[#12] Tomlin (1986): "These principles derive from fundamental cognitive constraints on the processing of linguistic information."

Bueltatuz ki Itziar Laka eta bere ustezko sasiteoriak (ikus ere adibidez [#1]), gogora daigun ze Laka-k aipatzen zuén Tomlin-en ondorengo taula finéz erakutsi nóla, munduan zehar, hitz-ordenen banaketa ez den orekatua, izan ere, datu horiek ...

... ondo erakusten dute hizkuntzen banaketa desorekatua (Laka, "Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean", 2008:7) 

Gogora daigun taula osoa (ikus ere adibidez an [#3] edo [#4]:

Gauza da ze Tomlin-ek berak ematen digú bere explikazioa burúz desoreka hori, zein dén explikazio funtzionalista bat zeinen printzipioak...

.... derive from fundamental cognitive constraints on the processing of linguistic information during discourse production and comprehension. [Tomlin, "Basic word order", 1986:3]

Ikus:

Hau da: finean, prozesamendu-kontuak izanen liraké azken responsableak on desoreka nabarmen horiek artén hitz-ordena diferenteak barrén mundua. Bai, justuki azalpen funtzional bat. Dá justuki kontrakoa ze esátea...

Berdin dio sintaxiaren ordenak, hizkuntzaren egiturak: guztiak prozesatzen ditugu efikazia berdinarekin. (Itziar Laka. Ikus Luistxo Fernandez-en "Burmuina aztertuz ikasi ditugun euskararen 4 sekretu", publikatua an "Sustatu", 2015-07-20).

Kurioski, Laka-k ez du aipatzen Tomlin-en "sasiteoria" (berrikus hemen), zein dén, basikoki, gure teoria ere. [1192] [>>>] [#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13] [A22] [A23] [A24]

Bai, baina, mesedez, azalpena ez dadila izán berriro formala, zeren soilik luzatuko dugu ustezko kate explikatibo bat zek, zoritxarrez, ez du ezer ere zinez azaltzen.

Atzo ikusten genuen nóla Fernández eta Ortiz de Urbina (2007) zúten egiten komentario oso interesgarri bat (zatio fundamentala) respektu arrazoi nagusia zergátik VSO ordena ez dén hain orokorki funtzionala. Honela adierazten dute (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:218): 

non, genioenez:

Bigarren kontakizun honetan nabari dá diferentzia oso interesgarri bat respektu Laka-ren kontakizuna (zeren kontakizunak dira), eta dá autoreek egiten duten referentzia ki mintzagai-iruzkin hurrenkera (bestela esanda: thema-rhema): alegia, nóla behin aditza aurreratutakoan, hurrenkera informatibo orokor hori (thema-rhema) galdu egiten den. Oso referentzia interesgarria. Eta hor bai jo dutela zerbait fundamentala: mintzagai-iruzkin hurrenkera. Hori ez da kontakizun bat, hori ez da retorika hutsa, hori oinarritzen da an logika diskursiboa, an koherentzia on diskursoa, eta bere inportantzia azpi baldintza orokorrak (askotan exigenteak) dá motorea on evoluzio linguistikoa.

Hala ere, noiz saiatzen diren zehazki azaltzen zergátik VSO ez den agertzen hain ugariki nola beste hurrenkera batzuk, baizik askoz gutxiago, lehenengo hurbilketa batean behintzat jarraituko dute ibiltzen hori bide antzua bezain hutsala on formalismoa, non ezer ere ez den zinez azaltzen:

... ASO (VSO) mota zergatik den hain urria ulertzeko, ... aditza eta inflexioa elkartzeko moduak sortzen duen aukera parametrikoa "markatua" dela esan daiteke. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:218]

Antzerako markatua litzaké ustezko beste parametro bat: Polisintesiaren Parametroa, zeinen aktibazioagatik hizkuntza batzuk izanen zirén ez gehiago eta ez gutxiago ze justuki... polisintetiko. Eta bukatu da istorioa. Irakur daigun [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:218]:

Beraz, nola behar dugúnn justifikazio bat (eskerrak, ez da gutxi) za datua ezen VSO sintaxiak dirá askoz urriagoak zein beste batzuk, jarraiko dugu ad hoc asmatzen istorio (kontakizun, relato, narrazio) formalak zeinekin soilik trasladatuko dugún arazoa (eta azalpena) ki beste esparru bat non egin beharko den ber galdera, alegia:

• Zergátik aukera parametriko batzuk dira markatuagoak zein beste batzuk?

Izan ere, ustezko azalpen horrekin ez dute ezer azaldu. Diote:

Teoriak berak berak aurresan beharko luke hori [markatutasuna] parametro bakoitzarekin. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:218]

Bai, baina, mesedez, hurrengo azalpena ez dadila izán berriro formala, zeren soilik luzatuko dugu ustezko kate explikatibo bat zek, zoritxarrez, ez du ezer ere zinez azaltzen. [1181] [>>>]

Esan nahi baita ze ordena guztiak ez dira izanen berdin errazki prozesagarriak

Atzo saiatu ginen antzematen nóla gure sintaxilari generatibistak derivatuko luketén inglesezko esaldi hau: "Pat will charm snakes":

Hor agertzen zitzaigun IP (inflexio-sintagma, zeinen buruan egonen zén "will" auxiliarra (I inflexioa), eta zeinen ezkerreko espezifikatzailera igo beharko zén "Pat" izen-sintagma (NP) afinda jáso sujetutasun gramatikala. IP horren osagarria litzaké oinarrizko aditz-sintagma (VP), non geldituko lirakén aditz semantikoa (V, buruan) eta osagarria (NP), zein ez litzaken mugitu behar ki jaso bere osagarritasun grmatikala.

