Aristegieta: "...asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan."

Aurreko mezuan mintzo ginen burúz inportantzia on ikuspegi funtzionala noiz arautzen aukera linguistikoak, eta nóla, noiz-ere funtzionalitate hori egón dudan, azken aukerak utzi beharko liraké an erabiltzaileak, eurei emanez bidea ki hautatu nóiz zér nahiago duten.

Funtzionalitatea, ekonomia linguistikoa, arintasuna, potentzia, ulergarritasuna, eraginkortasuna... dirá denak ere kontzeptu ondo erlazionatuak zeini kasu egin beharko litzaieken noiz proposatzen aukera linguistikoak. Ikus zér dioen Xabier Aristegieta itzultzaileak an bere artikuluá "Ekonomia linguistikoaz" publikatua an aldizkariá Administrazioa Euskaraz (2018ko urria):

Hasieratik botako dut: nire iritziz, asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan. Eta horren ondorioa da euskarazko testuetan oztopo gehiegi agertzen zaizkiola irakurleari, ulermena aldrebesten dutenak edo, besterik gabe, erosotasuna mikazten dutenak. Hortik urrats batera besterik ez dago ondorio soziolinguistikoa: euskarazko testuekiko gogotxartzea eta ernegazioa, eta, azken batean, desatxikimendua. [Xabier Aristegieta, 2018ko urria]

Jakina, euskal araugintzak ez du balio soilik idatzirako. [486] [>>>]

Eulàlia Lledó: "Ese principio [ekonomia linguistikoa] se utiliza una vez cubiertas las necesidades comunicativas"

Dio Eulàlia Lledó filologo eta irakasleak burúz printzipioa on ekonomia linguistikoa:

... la cantidad de veces que usamos el diminutivo, que siempre son más largos que la palabra. En Andalucía te tomas un cafelito, y yo una vez fui a que me pusieran un panecillo, y la señora me dijo que eso era un mollete de Antequera. ¿Donde está la economía de la lengua ahí? Ese principio [ekonomia lingusitikoa] se utiliza una vez cubiertas las necesidades comunicativas. [Lledó, 2018]

Gauza da ze Lledó-ren baiztapen horretatik segitu liteke ze helburu komunikatiboak daudé ondo definiturik lehenago-ze aplikatu ekonomia-printzipioa, eta hori ez da horrela, oro har: ekonomia-printzipioak baldintzatzen baititú hiztunaren helburu komunikatiboak eurak ere.

Esan nahi baita ze, orokorrean, hiztunen helburu komunikatibo zehatzak sortzen dira kontuan hartuz hizkuntzaren erraztasunak eta zailtasunak ki heldu hona edo hara, sortzen dira kontuan hartuz hizkuntzaren eraginkortasuna ki lortu helburu horiek (evitatuz helburu horiek non eraginkortasun komunikatiboa ez litzaken izanen aski handia).

Hortaz, esan behar da ze helburu komunikatiboak ez dira oro har independenteak respektu konsiderazio ekonomikoak, zeinek, nolabait esan, blaitzen dute erabilera linguistiko osoa. Eta ez soilik erabilera, baizik-ere, adibidez eta esanguratsuki, hizkuntzen sorrera eta evoluzioa ere. [324] [>>>]

hobe dugu ... gramatika eta informazio sistemak bateragarriak izatea

Ari naiz irakurtzen liburuá deitzen "Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan" idatzia ganik Beatriz Fernández Fernández eta Jon Ortiz de Urbina hizkuntzalariak (2007). Hor, 216. orrialdean, autoreek dioskue hau:

Hizkuntza gehienetan aurkitzen dugun subjektu-predikatu hurrenkera, beraz, oso ondo egokitzen da gizakiek gure informazioaren isuria eratzerakoan jarraitu ohi dugun mintzagai-iruzkin hurrenkera islatzeko. Informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa, eta badu zerikusirik gizakien bestelako sistema sinbolikoekin, baina ekonomikoa da oso gure egitura gramatikalak zuzenean parekatu ahal izatea kanpoko beste sistema horrekin. Ez dakigu bi sistemek "hizkuntza" bera erabiltzen duten, baina, behintzat, argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. Are gehiago, beharbada subjektu-predikatu hurrenkera neutroa hizkuntzaz kanpoko beste sistema honek (edo gramatikaren parte honi) ezartzen dion "ulergarritasun" baldintzaren antzeko zerbait da. Hizkuntzaren bidez informazioa elkarri pasatu nahi diogu, eta hiztunek elkar ulertuko badute, hobe dugu lehenengo eta behin gramatika eta informazio sistemak bateragarriak izatea: haiek ere ulertu behar dute elkar!

