'nahiz eta...' finala an OEH

Sarrera honetan genuén irakurtzen "nahiz..." final bat zeini, justuki jarraian, gehitzen zitzaion aditz-forma ez-jokatu bat (zehazki, aditz-partizipioa), osatuz "nahiz evitatu...". Ikustagun zér dioen Orotariko Euskal Hiztegia-k gain "nahiz eta..." finala: 

Hor agertzen dirá "nahiz eta" eta "nahizik eta", biak ere finalak, non

• "eta" indartzailea dá aukera bat zein erabil litekén edo ez, eta non
  

• aukeran ere daukagún aditz-forma ez-jokatua (adibidez, justu ondórenda "nahiz" edo "nahizik", sortuz "nahiz evitatu..." edo "nahizik evitatu...").

Dirá estruktura konkretuak, eta dá mekanismo bat. [1013] [>>>]

Montevideoko prensa (1842): "... nahis evitatu..." finala (ez konzesiboa)

Alberto Irigoyen eta Xabier Irujo ikertzaileek ezagutarazi berri duté (an bloga deitzén euskalkultura.eus) ondorengo textua, ustez Amerikako prensako euskal textu zaharrena (oraino):

Textu interesgarri hori aurkitu duté an Montevideko egunkaria deitzén "Le messager Français" (1842ko irailaren 4a), eta bere transkripzioa, dioskuenez, litzaké hau:

Hor, bereziki nabarmendu nahiko genuke nóla autoreak, normaltasun osoz, dún erabiltzen ha estruktura finala "nahíz evitatu...", zein, berriro azpimarratu daigun, ez den konzesiboa, baizik finala, antzekoa nola "nahizik evitatu..." zeintaz jada mintzatu ginen an ondorengo sarrerak:

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Holako "nahíz evitatu..." final hori idatzi liteké kin azentua ("nahíz evitatu...") bitárten bere kide konzesiboa idatzi liteké gabén azenturik ("nahíz evitatu...") xedé idatzian bi estruktura horiek geldi litezén ondo desanbiguatuak, hola erráztuz irakurketa eta intonazio egokia. [1010] [>>>]

Zerréndatzen zenbait sarrera burúz zenbait estruktura burulehen

Sarrera honetan sinpleki nahi genuke zerréndatu beste sarrera batzuk zein diren reféritzen ki zenbait estruktura burulehen zeintaz mintzo hemen:

"ustez..." eta "esperantzaz..." eta euren mekanismoa: 

• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

• "esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

"nahiz..." eta "nahizik...":

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"
  

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"
  

"noiz...":

• Noiz erábili? Noiz nahi

• "Noiz..." erlatiboa ere

"bitarte(a)n (eta)...":

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."
  

• "..... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "..... bitarten ondo bizi gaitezen"
  

• "... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."
  

"zein..." eta "zeinda..." konparatiboak:

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak
  

• "zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak
  

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."
  

"harik...":

• "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia
  

• Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."
  

• Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."
  

Euskara hutsa. [701] [>>>]

"nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

Aurreko sarrera batean aipatu dugú "nahiz-eta..." estruktura, zein, esaten genuenez, amaituko zen bihurtzen kontzesiboa, eta orain aipatu behar dugu haren estruktura ahaideá "nahizik-eta...", zein jada aipatu genuen hemen, eta zeintaz OEH-k dioskún hau:

NAHIZIK ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que" Lf Gram 748. v. NAHIZ ETA. Emaztekiak, nahizik eta gorde, ihardesten dio: [...]. "Elle veut dissimuler et répond". Barb Leg 23.

Bertan agerian gelditzen da erlazio estuá arten "nahizik-eta..." eta "nahiz-eta", nahiz orain asignatzen zaión esangura finala: "afin que".

Azken buruan,

"nahizik-eta... + partizipioa" 

ez da baizik desdoblamendu burulehena on estrukturá

"partizipioa + nahizik"

non "nahizik" horrek signifikatzen dú "queriendo" (berdin nola hasieran "nahiz" berak ere):

NAHIZIK. Queriendo. v. NAHIRIK. "Zerbait ere nahizik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. Gure inguruan dabil gu galdu naizik deabru gaiztoa. Mb IArg I 227 (v. tbn. 162 y ss.). Gero bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Barb Leg 131. Orai etorri naizik / zabiltza nigana. Yanzi 93. Neskak ondotikan, / denak i naizikan [...] / señorita guziyak / ire atzetikan. Ib. 123.