Antzera ere, teorizatzen dutenez, derivatuko litzake SOV ordena (nahizta, adibidez euskaraz, zenbait kasutan, objektua ere konkordatzen den kin inflexioa, eta akaso baten batek proposa lezaké osagarriaren gorantzako beste mugimendu bat afin, demagun, auxiliarraren [inflexioaren] konkordantzia [plurala] eta osagarriaren kasua [absolutiboa] gauza zitezen, bai eta gero beste edozein mugimendu afin béte ez dakigu zéin eskakizun semantiko edo sintaktiko edota beste edozein ordenazio finala). Edonola ere, galdetzen genuén:  

Baina, nóla heltzen dira aditza edo objetua ki posizio aurreratuagoak zein sujetua, nola an OSV, OVS, VSO edo VOS? Mugimendu gehiago beharko dira, eta prozesamendu-kostu gehigarri bat.

Jarraian dauzkagu mugimendu horiek deskribaturik ganik Laka (kontuan hartu behar da ze Laka-ren beheko "vP" sintagma hori da analogoa kin goragoko IP-a, halan ze, horren barruan, sujetua jada mugitu da ki espezifikatzailea on vP helbúruz eta bihúrtu sujetu (eta ergatiboa):

Baina, gauza dá: zéin dira, zehazki, mugimendu sintaktiko ezberdin horiek zeintaz mintzo den Laka? Ikus dezagun (an artikulua titúlatzen "Processing Derived Word Orders in Basque" ganik Erdozia, Laka eta Forrnells) zéin izanen ziren mugimendu sintaktiko horiek an SOV eta OSV ordenak:

eta baita an SVO eta OVS:

Ikusten denez:

• SOV litzaké oinarrizko ordena chomskyarra, halatan ze ez luke sortuko batere desplazamenturik. 

• OSV litzaké bigarren konplexuena zeren bere generazioak (kodifikatzeko edo deskodifikatzeko) eskatuko luké desplazamendu sintaktiko bat ("gizona" objetua pasatu behar dá "gorago" gain "emakumeak" sujetua).

• SVO ordenak eskatuko lituzké bi desplazamendu sintaktiko: bai "emakumeak" sujetua, eta baita "ikusi du" aditza kokatu beharko ziren aurrén objetua, zein, kasu honetan, mantenduko zen an bere oinarrizko posizioa. 

• OVS ordenak ere bi mugimendu beharko zituen zeren, orain, "gizona" objetua eta "ikusi du" aditza pasatuko zirén ki posizio aurreratuagoak. Gainera, kasu honetan objetu hori hiru posizio gorago amaituko da.
  

Teoria horren arabera presta geinké ondorengo rankina artén hitz-ordenak aráuz euren konplexitate sintaktikoa eta kostu konputazionala (chomskyarra: ikus adibidez sarrera hau):

SOV < OSV < SVO ≈ OVS

non SOV izanen litzaké gutxien konplexua, eta gutxien kostutsua konputazionalki, eta SVO egonen litzaké artén konplexuenak (eta beraz kostutsuenak) kin-eta OVS.

Eta antzerako mugimendu gehigarriak gertatu beharko lirake baldin abiapuntua balitz SVO, halan ze, kasu horretan SVO izanen litzaké ha ordena konputazionalki gutxien kostosoa.

Gauza da ze nola, oinarrizko estrukturan, sujetua doán aditz-osagarrien ezkerretara (ikus hemen), abiapuntua soilik izan ahal dirá SVO eta SOV, halan ze beste lau ordenak izanen dirá konputazionalki kostosoagoak (adibidez, goragokoan OVS ordena derivatzeko, irudiko bi mugumendu horiei gehitu behar zaie sujetuaren igoera ki vP-ko espezifikatzailea, halan ze, oinarrizko VP-ko hiru guneak "hutsik" gelditu dira: hor soilik gelditu dirá arrastoak).

Esan nahi baita ze ordena guztiak ez dira izanen berdin errazki prozesagarriak. [1179] [>>>]

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): '... inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak.'

Atzo hasi ginen saiatzen azaltzén herenegungo aipu hau (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:56):

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Eta genioen atzo ze hori guztia enmarkatu behar da barnén programa chomskyarra, non saiatzen diren deskribatzen hori bidea nondik gure burmuinak generatuko lukén diskursoa, halan ze euren deskripzioan, esaldietako elementuak sortuko zirén an oinarrizko leku eta ordena biologiko batzuk, nondik gero hasiko ziren gertatzen operazio sintaktikoak, konputazionalki kostosoak, zeinen finean ahoskatuko zén esaldia. Hortaz, gauza da ze, ustezko operazio horietan, esaldiko sintagmak abiatzen dira ti leku eta ordena batzuk eta amaitzen dira an beste batzuk.

Eta, euren kontakizun horretan, mugimendu horietako bat gertatu beharko da afin izen-sintagma bat bihur dadín sujetu gramatikala, alegia, sintagma hori heldu edo mugitu beharko da ki gune edo leku espezifiko bat:

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Beraz, báda kokapen sintaktiko bat non sintagma bati ezartzen zaión subjektutasuna, edo, bestela esanda, non ezartzen zaizkión subjektuaren "zerak":

Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, ... [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

eta leku hori dá:

... eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Horrela, nola genioen herenegun, ...

