Igone Zabala (2014): "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak"

Behinda Juan Garzia-k publíkatu an 1997 bere "Euskara lantegi", edota Andres Alberdi-k bere "Oinarrizko Gramatika" an 2008, atzo gogoratzen genuén gure 2013ko kritika bat ki joera zein nabari zén an Euskaltzaindiaren Hiztegia (hiztegi arauemailea), non hasiak ziren erabiltzen aditz-izenak za definitu aditzetiko izenak:

• Gogoratuz gure 2013ko kritika ki tratamendu berria zein Euskaltzaindiaren Hiztegia ematen ari zitzaien (eta zaien) ki nominalizazio-izenak eta aditz-izenak

Ildo horretatik gaur honátu nahi genuke 2014ko artikulu bat zein Igone Zabala-k idatzi zuén tratatuz gai hori, titulatuá "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak" (an 31eskutik). Hortxe doa osorik: ondorengo sarreretan saiatuko gará komentatzen horko ideia batzuk:

Gorago esan lez, ondorengo sarreretan saiatuko gará komentatzen artikulu oso interesgarri hori. [2333]

Gogoratuz gure 2013ko kritika ki tratamendu berria zein Euskaltzaindiaren Hiztegia ematen ari zitzaien (eta zaien) ki nominalizazio-izenak eta aditz-izenak

Irakurriz Andres Alberdi-ren gramatika ("Oinarrizko Gramatika", 2008:139), non besteak beste eta aipatu dugunez esaten zén honako hau:

Euskara, baina, aditz-egituretan oinarritutako joskera baitu, ez da ondo egokitzen nominalizazio-sistema horretara, eta, hori saihesteko, aditz-egiturez baliatzen da. Nola? Aditz-izenaren bidez. Nominalizazio-estilora jo, eta -keta, -en, -era, -mendu, -zio... eta gisako atzizkiekin sortutako izenak (aldaketa, burutzapen, sorrera...) erabili ordez, hobe zaio aditz-estiloari atxikitzea. [Andres Alberdi, 2008:139]

konprobatzen genuen nóla hasten zirén betetzen gure aurreikuspen txarrenetarikoak, zein bihurtuko zirén (ia) txarrenak noiz joan ginen ikusten zéin joera arriskutsu-pobretzailea hartzen ari zén Euskatzaindiaren Hiztegia an bere tratamendu berria on nominalizazio-izenak eta aditz-izenak, gure ikuspegitik guztiz nahasgarria eta finean zeharo kaltegarria (ezbidea). Hori dela-eta idatzi genuén sarrera bat an 2013ko maiatzaren 18a, zeinen hasiera eta bukaera zén honako hau (gutxi gora behera):

• Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!

Nominalizazioa dá kontzeptualizazioa, kontzeptualizazio zehatza, erosoa, indartsua eta diskursiboki funtzionala. Ez da berdin "igon", "igotzea" eta "igoera", ez da berdin "irakurri", "irakurtzea" eta "irakurketa", ez da berdin "garatu", "garatzea" edo "garapena", ez da berdin "hezi", "heztea" edo "hezkuntza", ez da berdin "abstraitu", "abstraitzea" eta "abstrakzioa"...

Baldin bilátu "igoera" hitza an hiztegiá Harluxet, aurkituko dugú hau-azalpena:

"Igoera": iz. Igotzeko ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera.

"Garapen": iz. Garatzearen ekintza eta horren ondorioa.

"Igotze" edo "garatze" sarrerak ez dira agertzen, eta euren esanahi regularra izanen zén soilik igotzeko edo garatzearen ekintza (edo prozesua), ez ondorioa.

"Igoera" edo "garapena" dirá kontzeptualizazio diferenteak respektu "igotzea" edo "garatzea", dira orokorragoak, (adibidez besarkatzen dute hala igotzeko edo garatzearen ekintza nola ere, eta esango genuké ze bereziki, ekintza horren ondorioa, besteak beste), eta dúte aberasten hizkuntza, dúte aberasten expresioa, dúte aberasten fintasun kontzeptuala, dúte sortzen zehaztasuna, eta gozamená on zehaztasuna, gozamená on esan (ia) justuki hori zein nahi den.

