"ganik" markátuz osagarri agentea an estruktura pasiboak

Orriotan batzutan erabili dugu prepositiboki "ganik" baliabidea (edo "ga" ere"). Jarraian ikusten dugu erabilera bat zein aurkitzen den an Mikoletaren "Modo breve de aprender la lengua vizcayna" (1653:2):

Juan fue herido de Pedro; Joane heriduric egon ysandá Peru-ganic

Hor ikusten dugú "ganik" markátuz osagarri agentea an estruktura pasiboak. [1595] [>>>]

Saiatu gaitezen interpretatzen zehazki zér esaten ari diren Fernández eta Ortiz de Urbina an atzoko aipua

Tituluan diogunez, saiatuko gara interpretatzen zehazki zér esaten ari diren Fernández eta Ortiz de Urbina an atzoko aipua, zein den aski kriptikoa gana ez iniziatuak an aparatu chomskyarra:

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hori ulertzeko lehenengo ideia nagusia dá ze generatibistak saiatzen dirá deskribatzen ha funtzionamendua on burmuina. Hasiera horretatik abiatuta, teoria horretan ia dena dá ustezkoa (horregatik deitzen diogu ustezko teoria), praktikoki indemostrablea, eta oso-oso espekulatiboa (ia edozein funtzionamendu proposatu ahal da).

Eta bigarren ideia nagusia dá ze burmuinaren funtzionamendu horretan, esaldiko elementuak sortzen dirá an ustezko leku eta ordena batzuk (burmuineko oinarrizko lekuak eta ordena) nondik gero mugitu ohi dirá (ki beste posizio edota ordena batzuk) afinda akaso hártu "zera" batzuk (adibidez sujetuaren "zerak" an kasua on "inflexio-sintagmaren espezifikatzaile-gunea"), edota afin ailégatu ki oinarrizko ordena an hizkuntza jakin bat, demagun OSV, zein finean hiztunak produzituko baitu. Bigarren ideia fundamental hori finkatzeko (nolákoak izanen lirakén burmuineko mugimentu sintaktiko horiek guztiak, zein diren previoak ki produkzioa on esaldia), gogora daigun ondorengo adibidea (an "Eredu linguistiko generatiboa versus eredu linguistiko funtzional-diskursiboa"):

Genioen atzo nóla gramatika generatiboa (chomskyarra) dá...

...saiatzen deskribatzén ustezko prozedimendu generatibo sintaktiko batzuk, zeinekin, adibidez, estruktura pasibo batera heltzeko, lehenago pasatu beharko zén, haren (momentuko) generazioan, ti estruktura oinarrizkoago bat, previoa, zeini aplikatuko zitzaion arau-multzo bat, osatúz transformazio bat, edo derivazio bat. Baina, estruktura pasibo bat emateko, zergátik pasatu beharko nintzake ti estruktura aktibo bat?

Esan nahi baita ze, noiz ere nahi dugun esán estruktura pasibo bat, gure burmuninean, previoki, generatu beharko zén estruktura aktibo bat, kin bere sujetu transitiboa eta bere osagarri zuzena, ondo definituak, afin gero gure burmuinak burutu ahal izan dezán transformazio estruktural bat non oinarrizko ordena aktibo hori alderantzizkatuko den. Eta hala izanen litzake aldioro noiz sórtu edo genératu nahi dugun esaldi pasibo bat.

Atzo aipatutako Crystal-ek, liburu berean, dio ("The Cambridge encyclopedia of language", 1987:97):

The link between active and passive sentences, for example, could be shown - such as the horse chased the man (active) and the man was chased by the horse (passive). The kind of formulation needed to show this is:

NP1 + V + NP2 → NP2 + Aux + Ven + by + NP1

(...) If this formula were to be translated into English, four separate operations would be recognized:

(i) ...

(ii) The second noun phrase in the active sentence (NP2) is placed at the beginning of the passive sentence.

(iii) ...(iv)

This rule would generate all regular active-passive sentences.

Hortaz, esaldi pasiboaren sujetua (hots, NP2 an NP2 + Aux + Ven + by + NP1) hasieran sortu dá nola bukaerako objetua on esaldi aktibo regular bat (hots, NP2 an NP1 + V + NP2), nondik desplazatuko zen afinda pasiboa derivatu dadin. Hori, sorbide itxia da, ez-diskursiboa, ez-irekia, an zentzua ze hiztunak hasieratik ere jakin eta transformatu behar du hala estruktura nola edukia on esaldia zein eman behar duen (soilik horrela burutu ahal izanen du desplazamendu hori). Bistan denez, prozedimendua (eredua) itxia da, eta ondorioz, kostutsua gana giza-garuna eta komunikatiboki ere.

Eta marko horretan, zér esan nahi du ze ...

... inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Horren atzean egonen litzaké burmuineko ustezko mugimendu horietako bat, zeintaz mintzatuko gará bihar. [1177] [>>>]

Kitto eta gabé evidentziarik

Azpimarratu nahi genuke ze ez lirake nahastu behar erlazio formalák zein existitzen diren arten estruktura ezberdinak (hala nola arten estruktura aktiboa eta pasiboa, non lehenengoaren objektu transitiboa agertuko zaigú nola bigarrenaren sujetu pazientea, bilatúz beste estruktura diskursibo bat, beste thema bat zeintaz mintzatú), eta ustezko estruktura sintaktiko biologiko batzuk zein, gainera, ez diren behar ki justifikatu goragoko erlazio formalak zeren ondo azaltzen dira bidéz argumentu komunikatiboak.

Berdin gertatzen dá, adibidez, noiz konparatzen atzoko bi estruktura horiek: "the door opened" eta "the door was opened, zeintan bietan agertzen baita ber sujetua zeren bietan mintzo nahi baita gain "the door". Sinpleki ez dira behar argudio biologikoak, aparte izán zientifikoki eskasa eta gainera aski aluzinantea postulatzea ze (ez esaldi zinez emandakoetan, baizik oinarrizko estruktura previo batzutan, nondik gero etengabe egonen dirén derivatzen beste ordenak) sujetua aurrena doá zeren burmuinean hala grabatua dago, kitto, eta gabé evidentziarik.

Hóri bai, gaur eta hemen, zérbait lortzen dute: desbideratzen gaituzte ti analisi funtzionala, zein baitá kruziala. [⇶]

Halliday (1967): '... a different purpose ...'

Atzoko sarreran aipatzen genuén honako paragrafoa ganik Halliday (1967), zeinen barruan orain fijatu nahiko genuke an beste puntu bat, non erlazionatzen baitira erabilera pasiboak eta inakusatiboak (gogoratu ze pasiboak kontrajartzen dira ki aktiboak, eta inakusatiboak ki inergatiboak):

Halliday hor dú egiten komentario konparatibo bat respektu bi esaldiok:

the door opened

zein den adibide prototipikoa on erabilera inakusatiboa (orduan ez zitzaion ematen izendapen hori, zein agertuko zen kin Perlmutter an 1978 barné esfera generatibista), eta;

the door was opened

zein den erabilera pasibo bat non ez den explizitatzen egilea (akaso zeren ez den ezagutzen: "...by...").

Edonola ere, Halliday, noiz komentatzén bi erabilera horiek, fijatzen ari da justuki an funtzio komunikatiboa on esaldi bakoitza, an euren orientazio funtzional ezberdina:

... a different purpose ... that of distinguishing between orientation to the process and orientation to the agency, as in the houses sold, the houses were sold; the door opened, the door was opened. [Halliday, 1967:218]

Biak hasten dira kin thema bat ("the door") zeintaz zérbait esan nahi baita. Lehenegoan azpimarratuko da sinpleki prozesuá ezen atea zabaldu zen ("...opened"), bitarten bigarrenean inplizituki doa ze norbaitek (agentea), akaso ezezaguna, zabalduko zuén atea ("... was opened" by...). Dirá estruktura diferenteak, zeinen artean hiztuna joango den aukeratzén segun bere helburu komunikatiboa. [⇶]

Halliday (1967) 'The meaning of the passive in English was said many years ago by Mathesius to be related to questions of theme'

Atzo mintzatu ginen gain funtzionalitate nagusia on estruktura pasiboak (edo pasibo-antzekoak), zein zén pragmatikoa. Ikus ondorengo aipua ganik Halliday hizkuntzalari funtzionalista an bere "Notes on transitivity an theme in English" (1967:218), aipatuz Mathesius funtzionalista ere (Pragako Eskola):

Ohar gaitezen ze Halliday-k (1967) zioskun ze Malthesius-ek, jáda orduan aspalditik azalduak zituén erabilera pasiboak an terminu funtzional-pragmatikoak ("many years ago"), halan ze pasiboaren esanahia ("the meaning of the passive") agertzen zén lotua ki "questions of theme". 