..., sujetua (sujetuaren "zerak" hartzeko) kokatu behar dá an espezifikatzaile-gunea on esaldia (esaldiari deitzeko beste modu teknikoago bat dá "inflexio-sintagma", eta, bestalde, "inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea" izanen litzaké esaldiaren sujetu-gune sintaktikoa)

Mugimendu hori adierazi ahal da grafikoki honela (ikus hemen):

Hor ikusten dugu ze "Pat" izen-sintagma bat (NP bat) sortu da an espezifikatzailea on aditz-sintagma (VP azpiko ezkerreko gunea, non gelditu baita ti bat, hots, arrasto bat), non aditzak (sintagma horren buruak) emana zion paper semantiko bat (irudiko theta-rola), zehazki agente rola, baina horrekin (gune horretan) ez da oraindik sujetu gramatikala. Sujetu gramatikala izateko, igo behar da ki esaldiko espezifikatzaile-gunea (edo IP, inflexio-sintagma), non ezarriko zaizkión sujetu gramatikalaren "zerak", eta non jada sujetua pasatu den ki inglesezko posizio deklaratiboa (kokatu dá aurrén aditz auxiliarra, horko inflexioa, zein, adibidez, sujetu horrekin askotan konkordatuko den). 

Horretaz mintzo dira Fernández eta Ortiz de Urbina: izen-sintagma mugitu, heldu edo igo behar da ki posizio zehatz hori afin bihur dadín sujetu. Baina, nóla heltzen dira aditza edo objetua ki posizio aurreratuagoak zein sujetua, nola an OSV, OVS, VSO edo VOS? Mugimendu gehiago beharko dira, eta prozesamendu-kostu gehigarri bat. Horretaz mintzatuko gara bihar. [1178] [>>>]

Saiatu gaitezen interpretatzen zehazki zér esaten ari diren Fernández eta Ortiz de Urbina an atzoko aipua

Tituluan diogunez, saiatuko gara interpretatzen zehazki zér esaten ari diren Fernández eta Ortiz de Urbina an atzoko aipua, zein den aski kriptikoa gana ez iniziatuak an aparatu chomskyarra:

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hori ulertzeko lehenengo ideia nagusia dá ze generatibistak saiatzen dirá deskribatzen ha funtzionamendua on burmuina. Hasiera horretatik abiatuta, teoria horretan ia dena dá ustezkoa (horregatik deitzen diogu ustezko teoria), praktikoki indemostrablea, eta oso-oso espekulatiboa (ia edozein funtzionamendu proposatu ahal da).

Eta bigarren ideia nagusia dá ze burmuinaren funtzionamendu horretan, esaldiko elementuak sortzen dirá an ustezko leku eta ordena batzuk (burmuineko oinarrizko lekuak eta ordena) nondik gero mugitu ohi dirá (ki beste posizio edota ordena batzuk) afinda akaso hártu "zera" batzuk (adibidez sujetuaren "zerak" an kasua on "inflexio-sintagmaren espezifikatzaile-gunea"), edota afin ailégatu ki oinarrizko ordena an hizkuntza jakin bat, demagun OSV, zein finean hiztunak produzituko baitu. Bigarren ideia fundamental hori finkatzeko (nolákoak izanen lirakén burmuineko mugimentu sintaktiko horiek guztiak, zein diren previoak ki produkzioa on esaldia), gogora daigun ondorengo adibidea (an "Eredu linguistiko generatiboa versus eredu linguistiko funtzional-diskursiboa"):

Genioen atzo nóla gramatika generatiboa (chomskyarra) dá...

...saiatzen deskribatzén ustezko prozedimendu generatibo sintaktiko batzuk, zeinekin, adibidez, estruktura pasibo batera heltzeko, lehenago pasatu beharko zén, haren (momentuko) generazioan, ti estruktura oinarrizkoago bat, previoa, zeini aplikatuko zitzaion arau-multzo bat, osatúz transformazio bat, edo derivazio bat. Baina, estruktura pasibo bat emateko, zergátik pasatu beharko nintzake ti estruktura aktibo bat?

Esan nahi baita ze, noiz ere nahi dugun esán estruktura pasibo bat, gure burmuninean, previoki, generatu beharko zén estruktura aktibo bat, kin bere sujetu transitiboa eta bere osagarri zuzena, ondo definituak, afin gero gure burmuinak burutu ahal izan dezán transformazio estruktural bat non oinarrizko ordena aktibo hori alderantzizkatuko den. Eta hala izanen litzake aldioro noiz sórtu edo genératu nahi dugun esaldi pasibo bat.

Atzo aipatutako Crystal-ek, liburu berean, dio ("The Cambridge encyclopedia of language", 1987:97):

The link between active and passive sentences, for example, could be shown - such as the horse chased the man (active) and the man was chased by the horse (passive). The kind of formulation needed to show this is:

NP1 + V + NP2 → NP2 + Aux + Ven + by + NP1

(...) If this formula were to be translated into English, four separate operations would be recognized:

(i) ...

(ii) The second noun phrase in the active sentence (NP2) is placed at the beginning of the passive sentence.

(iii) ...(iv)

This rule would generate all regular active-passive sentences.

Hortaz, esaldi pasiboaren sujetua (hots, NP2 an NP2 + Aux + Ven + by + NP1) hasieran sortu dá nola bukaerako objetua on esaldi aktibo regular bat (hots, NP2 an NP1 + V + NP2), nondik desplazatuko zen afinda pasiboa derivatu dadin. Hori, sorbide itxia da, ez-diskursiboa, ez-irekia, an zentzua ze hiztunak hasieratik ere jakin eta transformatu behar du hala estruktura nola edukia on esaldia zein eman behar duen (soilik horrela burutu ahal izanen du desplazamendu hori). Bistan denez, prozedimendua (eredua) itxia da, eta ondorioz, kostutsua gana giza-garuna eta komunikatiboki ere.

Eta marko horretan, zér esan nahi du ze ...

... inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Horren atzean egonen litzaké burmuineko ustezko mugimendu horietako bat, zeintaz mintzatuko gará bihar. [1177] [>>>]

[#2] Eta azalpen sendoa: sujetua dá izaten 'thema' diskursiboa (markoa, informazio referentziala, zeri buruz), bitarten predikatua izaten dén 'rhema' (mezuaren muina, zér esaten den buruz tema)

Herenegun ikusten genuen nóla Laka-k zioskun ze : 

...  prozesamendu-lanetan ia aho batez onartzen dela subjektuak hasieran dituzten hurrenkerak prozesatzeko errazagoak direla hizkuntzan. [Laka]

Baina, bá al da azalpenik horretarako? Ikuspuntu komunikatibo-funtzionaletik bai, oso azalpen sendoa: izan ere, sujetua, baldintza orokorretan, gehientsuenetan izaten dá thematikoa (zehaztuz zértaz mintzo den), eta halako referentzia informatiboa, noiz behar den, komunikatiboki hobeki joango da hasieran zeinda ez beste edonon, nola an OSV. Honela genioen an "Buruz hizkuntzen garapen sintaktikoa" (2014:135):

Ikuspuntu biologiko-formaletik (adididez, Laka) ez dira saiatu ere egiten bilátzen azalpenik. Ikus honetaz zér genioen an sarrera titúlatzen "XK2: Irresponsabilitate handia" (Balbula, 2007):

Sintaxiari buruz, existitzen dira bi hurbilketa linguistiko nagusi: bata da hurbilketa formala (zeinen referentzia nagusia den Chomsky), eta bestea da hurbilketa funtzionala (non akaso Givón aipatu beharko genuke).

Hurbilketa formalak ez ditu azaltzen logikoki bere printzipioak: printzipio horiek hor daude (biologikoak dira), eta parametroak funtsean arbitrarioki banatuta egonen lirateke:

Another issue involves explanation: there has been little interest in even asking the "why" question in formal grammar and principles of ordering have been stipulated in an explanatory vacuum . [John A. Hawkins (funtzionalista)]

Korronte funtzionalistak, berriz, jartzen du bere analisiaren zentroan honako galdera hau:

fundamental question: Why is language structure the way it is? [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Ez dugu egin behar oso buruketa sakona afin konturatu ezen hurbilketa funtzionala da zientifikoki osoagoa ezi hurbilketa formal hutsa (gauza da ze hurbilketa funtzionalak sistematikoki galdetzen du: "Zergatik?"). Haspelmath doa haruntzago noiz dioen:

Are functional explanations compatible with generative analyses?

In principle, yes, but often generative analyses are made redundant by functional explanations, so ignoring functional explanations is irresponsible. [Martin Haspelmath (funtzionalista)]

Guztiz ados: da irresponsabilitate handia. Datuak ari dira exijitzen azalpen (serio) bat.

Orain eta hemen, irresponsabilitate bikoitza: zientifikoa eta soziala. [1168] [>>>] [#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Marko chomskyarrean, kontua da zéin den diseinua on Gramatika Universala

 Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez ze:

[Chomskyarrentzako] ..., ordena sintaktiko bat ez bada gaur egun oso maizkoa, hori sinpleki izan liteké evidentzia ezen ordena hori akaso ez da hain ondo egokitzen ki oinarrizko diseinua on Gramatika Universala. Puntu. Izan ere, justuki noiz ordena bat ez den egokitzen ki oinarrizko diseinua on Gramatika Universala, ordena horrek, bere generazioan, eskatuko luke gehio operazio sintaktiko, gehio desplazamendu sintaktiko, sortuz gehio kostu konputazional, gehio prozesamendu-kostu zeinda balitz ordena "oinarrizkoagoa" (hau da, Gramatika Universalekoa, eta justuki horregatik efizienteagoa: ez dira hor egiten balorazio komunikatiboak: kontua dá Gramatika Universalarekin gehiago edo gutxiago egokitu).

Aldiz, ordena bat gaur egun oso maiz agertuko balitz, erabili ahalko litzaké nola evidentzia ezen ordena hori báda arten estruktura biologikoak zein diren agertzen an "oinarria" on sintaxia. Gramatika Universala izango litzaké elementu klaveá zeinen arabera erabakiko lirake kostu konputazionalak, prozesamendu-kostuak.

Bai, munduko hitz-ordenak izan litezké argudioetako bat zeinen oinarrian postúlatu hipotesi ezberdinak buruz diseinua on Gramatika Universala. 

Adibidez, daukagú hipotesia on Buru-Parametroa, zein den ortodoxia barné hizkuntzalaritza chomskyarra (ikus Xabier Artiagoitia-ren "Hatsarreak eta parametroak lantzen", 2000:31):

(21) Hitz hurrenkeraren parametroa:
a. Hizkuntzek osagarria-burua ordena bezala finkatzen dute parametroa; edo
b. Hizkuntzek burua-osagarria ordena bezala finkatzen dute parametroa.

non ordena burulehena eta ordena buruazkena liraké simetrikoak respektu euren kostu konputazionalak, bietan ere berdinak izanen baitziren (berdin efiziente). 

Bestalde, daukagú Kayne-ren hipotesi antisimetrikoa (ikus Xabier Artiagoitia-ren "Hatsarreak eta parametroak lantzen", 2000:31):

Beste aukera bat hauxe izan daiteke: SVO edo [burua-osagarria] hurrenkera finkotzat edo unibertsaltzat hartzea, eta hizkuntza batzuek osagarriaren mugida edo lekualdatzea dutela suposatzea. Horixe da Kayneren (1994) proposamena gutxi gora behera.

zeinen arabera, adibidez SOV ordena izanen litzaké konputazionalki konplexuagoa eta horregatik inefizienteagoa zein bere kide oinarrizkoa: SVO. 