Eta gauza da ze, apárte aipatutako zehaztasun handiagoa, nominalizazioek (zeinen bidez aditzak bihurtzen dirén izen, eta perpausak izen-sintagma) duté ahalbidetzen joku sintaktiko eta expresibo aberatsagoa (esan nahi baita ze izenen lekuan perpaus nominalizatuak sartu ahal izatea dá aukera rekursibo potente gehigarri bat, sintaktikoki eta expresiboki aberasgarria), zeren kontzeptualizazio horiek konbinatu daitezke kin beste baliabide linguistikoak ki sortu mezu progresibo, zehatz eta ñabartuak (nahiz horretarako behar izán aukera sintaktiko egokiak zein soilik aurkituko diren an sintaxi progresiboak).

Baina hara non agertzen zaigun Juan Garzia (besteak beste) eta esaten digu ze nominalizazio erraza (aditzak aise bihúrtu izen, eta perpausak aise bihúrtu izen-sintagma) ez dela esanguratsuki aberasgarria (berdin nola, bere esanetan, ez lirakén aberasgarriak ez estruktura pasiboak eztare beste estruktura sintaktiko-diskursibo asko), eta hala, hobe dela jarraitzea barík halako mekanismo sintaktiko-expresibo potente eta errazak.

Baina, zéin da benetako arazoa? Benetako arazoa ez da baizik zailtasun funtzioanala on sintaxi regresiboak ki ustiatu ondasun expresiboak on nominalizazioa (esan nahi baita hóri zailtasun funtzional diferentzial esanguratsua zein regresiboak dún erakusten respektu progresiboa noiz saiatzen ustiatzen potentzia zehaztaile eta diskursiboa on nominalizazioa). ...

...

Gainera, eta aparte utzita ondorio sintaktiko-expresiboak, zéin dira guzti honen ondorio lexikoak? Ba, orain, "igoera" eta "igotzea" edo "garapena" eta "garatzea" berdinduak datozela an Euskaltzaindiaren Hiztegia:

         "Igoera": iz. Igotzea.

"Garapena": iz. Garatzea, haztea.

bai eta esplizitoki agertu "igotze" sarrera:

         "Igotze": iz. Toki batetik, gorago dagoen beste batera joatea.

nahiz ez den agertzen "garatze" sarrera. Esan nahi baita ze orain (hiztegitik bederen) desagertu dá lehengo diferentzia kontzeptuala arten "igotze" eta "igoera" edo artén "garapena" eta "garatzea", eta hizkuntza nahastu eta pobretu da (galdu dú fintasuna). Zorionez?

Horraino gure 2013ko kritika. Ikus daigun orain gorago aipatutako bi sarrera horiek:

eta bestalde:

nahizta "garatze" izena (izen modura) ez den agertzen an hiztegia. Hortaz, eta ikuspuntu lexiko hutsetik, konprobatzen dugú nóla azkenaldion "igoera" ez da jada: "Igotzeko ekintza eta horren ondorioa", baizik eta "igotzea" bera, kontzeptualki erabat berdinduz aditz-izenak eta aditzetiko izenak, eta hori guztia zatio arrazoi sintaktiko hutsak (sintaxi buruazkenaren estuasunak). [2332] [>>>]

Nominalizazio horiek konbinatu ahalko dirá kin beste mekanismo sintaktiko rekursibo funtzional (koherente-burulehen) guztiak

Bukatzen genuén gure atzoko sarrera esánez:

Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin). Bai, errepika daigun: aditzetiko izenek eta baita aditzetiko adjetiboek ere ahalbidetzen dituzté hainbat aukera diskursibo-sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo zein desagertzen dirén noiz saihesten ditugún halako aukera linguistikoak (zatio ahuldade sintaktiko hutsa).

Horretaz gainera, aditz-konplementazioa ere ondo ahulagoa da an sintaxi buruazkena respektu burulehena.