Azkenik, errepara deiogun ze azken adibide horietako batean ("...bazkaria tenoreko nahizik moldatu"), "nahizik" agertzen da aurrén bere aditz-osagarriá "moldatu", erakutsiz berriro ere hóri flexibilitatea zeinekin mugitzen diren estruktura guzti hauek. [453] [>>>]

"nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objetua" estruktura hori sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objetua", non pensatzekoa da ze, hasieran, "nahiz" horren signifikatza izanen zén "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta gero hartuko zuén esanahi kontzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n", nola ikusi ahal dugun an OEH:

Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur aparece en Refranes y Sentencias, en Mendiburu y en autores de los ss. XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por nahiz es generalmente un participio en textos meridionales (tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf. -(e)n en los septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141), Orixe o Albeniz). Hay tbn. ejs. de formas de indicativo o subjuntivo con suf. -(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, JanEd y Orixe (in Gazt MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en Refranes y Sentencias, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de ba-, en Etcheberri de Sara, Bilintx y Noe; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. ines., en Lizardi. En DFrec hay 646 ejs. [OEH]

Baina, finean, a-mekanismoa nondik sortu dén "nahiz + partizipioa" dá ber mekanismoa nondik sortu dén "ustez + partizipioa", izanki oso mekanismo interesgarria. [451] [>>>]

Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa

Azken sarreran, Gilen-ek dio, referituz ki textua zein gatozen komentatzen hemen eta hemen:

Baldin atxiki nahiko banu gaztelaniaren sintagma-ordena (nahiz eta, libreki aritzera, beste era batean antolatuko nukeen ia seguru), honelatsu emango nuke euskara batuan:

Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos (EI-SEV) da entitate bat zientifiko kulturala, izaera pribatukoa, zeina 1918an fundatu baitzuten Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroako Diputazio Foralek nahizik (eta) eman erantzun global eta integratzaileak Euskal Herriaren erronka sozialei, aintzat hartuz haren lurralde-berezitasunak eta gaindituz hesi administratibo, ideologiko eta sozialak.

Ni behintzat konformatzen nahiz, gaur gaurkoz, "progresibotasun" horrekin.

Nik orain hitz egin nahi nuke gain estrukturá "nahizik eman..." zein Gilen-ek erabili hor. Estruktura horrek damaigu eredu guztiz funtzional bat (nexu subordinatzaile burulehena + partizipioa) eze ezin hobeto prestatzen gaitu ki jaso informazio xehetuagoa ti osagarri potentzailki luze edota konplexu edo ezusteko bat (justuki erábiliz nexu subordinatzaile burulehen bat eta partizipio bat).

Eta gauza da ze aukera hori dá guztiz hedagarria ki beste edozein mota e perpaus subordinatuak, lortuz alde batetik artikulazio koherente eta efektiboagoa (nexuak eta aditzak ematen baituté oinarrizko informazioa), eta bestetik aditz-erabilera sinpleagoak, ez baita gutxi. Dudarik gabe, halako aukerak, non nexu burulehenek aurkezten dituzté perpaus subordinatuak eta aditz sinplifikatuek euren osagarriak, izanen lirake aurrerapausu itzela respektu aukera buruazken aski zurrunak, zeinekin sortzen diren diskurso sintaktikoki ondo baldintzatuak. Dudarik gabe, horixe da bide ona, garabidea.

Eta, bai, akaso horixe izan beharko litzake lehenengo fasea an garapen sintaktiko graduala on euskara batu estandarra, zeinetan normaltasunez erabili ahalko lirake nexu burulehenak ki iragarri edozein modutako perpaus subordinatuak, eta non partizipioek ondo zimentatuko lukete ondoko osagarrien interpretazioa (laguntzaile eliptikoak izan beharko lirake aukerakoak noiz ere funtzionalak diren).

Baina, behin horra ailegatuta, edo hobeto aldi berean, orobat joan beharko ginake lantzen baliabide burulehenak zeinekin aurkeztu sintagma nominal luze edota konplexuak (nola adibidez "artén A eta B", edo "gain...", edo "burúz..." edo "aldéz..." edo "aurká..."), eta zein diren guztiz beharrezkoak ki erlajatu estuasun sintaktiko komunikatibo buruazkenak. Hor, sinpleki aplikatu beharko lirake euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak, zein diren euskararenak eta zein, bestalde, horretarako dauden.

Bigarren fase horretan gerotxoago, edo hobeki gaurdanik, orobat landu beharko litzake edozein bide posible (adibidez morfologiak eman ahal ditu aukera ederrak) nondik lortu baliabide funtzionalak zeinekin artikulatu era guztietako sintagma burulehen irekiak, jarraituak, potenteak eta, azken buruan, eraginkorrak (zeinen efektu komunikatiboa den etengabekoa).

Zenbat eta lehenago héldu haruntzago, hobeto. [398] [>>>]