Ikusten denez, kontua ez da zéin hurrenkera dén, demagun, komunikatiboagoa (eta bide horretatik, ez soilki efizienteagoa, baizik ere efektiboagoa). Ez, kontua da zéin den diseinua on Gramatika Universala, zein ez den zértan izan ... diseinu komunikatiboa. [1100] [>>>]

...el enfoque correcto es considerar EL DISCURSO como el producto de un número de capacidades generativas paralelas e interactivas, ZEIN ARIAN-ARIAN DOAZ GAUZATZÉN DISKURSO KONKRETU BAT...

Ikusi dugú an azken sarrera zéin izan zen erantzuná ti Chomsky noiz beste hizkuntzalari generatibista batzuk saiatu zirén integratzen elementu semantikoa an Comsky-ren Sakoneko Estruktura, non, euren ustez, finkatuko baitzén ez soilik oinarrizko estruktura sintaktikoa, baizik-ere esanahia bera. 

Chomsky, ikusi dugunez, zuén refusatu ikuspegi hori, nahiz gerora (1981), sartuko zuén beste osagai bat an bere eredu linguistiko-kognitiboa: Forma Logikoa, non, behinda egín mugimendu sintaktikoak gain oinarrizko estrukturak, emaitza sintaktikoari emanen zitzaion representazio semantiko bat, hau da, esanahi bat (antzera nola an Forma Fonetikoa emanen zitzaion representazio foniko bat). Dio Jackendoff-ek:

A partir de ese momento, el aparato técnico de la gramática generativa cada vez más abstracto ya no interesaba más que a una minoría de científicos cognitivos, y casi nada al público en general. (Jackendoff, 2003:207.208)

Bistan denez, Chomsky joan zén modifikaten bere eredua (Jackendoff dú ezberdintzen nagusiki hiru etapa hauek: "la teoría de Aspects, la de Principios y Parámetros y el Programa Minimista"), baina báziren kontu batzuk zein ez ziren aldatzen (Jackendoff, 2003:210):

Guk esango genuké: "...el enfoque correcto es considerar..." el discurso (eta ez soilki "la estructura sintáctica") "... como el producto de un número de capacidades generativas paralelas e interactivas, ..." zein arian-arian doaz gauzatzén diskurso konkretu bat segun aukerak zein dauden eskura (dakigunez, aukera horiek izan ahal dirá funtzionalki diferenteak: adibidez, aukera sintaktikoak izan ahla dira irekiagoak edo itxiagoak). Horixe da planteamendu funtzional-diskursiboa. [⇶]

Sintaxia vs esanahia (edo: teoria hori ez da baizik espekulazio hutsa)

Ray Jackendoff, zein (berak esango digunez) izan zén Chomskyren ikaslea, dú kontatzen nóla parte hartu zuen an debatea respektu nóla konektatzen zirén Sakoneko Estruktura eta esanahia (Sakoneko Estruktura dá ustezko maila hori non generatuko zirén estruktura preliminar batzuk zein gero transformatuko ziren an esaldi definitiboak) an "Un nuevo armazón para la gramática generativa" (2003):

Goragoko bi adibide horiek [(1) eta (2)] ikusita, bistan da ze, Jackendoff, versione ahul horretan, ari da referitzen ki "esanahia" an zentzu oso erlajatu bat, non, adibidez, esanahi berdinekoak izanen ziren galdera direkto bat nola "¿Qué Martini se bebió Harry?", eta bere erantzuna non zehazten den zéin Martini edan zuén Harryk: "Harry se bebió ese Martini".

Bestalde, sartu al gintezke an "la esencia de la naturaleza humana" soilik suposatuz transformazio sintaktiko batzuk zein gertatuko ziren gain ustezko estruktura previo batzuk? Niri behintzat, pizten zaizkit argi gorri guztiak. 

Jackendoff dú jarraitzen kontatzén zer gertatu zen gero, aspaldiko kontuak badira ere: 

Gauza da: zergátik hizkuntzalari previoki generatibista aurreratu horiek ahal izan zuten baztertú gramatika generatiboa (bere Sakoneko Estruktura, bere innatismoa,..) hain errazki? Ba, zeren ez baitzegoen evidentzia sendorik aldé teoria hori. Zeren, finean, teoria hori ez baitá baizik espekulazio hutsa, zein onartzen edo baztertzen den segun komenientzia. Hori bai, dá espekulazio bat ze-gaitún desbideratzen ti arazo linguistiko nagusiak, nabari direnak, evidentzia sendoa dutenak, baina zein ez diren ikusten (bádakizue, nola elefantea), esan nahi baitá, arazo funtzionalak, zeinen efektuak sufritzen dirén egunero. [⇶]

Chomsky et al. (2019): '...this entails that the nominal is displaced from its original position...'

Mintzo ginén atzo gain diferentzia nagusia arten planteamendu generatiboa (non estruktura eta eduki komunikatiboak aurregeneratu behar dira an oinarrizko modu sintaktikoak nondik joango diren derivatzen esaldi finalak via adibidez desplazamendu sintaktikoa) eta planteamendu diskursiboa (non hiztuna joango da arian-arian hautatzen arten aukera estrukturalak zein dituen eskura afin moldatu ahalik eta hobetoen bere mezua).

Planteamendu diskursiboan, bilatuko dirá baliabide sintaktikoak zein diren hobetoen moldatzen ki ordena zein interesatzen zaigun komunikatiboki, horrela ez daitezen egon inkoherentzia sintaktiko-interpretazionalak.