Bai justuki holaxe mintzo ginén an gure artikulua ti "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu" (203:92) zeintaz jada mintzatu garén an 2323, non jasotzen genuén honako textu hau (klikatu gain irudia za ikusi textua hobeto):

nondik azpimarratu nahi dugú honako zati hau:

..., nominalizazio horiek konbinatu ahalko dirá kin beste mekanismo sintaktiko rekursibo funtzional (koherente-burulehen) guztiak arrén finean ahalbidetu joku sintaktiko eta expresibo nabarmenki potenteago-aberatsagoa. [Rubio, 2023:92]

Esan nahi baita ze nominalizazioak ez dira baizik beste rekurso bat zein sintaxi burulehenak jartzen duén bere erabiltzaileen esku. [2331] [>>>]

Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin)

Jarraitzen dú Andres Alberdi-k an bere "Oinarrizko Gramatika" ti 2008, zeintaz jada mintzatu ginén adibidez an gure sarrerá "Andres Alberdi: Euskararen gaurko erronka nagusia sintaxiaren esparruan dago ...":

Euskara, baina, aditz-egituretan oinarritutako joskera baitu, ez da ondo egokitzen nominalizazio-sistema horretara, eta, hori saihesteko, aditz-egiturez baliatzen da. Nola? Aditz-izenaren bidez. Nominalizazio-estilora jo, eta -keta, -en, -era, -mendu, -zio... eta gisako atzizkiekin sortutako izenak (aldaketa, burutzapen, sorrera...) erabili ordez, hobe zaio aditz-estiloari atxikitzea. [Andres Alberdi, 2008:139]

Beraz, gabezia sintaktikoak medio (ikus 2329), saihestu beharko genuké euskararen nominalizazio-sistema, horren ordez erábiliz aditz-izenak ("-tze" aditz-izenak). Baina, gauza da ze hori ez litzaké baizik beste adabaki bat, zeren aditz-izenek eta aditzetiko izenek ez dituzté ematen orohar ber aukera sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresiboak, baizik ze dirá aukera alternatiboak zein aukeratzen dirén aráuz gure helburu komunikatiboak.

Eta hain justu horregatixe existitzen dira aditzetiko izenak, zeren aportatzen baitituzté hainbat aukera eta kolore (sintaktiko-diskursibo-semantiko-pragmatiko-expresibo) ki diskursoa, hainbat aukera eta kolore zein galtzen dirén noiz saihesten ditugún aditzetiko izenak (edo aditzetiko adjetiboak berdin). Bai, errepika daigun: aditzetiko izenek eta baita aditzetiko adjetiboek ere ahalbidetzen dituzté hainbat aukera diskursibo-sintaktiko-semantiko-pragmatiko-expresibo zein desagertzen dirén noiz saihesten ditugún halako aukera linguistikoak (zatio ahuldade sintaktiko hutsa).

Horretaz gainera, aditz-konplementazioa ere ondo ahulagoa da an sintaxi buruazkena respektu burulehena. [2330] [>>>]

Andres Alberdi (2008): "Euskara, baina, aditz-egituretan oinarritutako joskera baitu, ez da ondo egokitzen nominalizazio-sistema horretara, ..."

Dio Andres Alberdi-k (jarraituz kin nominalizazioak) an bere "Oinarrizko Gramatika" ti 2008, zeintaz jada mintzatu ginén adibidez an gure sarrerá "Andres Alberdi: Euskararen gaurko erronka nagusia sintaxiaren esparruan dago ...":

Euskara, baina, aditz-egituretan oinarritutako joskera baitu, ez da ondo egokitzen nominalizazio-sistema horretara, eta, hori saihesteko, aditz-egiturez baliatzen da. Nola? Aditz-izenaren bidez. Nominalizazio-estilora jo, eta -keta, -en, -era, -mendu, -zio... eta gisako atzizkiekin sortutako izenak (aldaketa, burutzapen, sorrera...) erabili ordez, hobe zaio aditz-estiloari atxikitzea. [Andres Alberdi, 2008:139]

Hor, soilik zeháztu ze euskarak ez du joskera bat zein dén oinarritzen an aditz-egiturak, baizik joskera ahulago bat, gutxio potentea (zehazki joskera postpositiboa, zein dén nabariki ahulagoa kin izen-konplementazioa, aditz-konplementazioa, adposizio-konplementazioa, konjuntzio-konplementazioa... [ikus 2326]). [2329] [>>>]

Zoriontzen gara zeren Euskaltzaindia-k berriki sartu dú "prebentibo" adjetiboa an bere hiztegi arauemailea jarráiki euren barruko proposmen bat ti 2023-2-14. Zorionak Euskaltzaindia!