Bide beretik, hizkuntzalari horiek apuntatzen duté ki argumentu estrukturalak arrén azaldu zergátik  estruktura pasiboa (pasibo hertsia) erlatiboki gehiago erabiltzen dén inglesean ezenezta beste hizkuntza batzutan zeintan báden antzeko estruktura pasiboa (eta, akaso, beste estruktura pasibo-antzekoak ere). Horixe da ikuskera eta azalpenbide funtzionalista, zein, ikusten denez, existitzen baitzén askoz lehenago zein Chomsky-ren planteamendu biologikoak. [⇶]

Bilatuz diskurso irekia, askea, reflexiboa, potentea, ..., efektiboa

Txopi atzo honela hasi zen bere hemengo komentarioa:

Hizkuntzalariak Bichackjian, zuen konsideratzen abantaila handia pasivoak on inglesa. Zergatik? Zeren hiztunak ahal du hasi esaldia nondik zaion komeni. ... [Txopi]

Erabat ados kin apreziazioa ezen estruktura pasiboak dúte ahalbidetzen thematizatzen hóri zein aktiboan zén rhematikoa, edo, bestela ikusita, dúte ahalbidetzen rhematizatzen hóri zein aktiboan zén thematikoa (aldatuz hasierá eta bukaerá). Esan nahi baita ze estruktura pasiboek izaten dute helburu pragmatiko diferentea respektu aktiboak, eta hortik dator euren funtzionalitate nagusia.

Finean, rhema bukaeran jarrita (eta rhemaren rhema are bukaeragoan), lortzen da estruktura irekiagoa, zeini eman ahal zaio jarraiera erraza bidéz baliabide progresiboak, zein dúten bihurtzen diskursoa hala irekiagoa nola, bide beretik, askeagoa, reflexiboagoa, potenteagoa, ..., eta, denaz gain, efektiboagoa. Zeren ez gara ahaztu behar ze denbora guztian ari gara buruz efektibitatea e gure diskursoa.

Gai honetaz jada mintzatu ginen an sarrera titulatzén "Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil", erantzunez ki Juan Garzia, zeinen ustez (eta funtzio pragmatikoa ikusten zuelarik ere: "informazioaren antolaera"), estruktura pasiboek beteko zutén arazo edo hutsune bat zein ez zen existitzen an euskara garziarra (de facto, euskara estandarra):

Dio Juan Garziak an bere Kalko fraseologikoak eta ideologikoak:

Pasibozko aldaeran —Los ladrones han sido detenidos por la policía— desberdin dena aktante­ak agertzeko ordena da —La policía ha detenido a los ladrones—, eta, horrekin batera, informazioaren antolaera (abiapuntuko hizpidea zein den). Euskaraz, jakina, ez da pasiboaren beharrik horretarako (aukeretariko bi baino ez ditut emango, amaieran utziz aditza):

Poliziak lapurrak atxilotu (egin) ditu.
Lapurrak poliziak atxilotu (egin) ditu.

       Horrenbestez, bi ondorio atera ditzakegu:

a) Euskaraz ez da, berez, egitura pasibo ablativo agentedun horren beharrik, erdaraz ablativo agente horrek betetzen duen funtzioa ederki betetzen baitu ergatiboak, hitz-ordenaren malgutasunarekin konbinaturik. Alegia, hura gabe legokeen arazo edo hutsune bat konpontzera dator egitura berezi hori ERDARAZ (eta guk EZ dugu arazo zein hutsune hori).

b) Hala ere, mimetismoz, interferentziaz, kalkoz, nahi izan dugu egitura hori ere geuretu, eta temati saiatuko gara horretan.

Baina, non dago arazoa edo hutsunea? Ikus dezagun:

Konsidera dezagun honako esaldi hau:

Lapurrak poliziak atxilotu ditu.

(hots, pasibo-antzeko esaldia non poliziak dan subjektu eta galdegaia), edo hobeto:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Izan ere,  interpretatzen badugu poliziak nola subjektua (anbiguoa baita), orduan oso ordena markatua dugu hor (OSV), eta hortaz irakurketa estandarrean, subjektu hori beharko genuke interpretatu nola galdegaia, eta lapurrak nola mintzagai hanpatua. Gainera, euren artean koma jarrita evitatuko genuke interpretazioa non lapurrak dan subjektua (azken hori semantikoki bitxia izanik ere). Edozein kasutan, har dezagun honako versio hau:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Gaztelaniaz ere eman daiteke goiko pasibo-antzeko hori:  

A los ladrones, la policía les ha detenido.

Esaldi hori posible da gaztelaniaz, baina erabiltzen da soilik an kontextu oso markatuak, zeren ... apárte ordenamendu hori, existitzen dira beste batzuk ere, neutroagoak, zein ez diran existitzen an euskara garziarra:

A los ladrones les ha detenido la policía. 

Ordenamendu horretan subjektu-galdegaia bilakatu da postverbal (ezin an euskara garziarra), horrela ahalbidetuz transizio jarraituagoa arten tema (A los ladrones) eta elementu rhematikoena (la policía). Gainera bada aukera pasiboa ere, zein ez dan (hau ere ez) existitzen an euskara garziarra:

Los ladrones han sido detenidos por la policía.