Ikus dezagun, orain, nóla Noam Chomsky, Ángel J. Gallego eta Dennis Ott hizkuntzalariek komentatzen digutén atzo erabilitako alternantzia arten estruktura aktiboak eta pasiboak ("Generative Grammar and the Faculty of Language: Insights, Questions, and Challenges", 2019:232):

Ikuspuntu generatibotik, hor ikusten da desplazamendu sintaktiko bat:

..., this entails that the nominal is displaced from its original position... [Chomsky et al. 2019:32]

Ikuspuntu funtzional-diskursibotik, ordea, soilik ikusten da sekuentzia bat zein aztertu daiteke ti ikuspuntua e bere efektibitate komunikatiboa. [⇶]

Eredu linguistiko generatiboa versus eredu linguistiko funtzional-diskursiboa

 Genioen atzo nóla gramatika generatiboa (chomskyarra) dá...

...saiatzen deskribatzén ustezko prozedimendu generatibo sintaktiko batzuk, zeinekin, adibidez, estruktura pasibo batera heltzeko, lehenago pasatu beharko zén, haren (momentuko) generazioan, ti estruktura oinarrizkoago bat, previoa, zeini aplikatuko zitzaion arau-multzo bat, osatúz transformazio bat, edo derivazio bat. Baina, estruktura pasibo bat emateko, zergátik pasatu beharko nintzake ti estruktura aktibo bat?

Esan nahi baita ze, noiz ere nahi dugun esán estruktura pasibo bat, gure burmuninean, previoki, generatu beharko zén estruktura aktibo bat, kin bere sujetu transitiboa eta bere osagarri zuzena, ondo definituak, afin gero gure burmuinak burutu ahal izan dezán transformazio estruktural bat non oinarrizko ordena aktibo hori alderantzizkatuko den. Eta hala izanen litzake aldioro noiz sórtu edo genératu nahi dugun esaldi pasibo bat.

Atzo aipatutako Crystal-ek, liburu berean, dio ("The Cambridge encyclopedia of language", 1987:97):

The link between active and passive sentences, for example, could be shown - such as the horse chased the man (active) and the man was chased by the horse (passive). The kind of formulation needed to show this is:

NP1 + V + NP2 → NP2 + Aux + Ven + by + NP1

(...) If this formula were to be translated into English, four separate operations would be recognized:

(i) ...

(ii) The second noun phrase in the active sentence (NP2) is placed at the beginning of the passive sentence.

(iii) ...(iv)

This rule would generate all regular active-passive sentences.

Hortaz, esaldi pasiboaren sujetua (hots, NP2 an NP2 + Aux + Ven + by + NP1) hasieran sortu dá nola bukaerako objetua on esaldi aktibo regular bat (hots, NP2 an NP1 + V + NP2), nondik desplazatuko zen afinda pasiboa derivatu dadin. Hori, sorbide itxia da, ez-diskursiboa, ez-irekia, an zentzua ze hiztunak hasieratik ere jakin eta transformatu behar du hala estruktura nola edukia on esaldia zein eman behar duen (soilik horrela burutu ahal izanen du desplazamendu hori). Bistan denez, prozedimendua (eredua) itxia da, eta ondorioz, kostutsua gana giza-garuna eta komunikatiboki ere.

Ikuspegi diskursibotik, aldiz, hiztuna sinpleki hasiko litzake kin sujeto thematiko bat, zeintaz mintzatu nahi den (the man). Behin hori esandakoan, hiztunak erabakiko du nóla jarraitu aukeratuz artén posibilitate teknologiko komunikatiboak zein hizkuntza bakoitzak ematen dizkion:

The man ...

The man was exhauted.

The man was chased by the horse.

The man, which was chased by the horse, entered the house when he got exhausted.

The man, exhausted, was chased by the horse.

The man became exhausted when he was chased by the horse that I like so much.

Sinpleki, hiztuna arian-arian, diskursiboki, joanen da hautatzen artén aukera horiek zein hizkuntzak eskaintzen dizkion afinda ahalik eta hobekien adierazí bere mezua, zeinen estruktura (eta edukia bera) joango den erabakitzen arian-arian ere (jakina, aurretik ere pentsa daike). Hiztunak thema ematen duenean, bádaki zertaz mintzo nahi duen, baina ez du zértan erabaki hasieratik zér esan behar duen eta nóla. Dá arian-ariko jarduna, zein ez datorren ti estruktura previo bat, previoki guztiz definitua, zein transformatzen den. [1069] [>>>]

Estruktura pasibo bat emateko, zergátik abiatu beharko ginake ti estruktura aktibo bat?

Diskursoa lineala da. Hitzak, adibidez, doaz agertzen linealki barné estruktura sintaktiko konkretuak zeinen ordenamenduak lagundu dezaké linearizazio informatibo horretan, edo kontrarioki, oztopatu dezake diskursoa (ezin liteke berdin ibili noiz begiratzen atzera edo aurrera). Estruktura progresiboak dúte laguntzen sortzén diskurso lineal arina, ondo interpretagarria, ondo efektiboa zeren doaz aldé norabidea e diskursoa, ez kontrá. Estruktura burulehenak dúte bilatzen xehetasuna ondorenda eman zeri dagokion xehetasun hori, halan-ze xehetasuna ulertu eta, batez ere, interpretatuko baitá plenoki. Estrukturek axola dute afin hobekiago edo txartoago deskodifikatu eta interpretatu mezua, jakina axola dutela; areago, dirá fundamentalak.