Bukatzen genuén atzokoan esánez (ikus ere "Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!" non jasotzen dén versio luzeago bat ti ondoko aipua ganik Juan Garzia, aipatuz "preventivo" eta "cautelar" adjetiboak):

Honela mintzo da Juan Garzia burúz nominalizazio-adjetiboak nola "preventivo" (aditzetikoa) edo "cautelar" (ez baita aditzetiko adjetiboa):

 ... adjektibo horiek euskaraz eskura edukitzeak arazoa biderkatzea besterik ez bailekarkiguke. [Juan Garzia, 1997:496]

Ez da esan beharrik ze referitzen da ki arazo sintaktiko buruazkena.

Eta pozez esan behar dut ze, nahizta "prebentibo" adjetiboa ez zen agertzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia noiz nik idatzi nuén ondorengo oinoharra an "Euskara orain. Eraginkortasuna helguru" koordinatua ganik Mikel Mendizabal (2023):

Bide batez, konsta dadila ze prebentibo adjetiboa ez da agertzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia (hiztegi arauemailea), nahizta jada aurkitzen zen an Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoa (1993), eta nahiz izan dén aski erabilia (konprobatu an Google bilatzailea). [2023, gure 89. oinoharra]

berriki sartu duté adjetibo hori an hiztegia jarráiki euren barruko proposmen bat ti 2023-2-14 segun irakurri ahal dugún an Euskaltzaindiaren Hiztegia bera:

Data                   Proposamena

2023-2-14        Lantaldeak onartua, ...       

Zoriontzen gara, beraz, zeren Euskaltzaindia-k, puntu honetan bederen, ez du finean jarraitu Juan Garzia-ren ezbide pobretzailea. Zorionak Euskaltzaindia! [2328] [>>>]

Eta zergátik evitatu eta are baztertu behar genituzke halako adjetiboak nola "preventibo", aditzetik eratorriak ere?

Amaitzen genuén orain dela gutxiko sarrera bat esánez:

..., bádirudi ze halako derivatu abstraktiboak [bukatuak an "-mendu",...] ederki valoratzen zirén an 1978, halan ze halako izenak atereak ti aditzak bidéz derivazio zaharra bezain berria oraindik konsideratzen zirén izen aberasgarriak zeinekin lortzen zirén derivatu abstraktibo ondo interesgarriak za findu gure expresioa (berdin gertatzen zen kin adjetiboak nola "abstraktibo" hori ere: gertatzen zirén aberasgarriak).

Gaur egun, ordea, evitatu behar al ditugu aditzetiko nominalizazioak (nola "suposatu → suposamendu (suposamen)", "balizkatu → balizkamendu (balizkamen)", ...)?

Bai, gaur egun bádirudi ze evitatu behar genituzke aditzetiko izenak zeren bultzatzen baitute ezinezko izen-konplementazioa. Baina, bide beretik, bádirudi ze evitatu eta are baztertu behar genituzke halako adjetiboak nola "preventibo" aditzetikoa ere. Zergátik? 

Zeren apárte bihurtu euren burua izen hutsa (adibidez aditz-izen bat bihurtuko dá izen hutsa), derrigor eskátuz ezinezko izen-konplementazioa (non funtsezkoa baita preposizioen jokoa: ikus 2325, 2326), halako adjetiboek eskatu ohi dituzte adjetibo-konplementazio gehigarria ere: izan ere, adjetibo horiek derivatzen dirá ti aditzak zeinen aditz-konplementazioa bihurtu ahal dá adjetibo-konplementazioa, non, berriro ere, funtsezkoa izanen dén preposizioen jokoa (antzera nola an aditzetiko izenak).