Gainera, transizio jarraituago horiek dira jarraikorragoak ere, irekiagoak. Izan ere, transizio horiek dira zuzeneko emaitza ti estruktura eta baliabide progresiboak, zein diran irekiak, eta horregatik askeagoak: esan nahi baita ze estruktura eta baliabide progresiboek dute hobeki ametitzen konplementazioa an bukaerako elementu rhematikoa (la policía), erraztuz horren konbinazioa kin osagarri sinple edo konplexuak, an aposizioa edo ez. Adibidez:

Los ladrones han sido detenidos por la policía especial creada recientemente por el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...) 

A los ladrones les ha detenido la policía especial que ha creado (que ha sido creada) recientemente (por) el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...)  

Non dago malgutasuna an hitz-ordena? Non dago arazoa? Non dago hutsunea?

Bai, bilatzen da diskurso irekia, eta hori lortzen baita bidez estruktura irekiak, progresiboak, zein dúten zuzentzen gure atentzioa buruzki alde rhematikoenak, zein izaten dirén helburu, eta ez abiapuntu (salbu an expresio oso kontextualak, eta oso enfatikoak). [⇶]

Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil

Dio Juan Garziak an bere Kalko fraseologikoak eta ideologikoak:

Pasibozko aldaeran —Los ladrones han sido detenidos por la policía— desberdin dena aktante­ak agertzeko ordena da —La policía ha detenido a los ladrones—, eta, horrekin batera, informazioaren antolaera (abiapuntuko hizpidea zein den). Euskaraz, jakina, ez da pasiboaren beharrik horretarako (aukeretariko bi baino ez ditut emango, amaieran utziz aditza):

Poliziak lapurrak atxilotu (egin) ditu.
Lapurrak poliziak atxilotu (egin) ditu.

       Horrenbestez, bi ondorio atera ditzakegu:

a) Euskaraz ez da, berez, egitura pasibo ablativo agentedun horren beharrik, erdaraz ablativo agente horrek betetzen duen funtzioa ederki betetzen baitu ergatiboak, hitz-ordenaren malgutasunarekin konbinaturik. Alegia, hura gabe legokeen arazo edo hutsune bat konpontzera dator egitura berezi hori ERDARAZ (eta guk EZ dugu arazo zein hutsune hori).

b) Hala ere, mimetismoz, interferentziaz, kalkoz, nahi izan dugu egitura hori ere geuretu, eta temati saiatuko gara horretan.

Baina, non dago arazoa edo hutsunea? Ikus dezagun:

Konsidera dezagun honako esaldi hau:

Lapurrak poliziak atxilotu ditu.

(hots, pasibo-antzeko esaldia non poliziak dán sujetu eta galdegaia), edo hobeto:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Izan ere,  interpretatzen badugu poliziak nola sujetua (anbiguoa baita), orduan oso ordena markatua dugu hor (OSV), eta hortaz irakurketa estandarrean, sujetu hori beharko genuke interpretatu nola galdegaia, eta lapurrak nola mintzagai hanpatua. Gainera, euren artean koma jarrita evitatuko genuke interpretazio hori non lapurrak dán sujetua (azken hori semantikoki bitxia izanik ere). Edozein kasutan, har dezagun honako versio hau:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Gaztelaniaz ere eman daiteke goiko pasibo-antzeko hori:  

A los ladrones, la policía les ha detenido.

Esaldi hori posible da gaztelaniaz, baina erabiltzen da soilik an kontextu oso markatuak, zeren ... apárte ordenamendu hori, existitzen dira beste batzuk ere, neutroagoak, zein ez diran existitzen an euskara garziarra:

A los ladrones les ha detenido la policía. 

Ordenamendu horretan sujetu-galdegaia bilakatu dá postverbal (ezin an euskara garziarra), horrela ahalbidetuz transizio jarraituagoa arten tema (A los ladrones) eta elementu rhematikoena (la policía). Gainera báda aukera pasiboa ere, zein ez dan (hau ere ez) existitzen an euskara garziarra:

Los ladrones han sido detenidos por la policía.

Gainera, transizio jarraituago horiek dira jarraikorragoak ere, irekiagoak. Izan ere, transizio horiek dira zuzeneko emaitza ti estruktura eta baliabide progresiboak, zein diran irekiak, eta horregatik askeagoak: esan nahi baita ze estruktura eta baliabide progresiboek dúte hobeki ametitzen konplementazioa an bukaerako elementu rhematikoa (la policía), erraztuz horren konbinazioa kin osagarri sinple edo konplexuak, an aposizioa edo ez. Adibidez:

Los ladrones han sido detenidos por la policía especial creada recientemente por el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...) 

A los ladrones les ha detenido la policía especial que ha creado (que ha sido creada) recientemente (por) el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...)  

Nón dago malgutasuna an hitz-ordena? Nón dago arazoa? Nón dago hutsunea?. [170] [⇶]