Gramatika generatiboa, nahiz dún jartzen bere enfasia gain estruktura sintaktikoak, azken finean dá deskriptibo hutsa, ez explikatiboa: ez da saiatzen explikatzen zergátik estruktura sintaktikoak dirén nola diren (azaltzeko, behar da aztertu funtzionalitatea), baizik soilik deskribatzen arauák zeinekin derivatu litezken hizkuntzak. Zioén David Crystal hizkuntzalariak an 1987 ("The Cambridge encyclopedia of language"):

The history of generative syntax since 1957 is the study of the most efficient ways of writting rules, so as to ensure that a grammar will generate all the grammatical sentences of a language and none the ungrammatical ones. ("The Cambridge encyclopedia of language", 1987:97)

Bai, eta holaxe jarraitzen du. Jarraitzen du saiatzen deskribatzén ustezko prozedimendu generatibo sintaktiko batzuk zeinekin, adibidez, estruktura pasibo batera heltzeko, lehenago pasatu beharko zén, haren (momentuko) generazioan, ti estruktura oinarrizkoago bat, previoa, zeini aplikatuko zitzaion arau-multzo bat, osatúz transformazio bat, edo derivazio bat. Baina, estruktura pasibo bat emateko, zergátik abiatu beharko ginake ti estruktura aktibo bat? [⇶]

Hizkiak ere izan ahal dira 'gramatikalagoak' ('etxe-tik') edo 'semantikoagoak' ('etxe-txo')

Erramun Gerrikagoitia-k zioén atzo:

Nahiz ez izan ni sobera aditua grammaticaz ulertzen ahal dut zer izan ahal da

Irizpide funtzional bat afin ezberdindu hitzak eta gramatika-hitzak

baina ilunago guertatzen zait ulertzea zer izan ahal da

Irizpide formal bat afin ezberdindu hitzak eta hizkiak.

Arguitasunic balego 2.az esquertuco nuque.

Irizpide edo kriterio funtzional bat referitzen da ki funtzioa: adibidez, hitz bat izanen litzaké gramatika-hitza ("eta") edo soilki hitza ("nahi") segun zéin den bere funtzioa an esaldia, esan nahi baita segun izán funtzio "gramatikalagoa" (nola "eta"konjunzioa) edo izán funtzio "ez hain gramatikala" (nola "nahi" aditza). Hor, ondo definitu beharko litzaké zér den "gramatikala" izatea.

Irizpide edo kriterio formal bat referitzen da ki forma: adibidez, itsatsita joatea ala ez. Har dezagun "nahiz eta" esapide konjuntiboa, non daukagún:

• nahi (hitza)
• -z (hizkia)
• eta (gramatika-hitza)

baina, idatziko bagenú:

nahizta

orduan "eta" (= "-ta") ez zen gehiago izanén gramatika-hitza, baizik hizkia, nahiz burútu ber funtzioa zein gorago. Era berean, akaso konsidera genezake "nahizta" osoa nola gramatika-hitz bakar bat. Beste adibide bat:

etxearengaitik

non

• etxe (hitza)
• -arengaitik (hizkia)

Baina, idatziko bagenú:

etxearen gaitik

orduan, honela deskonposa genezake:

• etxe (hitza)
• -aren (hizkia)
• gai (hitza)
• -tik (hizkia)

Eta ez da ezer ere aldatu salbu kontu formal bat.

Hizkiak ere izan ahal dira gramatikalagoak (nola "etxe-tik") edo semantikoagoak ("etxe-txo"). [952] [>>>]

Josu Lavin (2003): "...sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak."

Gilen-ek jarraitzen dú:

Euskal aditza matematikoa da, oso logikoa, eta denbora laburrean ikas daiteke ahalegin relativoki txikia eginda.

Hori oso ondo dago, baina forma ez da funtzioa. Ezin da egin ohiko nahasketa artén forma eta funtzioa, artén erraztasun konstruktibo formala eta erraztasun praktiko funtzionala, berdin nola ezin diren parekatu zenbaki arabigoak eta zenbaki erromatarrak noiz egíten operazio matematikoak, edo sistema numeriko dezimala eta binarioa noiz erabiltzaileak dirén burmuin humanoak (eta ez ordenagailu elektronikoak), edota, finean, sintaxi buruazkena eta burulehena, zein baitira formalki simetrikoak an kontrako norabideak (ezkerretara eta eskuinetara), baina ondo asimetrikoak funtzionalki noiz mugítzen informazioa eta moldátzen expresioa.

Esan nahi baita ze, batek defenda lezaké, erabiliz irizpide matematikoak eta logika konstruktibo gardena, nóla "zeniezazkigukete" dén aski formazio regularra, zein, hortaz, oso denbora laburrean ikas daiteke ahalegin relativoki txikia eginda, baina horrek ez dio kentzen bere desegokitasun funtzionala (bereziki barné sintaxi buruazken bat). Ikus Josu Lavin-ek, ondórenda aipatu atzoko hitzak on Salaburu (2002), zér zioskun burúz "zeniezazkigukete" eta antzeko hiperadizki polisilaboak (Sustatu, 2003-11-26):

Egiatan ereduzko 87 liburu horietan behin ere ez da erabilia izan testuinguru natural batean [ari da gain "zeniezazkigukete"].

Berdin egin genezake gure seme-alabek eta ikasleek ikastera derrigortuta dauden hiperadizki polisilabiko guztiekin eta ikusiko genuke ezen inork ere inoiz ere ez dituela erabili, ez ahoz ez eta idatziz.

Google bilatzailean zeniezazkigukete bilatzen baduzue ikusiko duzue aditz paradigmetan besterik ez dela agertzen.

Euskaltzain maiteok, euskara euskaldunontzako hizkuntzarik zailena bihurtu duzue.

Zuen paradigmetan adizki fantasma hauek, agertzekotan, marka bat eraman behar lukete erabiltzaileak jakin dezan ezen ez dituela ikasi behar, eta irakasleek gure seme-alabak torturatu ez ditzaten.

Gure idazle klasikoek sekulan ez dituzte erabili hain adizki luzeak, zeren sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak baitira.