Honela mintzo da Juan Garzia burúz nominalizazio-adjetiboak nola "preventivo" (aditzetikoa) edo "cautelar" (ez baita aditzetiko adjetiboa):

 ... adjektibo horiek euskaraz eskura edukitzeak arazoa biderkatzea besterik ez bailekarkiguke. [Juan Garzia, 1997:496]

Ez da esan beharrik ze referitzen da ki arazo sintaktiko buruazkena. [2327] [>>>]

Postposizioen arazoa dá, finean, atzerakarga, zein ez den mugatzen ki izen-konplementazioa, baizik ze zabaltzen da ki aditz-konplementazioa, postposizioen konplementazioa, konjunzioen konplementazioa ..., alegia zabaltzen da ki konplementazio guztiak

Gogoratzen genuén atzo ondoko sarrera hau:

• Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa

Dio Juan Garziak an bere "Kalko okerrak" (2005):

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). [Juan Garzia, 2005:86]

Bistan da asimetria funtzionala.

koméntatuz ze:

Alegia, finean mintzo gara burúz asimetria sintaktiko bat, zein den postposizioen asimetria funtzional nabaria respektu preposizioak. Izenekin bereziki nabari da, baina asimetria hori ondo nabaria da kin aditzak ere, edo an joku adpositiboa (postpositibo edo prepositiboa, zein dén askoz aberatsagoa ... noiz erábili tresna prepositiboak), edota kin konjunzioak (koordinatiboak edo subjuntiboak), edo kin ... edozer ere, zeren sinpleki preposizioen jokoa baitá ondo efizienteago/efektiboagoa zein postposizioen jokoa (finean mintzo gara burúz sintaxi burulehena versus sintaxi buruazkena). Bideá, zein den kontrakoá ti ezbideá, da joatea gradualki potentziatzen euskararen alde prepositiboa, printzipalki erábiliz bere material eta mekanismo propial bezain universalak, emánez aukerak.

Bai, sintaxi buruazkenaren arazoa (postposizioen arazoa) dá, finean, atzerakarga (sintaktikoa, informatiboa, expresiboa), zein ez den mugatzen ki izen-konplementazioa, baizik ze zabaltzen da ki aditz-konplementazioa, postposizioen konplementazioa, konjunzioen konplementazioa ..., alegia zabaltzen da ki konplementazio guztiak. Dá sistematikoa zeren baitá sistemikoa. 

Honela mintzo zirén Pello Esnal eta Joxe Ramon Zubimendi an euren "Idazkera-liburua" (1993) noiz plazaratu zutén euren kontzeptua on atzerakarga:

Atzera-karga ez da, ordea, esaldi-arazo soila. Joera berbera baitute euskal hitzek eta hitz-kateek ere. Begien bistan dago zergatik: euskaraz hainbat hitz deklinatu egiten delako. [Zubimendi eta Esnal, 1993:173]

Bai, begien bistan dago zergátik. [2326] [>>>]

Juan Garzia (2005): "... , eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara [izenetara] egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, ..."

Galdetzen genuén atzo:

Baina, finean ... zergátik?

Esan nahi baita, finean zergátik evitatu beharko genuké "ingreso" izen nominalizatua, eta bide beretik, beste guztiak ere? Zeren halako nominalizazioak erabiliz, behar izaten dá izen-konplementazio gehiago:

... , ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da ... [Juan Garzia, 2005:86]

 eta ... 

... hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, ... [Juan Garzia, 2005:86]

Ikus aipu osoa an gure ondorengo sarrera:

• Preposizioen jokoa vs. postposizioen jokoa an nominalizazioa

Dio Juan Garziak an bere "Kalko okerrak" (2005):

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). [Juan Garzia, 2005:86]

Bistan da asimetria funtzionala.

