ez den erraza, baina errakuntza horien motivazio psikologikoa ez da norberaganako gorrotoa: hori esatea dá, gure ustez, larregikeria itzela, guztiz lekuz kanpo dagoena. Abokatuek, kazetariek edota politikoek batzuetan ez dute asmatzen berdin nola Italo Calvinok ez duen asmatu noiz egíten goragoko juzku desorekatu horiek.

Erabilera txar horiek, noiz agertu, ez dira baizik hori: erabilera txar batzuk, erabilera inefiziente batzuk, erabilera inefektibo batzuk, zein ez diren (izan behar) araua, baizik salbuespena (justuki zeren ez diren estrukturalak, baizik azalekoak eta aise evitagarriak), eta gure ikusmoldean, estrukturalak ez izanki, ez lukete merezi hóri denominazioa on antilingua, zein den, berriro ere, ondo larregizkoa. Antilingua izendapena gorde beharko litzateke ki zerbait estrukturalagoa, serioagoa, sakonagoa, inulergarriagoa, inexpresiboagoa eta disfuntzionalagoa nola adibidez hemengo prosa on Anjel Lertxundi bera. Horrek bai merezi duela hóri izendapena on antilingua! [311] [>>>]

Calvinoren terrore semantikoak ez du zerikusirik kin manipulazio edo intoxikazio linguistikoa, zein den beste intentzio bat

Anjel Lertxundi, aurreko sarreran aipatutako artikuluaren hirugarren paragrafoa honela hasten da:   

Errealitatea lanbrotu eta manipulatu nahi duenak higuina die hitz aratzei, esaldi gardenei. Etsai ditu. Antilingua praktikatzen duenak «terrore semantikoa» dio (espresio hori ere Calvinorena da) errealitatea zuzen izendatzeari, lanari lan eta esplotazioari esplotazio deitzeari. Halako batek agente komertziala deitzen dio saltzaileari, merkatu ekonomia kapitalismoari, lan-osteko konpainia prostituzioari, disfuntzio zutikorra inpotentziari... [Lertxundi, 2018]

Hurrengo sarreran jarraituko dugu mintzatzen gáin pasarte hau, baina orain argi utzi dezagun ze gauza bat da manipulazio linguistikoa zeinen helburua dén lortzea helburu sozial edo politiko interesatuak; eta beste gauza bat, eta aski ezberdina, dá Calvinoren terrore semantikoa, zeinen jatorrian ez legoken intoxikazio-nahia, baizik, printzipioz, urrutiratze-gogo bat, horretarako eliminatuz ti diskursoa familiaritate-kontuak edo bestelako ñabardura kontextual ez-neutroak, eta sortuz distantzia artén kontalaria eta kontakizuna, zein batzuetan dén beharrezkoa.

Beste kontu bat da ze distantziamendu hori, beste edozer bezalaxe, egin ahal dá ondo edo txarto respektu helburu komunikatibo konkretuak, eta txarto egiten denean, sor daiteke larregizko inprezisioa, larregizko nahasmendua, larregizko distantziamendua... eta, azken buruan, erabilera txar hori litzaké Calvinoren antilingua. Ondoren doa Italo Calvinok emandako adibidea [1965]:

El funcionario está delante de la máquina de escribir. El interrogado, sentado ante él, contesta a las preguntas titubeando un poco, pero tratando de decir todo lo que tiene que decir en la forma más precisa y sin una palabra de más:

«Esta mañana temprano fui al sótano para encender la estufa y encontré esas botellas de vino detrás del cajón del carbón. He cogido una para bebérmela en la cena. No sabía que la bodega de arriba hubiera sido descerrajada».

Impasible, el funcionario teclea velozmente su fiel transcripción:

«El abajo firmante, habiéndose dirigido en las primeras horas de la mañana a los locales del sótano para poner en funcionamiento la instalación térmica, declara haber casualmente incurrido en el hallazgo de una cuantía de productos vinícolas, situados en posición posterior al recipiente destinado al contenido del combustible y de haber efectuado la extracción de uno de dichos artículos con intención de ingerirlo durante la comida vespertina, no hallándose en conocimiento de la fractura sobrevenida en el establecimiento situado en el piso superior». [Calvino, 1965]

Ez dagoke hor manipulazio gogorik, baizik gehiago, esan bezala, urrutiratze-gogorik, adibidezko kasu horretan aski txarto eginda, nahiz distantzia beharrezkoa izan (zeren akaso tonu hurbila eta familiarra ez da hain egokia an halako dokumentu bat, zeinen menpean egon ahal dirén hainbat interes kontrajarri). Nahikoa izanen zen honako hau:

El abajo firmante declara que en la mañana de hoy, día ... , a las ... horas, ha ido al sótano de su casa para encender la estufa que allí se encuentra, y que en tal sótano ha encontrado unas botellas de vino detrás de un cajón que tiene para carbón. Declara que ha cogido una de esas botellas para consumirla en la cena de ese mismo día. Asimismo declara que no sabía que la bodega situada en el piso de arriba hubiera sido descerrajada.