Adizki horiek inork erabiliko baditu, laburtu beharko dira egiazko euskararen arabera, edo bestela paradigmetatik kendu eta kito! [Josu Lavin, Sustatu, 2003-11-26)]

Halako hiperadizki polisilabiko horiek guztiak guztiz regularrak balira ere, euren logika konstruktiboa matematikoa balitz ere, eta formalki denbora laburrean ikasgarriak balira ere, berdin jarraituko lukete izatén funtzionalki, Josu-ren hitzetan, sinpleki ahoskaezinak eta praktikan erabili ezinak. [859] [>>>]

Haspelmath (2002): "...ignoring functional explanations is irresponsible."

Aurreko mezuan guré egiten genuen Borges-en kritiká zeinen arabera kritikari eta ikertzaile literario superfizialak...

...no se fijan en la eficacia del mecanismo, sino en la disposición de sus partes. [Borges]

Eta gauza da ze esaldi horrek ederki erakusten du zéin den diferentzia nagusia artén hizkuntzalaritza formala (chomskyarra) eta hizkuntzalaritza funtzionala, zeintaz mintzatu ginen an ondoko sarrera hau:

• XK2: Irresponsabilitate handia 

Han aipatzen genuén dokumentu bat ganik hizkuntzalari funtzionalistá Martin Haspelmath (2002), titulatuá "Functionalist linguistics: usage-based explanations of language structure", non autoreak planteatzen dituén linguistika funtzionalistaren oinarrizko galdera-erantzunak:

• Why is language structure the way it is?

not: How can language be acquired despite the poverty of the stimulus? 

• Language structure is the way it is because it reflects constraints on language use.

typically this means: because it is adapted to the needs of language users.

• How can language structure "reflectt" language use?

There must be an evolutionary/adaptative process, perhaps involving variation and selection.

Hizkuntzalari alemaniarrak dio burúz azalpen funtizonalak (benetako azalpenak baitira):

• they are more general,...

• they allow exceptions,...

• they are cognitively more plausible than a highly specified innate UG [Universal Grammar]...

eta, ikusten dugunez, amaitzen du esánez:

• ..., so ignoring functional explanations is irresponsible. [Haspelmath, 2002]

Bai, eta ignoratzea dá, adibidez, ez erantzutea, ez erantzutea noiz bádagoen erantzukizuna, ez izatea erantzulea, ez izatea responsablea. [491] [>>>] [A16] [A17] (EZ [A17B]) (EZ [A17C]) [A18]

"Kultur hiriburua" vs "kultura-hiriburua" vs "kultura hiriburua": zergatik?

Martin Rezolak (komentario batean) ondokoa dio burúz hitz-elkartuak noiz konparatzen halako forma laburtuak nola "kultur hiriburua" eta forma osoak nola "kultura-hiriburua" edo "kultura hiriburua":

Nire ustez forma laburrek abantaila nabarmena dute besteen aldean. “Kultur politika” berehala harrapatzen da; “kultura-politika” nekezago (idatziz bai; ahoz, zer esanik ez).

Irudipena dut (guztiz intuitiboa, aitor dut) eremu “formaletan” “a”-dunak finkatuago daudela (Kultura Saila), baina eguneroko argitalpen, hedabide, liburuetan eta abarretan, aldiz, forma laburrak nagusi direla. Ez dut uste kasualitatea denik, gainera, lehen esan bezala hobeto funtzionatzen dutelako (“literatur uzta”, “natur baliabideak”, “kultur industriak”…).

Horretaz, bi puntu.

Lehenegoa dá: zergátik? Esan nahi baita: Zergátik du abantaila funtzionalik "kultur hiriburua" gain "kultura-hiriburua"?

Azter dezagun hitzen sekuentziak: baldin entzun edo irakurtzen badugu "kultura...", ez dakigu hitz-elkartua dan edo ez dan (normalean suposatuko dugu ez dala hitz-elkartua, baizik izen-sintagma baten nukleo semantikoa, baina hori iragarpen bat besterik ez da). Gero, noiz aurkitu "hiriburua", zuzendu beharko dugu gure iragarpen okerra, eta berrinterpretatu funtzioa on "kultura..." an bere izen-sintagma (ez baita nukleoa, baizik osagarria on sintagma bat kin 8 silaba). Baina baldin entzungó "kultur", segur egon gaitezke hasiera horretatik hori hitz-elkatua dala.

Bistan da, forma ez-laburtuak dú sortzen inseguritate estruktural eta interpretatiboa, zein dan nabaritzen inkluso an esparrua on halako izen-sintagma bat. Zénbat eta luzeagoak izan elkartutako hitzak (edo sintagmak edo dana dalakoak), orduan eta nabariagoa izango da efektu nahastailea on hitz-ordena insegurua.

Bestalde, ordena buruazkenak dú potentziatzen sintesia on aurreko osagarriak kin geroko burua (horregatik ordena buruazkenak dira izaten sintetikoagoak ze burulehenak), zeren hasierako osagarriak ez dute zentzurik non-eta ez den lortzen klave semantikoa on azken burua, zeini saiatuko diran sintetizatzen. Hori dala-ta postposizioak dúte joera askoz handiagoa ze preposizioak ki izan postposizio atxikiak: alegia, atzizkiak. Eta hain zuzen, horregatik "kultur hiriburua" integratuagoak dú funtzionatzen hobeki ze "kultura hiriburua" gutxiago integratu horrek. Eta horrexegatik ere, idatzian "kultura-hiriburua" dú hobeto funtzionatzen ze "kultura hiriburua".

Bigarren puntua dá azpimarratzea nóla Martin Rezolak dún erabiltzen arrazoi funtzionalak afin azaldu zergátik egiten diran zenbait aukera linguistiko (ez kasualitatez). Eremu formaletan (zuzentzaileak nonahi) forma "disfuntzionalena" ariko litzake nagusitzen, bitarten eremu gutxiago-formaletan iruditzen zaion ze akaso ari da gertatzen alderantziz. Puntu horretan berdin nola bestetan ere. [179] [⇶]