Bi komentario:

1.: Niri aski gogorra egiten zait irakurtzea ze "informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa", baina, momentuz bederen, alde batera utziaz halako kontuak, ados nago kin goiko mezu nagusia: alegia, hobe dugula "gramatika eta informazio sistemak bateragarriak" izatea.

2.: Fijatu gaitezen ze esaten ari den ze existitu daitezke egitura gramatikalak zein diren komunikatiboki erosoagoak ezen beste egitura alternatibo batzuk zein lirateken komunikatiboki zailagoak, oro har. [⇶] [146]

Sintaxia dá ekonomia purua

Munduko hizkuntzen sintaxiak dirá momentuko emaitza puntualak ti maximizazio-prozesu bat zein doán garatzen diakronikoki aráuz zenbait irizpide orokor (zeinen relevantzia doán aldatzen), eta azpi zenbait restrikzio estruktural (zeinen indarrak ere aldakorrak baitira). Honako hauek izanen lirateke maximizazio horren irizpide eta restrikzio nagusiak:

Irizpide nagusiak:

1. IRIZPIDEA: Irizpide adierazkor-bapatekoa: aurrena joanen da hori zein nahi baita bereziki nabarmendu edo enfatizatu; alegia, informazio rhematikoena, eta gero emanen da informazio gutxiago rhematikoa edo guztiz kontextuala. Irizpide hau bereziki aplikagarria izan ahal da an egoera oso sinple-kontextualak, non parte rhematikoa dén oso laburra, eta parte ez-rhematikoa oso kontextuala: tipikoki aurrena (edo soilik) emanen dá objetua, zein izaten den informazio rhematikoena; gero akaso aditz jada kontextual bat, eta azkenik sujetua, zein egoera horietan izan ahal dén kontextualki ondo ezaguna. Irizpide honek favoretzen du OVS ordena, eta bereziki egokia izan ahal da an sintaxien sorrera, noiz egoera tipikoak izanen zirén oso sinple eta kontextualak.

2. IRIZPIDEA: Irizpide informatiboa: aurrena joanen da gaia zeini buruz arituko garen (burua), eta gero emanen da informazio berria burúz gaia (osagarria). Irizpide honek minimizatzen dú atzerakarga, eta ahalbidetzen du karga informatibo handiak edo/eta konplexuak erosotasunez ematea an estruktura koherente, ireki, jarraitu, efiziente eta eraginkor bat. Irizpide honek favoretzen du SVO ordena, eta izaten da gerota beharrezkoagoa noiz behar komunikatiboak handitzen doazen.

3. IRIZPIDEA: Irizpide digestiboa: osagarri luzeak hobe baldin ez badoaz artén osagarri laburrak, eta orohar, osagarri luzeak hobe baldin badoaz an esaldi-amaiera (edo baldintza kontextual edo sintaktiko berezietan, an esaldi-hasiera). Adibidez, ez da digestiboa osagarri-sorta luze bat artén sujetu labur bat eta aditz are laburrago bat. Irizpide honek nahiago du SVO.

Restrikzio nagusiak:

1. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi baldintza eta posibilitate estruktural konkretuak an garai ezberdinak. Hizkuntzen hasieran ez dago ezer: zerotik abiatzen da, eta nonbaitetik hasi behar da: hor, hizkuntzetan, aurrena sortzen dira baliabide konkretuagoak, nola izenak, eta gero sortzen doaz elementu abstraktuagoak, nola aditzak, halatan ze, OV ordena, non aurrena doán izena eta gero aditza, da konkretuagoa ezez VO non aditz abstraktuagoa aurreratu da ki objetua. Diogunez, restrikzio hau nagusituko litzaké an sorrera on hizkuntzak, non hiztunak derrigor hasi behar dira kin baliabide konkretu sortzeko-errazagoak, lehenago ze, akaso, joan garatzen estruktura eta baliabide abstratu eta potenteagoak nola VO ordena edota preposizioak, zein diren sortzeko-zailagoak (justuki zatio izan abstraktuagoak). Irizpide honek favoretzen du hasierako OV ordena postpositiboa. Gero, hortik mugitzeko, posibilitate estrukturalak ez dira beti erosoak.

2. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi behar komunikatibo konkretuak an jendarte eta garai konkretuak. Adibidez, ez da berdin izanen maximizazioaren emaitza an testuinguru sozial bat non betebehar komunikatiboak dirén oso-oso sinple eta kontextualak (hor errazago mantenduko dira estruktura konkretuzaleak eta irizpide adierazkor-bapatekoa), edo maximizazio horren emaitza noiz betebehar komunikatiboak bihurtu dirén askoz konplexuagoak (hemen nagusituko dá irizpide informatiboa (eta digestiboa) gain besteak, nahiz eta bestelako restrikzioek izanen dute euren eragina). Segun restrikzio hau, hizkuntzen aurreneko estadioetan gailenduko dá SOV edo akaso, hasiera batean, OVS, eta gero, noiz nagúsitu baldintza komunikatibo konplexuak, SVO.

3. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio liguistiko-ekonomikoa garatzen dá azpi giro sozial konkretu bat, zein izan ahal dén irekiagoa edo itxiagoa respektu berrikuntza linguistikoa. Honen arabera, hizkuntzak garatuko zirén askoz errazago an garai zaharrak (non adibidez ez ziren existitzen akademia arautzaileak) ezenezta an garai modernoak (non kontrol linguistioa izaten ahal dén itogarrria).

4. RESTRIKZIOA: Hizkuntzen maximizazio linguistiko-ekonomikoa garatzen dá an kontextu interlinguistiko konkretu bat, non existitu ahal dén hizkuntz kontaktu oso estua eta eraginkorra.

[125] [>>>]

Hizkuntz Ekonomia

Irakurri berri dugú honako artikulua titulatzén "The Economy Principle in Language" (2003), non hizkuntzalari Alessandra Vicentini-k azaltzen du nóla hizkuntzalarien artean askotan erabili dirén printzipio ekonomikoak afin azáldu aldaketa linguistikoak, aspalditik ere. Alessandra Vicentinik dio ondorengoa:

The English language - which was also an inflected language in ancient times - has undergone a general decay of nominal, pronominal, adjectival and verbal inflectional systems, so that nowadays it has come to be an analytical language. This evolution is the result of phonological, morphological, syntactic and lexical modifications and reorganizations that can be interpreted in the light of linguistic economy. The structure of the language has gone through several changes and adaptations in order to attain the best possible communication. [51 or.]

Ekonomilariak gutxitan sartu gara an esparru linguistikoa, baina, izan, bádira lanak zein joan diren norabide horretan. Adibidez, nire mahai gainean daukat liburuki bat deitzén "The Economics of Language" (Donald M. Lamberton-ek 2002-an editatua), non irakurri ahal dirén zenbait artikulu burúz topiko hau, batzuk aski zaharrak nola hori titulatzén "Economics of Language", idatzia ganik ekonomilari Jakob Marschak an 1965. Nire liburua bera ("Euskararen garabideak") sartzen da bete-betean an esparrua on Hizkuntz Ekonomia.

Lamberton-ek, bere liburuaren sarreran, dú galdetzen (eta Marschak-ek erántzun):

Why are the known languages of the present and the past what they are or were? What were the characteristics of a language that favoured survival rather than extinction? For example, he (Jakob Marshak-ek) argued that "if greater complexity of language means its ability to express a greater variety of situations, and the environment tends to fluctuate strongly and frecuently, a complex (or shall we say flexible?) language will have a higher chance of survival".

Bistan denez, existitzen da gogoeta-esparru zientifiko multidisziplinar bat non bilatzen baitira erantzunak tu galderak nola goragokoak; eta hor ekonomilariok ere (ez soilik hizkuntzalariek) bádugu zer esan. [15] [>>>]