Beraz, argi gelditu bedi ze Calvinoren terrore semantikoak ez duke zerikusirik kin manipulazio edo intoxikazio linguistikoa, zein, bestalde, báden beste intentzio bat. [310] [>>>]

Anjel Lertxundi eta antilingua

Gaur irakurri dugu artikuluá on Anjel Lertxundi titúlatzen Anti-lingua eta beste ele-mele batzuk (Berria, 2018-7-1), non idazle oriotarra mintzo dá, besteak beste, burúz hura zein Italo Calvino-k (1965) deitu zuén anti-lingua. Ikus adibidez Lertxundiren bigarren paragrafoa:

Hainbat adituk dio natura izorratzen ari garen moduan ari garela hondatzen hizkuntzak, naturaren kontrako gure jarrera suizidaren antzekoa dela nork bere hizkerarekin praktikatzen duen arreta falta. Natura bizitza salbatuko badugu, bizitzaren hizkuntzak eta hizkerak salbatu behar, eta hori egiten da hizkuntzaren dohainak defendatuz utzikeriaren atzaparretatik, burokraziaren gabineteetan pilatzen den hautsetatik, politikak eta kazetaritzak elkar elikatzen duten apastatik. Antilingua deitu zion Italo Calvinok hizkuntzaren izurrite horri. [Lertxundi, 2018]

Hor autoreak kritikatzen du nork bere hizkerarekin praktikatzen duen arreta falta, eta utzikeria, zein, antza, bereziki gertatuko litzaké an testuinguru burokratiko, politiko edo periodistikoak, eta zeinen emaitza izanen litzake antilinguá on Italo Calvino (1965).

Azaltzen saituko garenez (abibidez hurrengo bi sarreretan), gure ikuspegitik Calvinoren antilinguak izanen lituzké erro sakonagoak ze utzikeria hutsa, baina orain gogoratu nahi genuke gure sarrera titulatzen ⇶ Piperrik ulertu ez, baina, hala  ere, testu ona? (2005), non aipatzen genuen nóla mintzo zen Joxerra Gartzia burúz Lertxundiren diskurtso publiko bat, Donostiako Kursaalean irakurria, zein, antza, ez zen ulertzen:

Gartziaren esanetan, Lertxundiren testua «oso maila onekoa» zen idatzirako, baina esateko «oso desegokia».

Calvinoren kontzeptua aparte utzita, ez al genuke esan behar ze halako diskurso bat, esateko «oso desegokia» (esan nahi baita inulergarria), dela adibide ezin hobea ti zerbait zein zinez eta propioki deitu beharko genuké "antilingua"? Ez al da inulergarritasuna justukí gradu maximo on antikomunikazioa?

Idatzian ere, esango genuke ze Lerxundiren (ia) edozein idatzitan aurkituko ditugu adibide ondo antikomunikatiboak, baina, adibide baterako, ikus nonbaiten irakurritako adibide hau, zein den hasiera ti "Tobacco days" (Lertxundi, 1987):

Bizkarrezurreko ziztadak sortarazi zion izerdi hotzarekin batera aspalditik erregutua zuen onarpenaren poza korapilatu zitzaion Tomaxi telefonoa hartu eta Extebanen ahots zakarra entzun zuenean bestekaldean. [Lertxundi, 1987]

Diogunez, aurrerago gehiago mintzatuko gara burúz Calvino-ren antilingua, baina bistan da ze Anjel Lertxundik ez duela jo behar ki burokratak, kazetariak edo politikoak afin erákutsi adibide ezin hobeak ti hizkuntza antikomunikatiboa, zein, zerbait baldin bada, justuki dá antilingua genuinoa, antihizkuntza hutsa. [309] [>>>]

Hipotesi antisimetrikoa (Kayne, 1994)

Anton u-k aipatzen digu liburu bat non den mintzo burúz hipotesi antisimetrikoa. Mintza gaitezen apur bat burúz hipotesi hori.

Hipotesi antisimetrikoa izan zen proposatua ganik Richard S. Kayne an bere liburu "The antisymmetry of Syntax", publikatua an 1994. Hantxe, marko formal batean, Kayne, zein baita figura zentral bat an hizkuntzalaritza formal horretan, zuén postulatu ze munduko hizkuntza guztiak daukaté oinarrian estruktura berbera: espezifikatzaile-buru-osagarri, esan nahi baita: SVO burulehena.

Halako asimetriak esango liguke ze, finean, ez da berdin (ez da simetrikoa, baizik antisimetrikoa) kokatzea osagarriak aitzín edo atzén euren buruak (aditzak, izenak, ...), esango liguke ze existitzen dira asimetriak arten hitz-ordenak, eta justuki horregatik deitzen zaio hipotesi antisimetrikoa.

Antisimetria formal horren azpian aurkitzen dugú antisimetria funtzionala, an zentzua ze, oro har, ordena burulehena dá hurrenkera eraginkorrena. Izan ere, ordena progresiboa dá teknologia komunikatibo potente bat zein behar dén garatu, eta garapen hori ez da oro har hain zuzenekoa, zoritxarrez. [137] [⇶]