Alegia, finean mintzo gara burúz asimetria sintaktiko bat, zein den postposizioen asimetria funtzional nabaria respektu preposizioak. Izenekin bereziki nabari da, baina asimetria hori ondo nabaria da kin aditzak ere, edo an joku adpositiboa (postpositibo edo prepositiboa, zein dén askoz aberatsagoa ... noiz erábili tresna prepositiboak), edota kin konjunzioak (koordinatiboak edo subjuntiboak), edo kin ... edozer ere, zeren sinpleki preposizioen jokoa baitá ondo efizienteago/efektiboagoa zein postposizioen jokoa (finean mintzo gara burúz sintaxi burulehena versus sintaxi buruazkena). Bideá, zein den kontrakoá ti ezbideá, da joatea gradualki potentziatzen euskararen alde prepositiboa, printzipalki erábiliz bere material eta mekanismo propial bezain universalak, emánez aukerak. [2325] [>>>]

Baina, finean ... zergátik?

Mintzo ginen atzo burúz aditzetikiko izenak, esan nahi baitá izen nominalizatuak, zeinekin egiten dirén nominalizazioak, esánez:

Horretaz mintzo gará an gure aportazioa ki Mikel Mendizabal-en liburua titúlatzen "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu" (203:92), non jasotzen genituén honako hitzak ti euskal influenzer handiena, zein dén Juan Garzia (beti ere gure uste apalean):

"Ingreso" hitza hori bera ez dakit nola eman beharko genukeen (eta eskerrak ez dakidan!...) [Garzia, "Euskara lantegi", 1997:490]

"Ingreso", ...

Baina, finean ... zergátik? [2324] [>>>]

Juan Garzia (1997): "eta eskerrak ez dakidan!..."

Bukatzen genuén atzoko sarrera galdétuz hau:

Gaur egun, ordea, evitatu behar al ditugu aditzetiko nominalizazioak (nola "suposatu → suposamendu (suposamen)", "balizkatu → balizkamendu (balizkamen)", ...)?

Baina, zergátik uko egin behar genieke ki izen nominalizatu horiek zein dúten adierazten orokorki eta sistematikoki hala aditzaren ekintza nola ondorioa ere, eta zeinekin sortzen dirén derivatu abstraktiboak? Zergátik uko egin behar genieke ki aditzetiko izenak nola adibidez "ingreso" edo "supuesto"? Zergátik egon litekén norbait pozik zeren ez baitaki nóla eman "ingreso" hitza (eta antzeko guztiak)? 

Horretaz mintzo gará an gure aportazioa ki Mikel Mendizabal-en liburua titúlatzen "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu" (203:92), non jasotzen genituén honako hitzak ti euskal influenzer handiena, zein dén Juan Garzia (beti ere gure uste apalean):

"Ingreso" hitza hori bera ez dakit nola eman beharko genukeen (eta eskerrak ez dakidan!...) [Garzia, "Euskara lantegi", 1997:490]

"Ingreso", ... [2323] [>>>]

L.M. Mugica burúz "-mendu (-mendi), -mentu" sufijo derivatzailea (1978): "Su importancia en los derivados abstractivos es enorme ..."

Beraz, genioén herenegun (ikus atzokoa ere) ze:

Zerbait gehiago ikastearren burúz "-mendu" atzizki interesgarri eta emankor hori, jakin daigun zér zioen Luis Maria Mugica-k an bere "Origen y desarrollo de la sufijación euskerica" (1978:195-200) ...

• "-mendu (-mendi), -mentu"

Este es otro de los sufijos más fecundos del euskara. Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

non azpimarratzen baitzén gure atzizki horren emankortasun zaharra eta berria ere za sortu derivatu abstraktiboak, zeinekin orokorki eta sistematikoki adierazten zén ez soilik akzioa on aditza (zein dén adibidez ekintzá on "abstraitzea" an kasu partikularra on "abstrakzioa), baizik, eta esango genuke ze printzipalki, bere ondorioa ere (hau da, "abstrakzioa" bera, alegia abstraitzearen ondorioa", zein, nola dioén Mugica-k, askotan izanen dén izen abstraktua (derivatu abstraktiboak).

Bai, bádirudi ze halako derivatu abstraktiboak ederki valoratzen zirén an 1978, halan ze halako izenak atereak ti aditzak bidéz derivazio zaharra bezain berria oraindik konsideratzen zirén izen aberasgarriak zeinekin lortzen zirén derivatu abstraktibo ondo interesgarriak za findu gure expresioa (berdin gertatzen zen kin adjetiboak nola "abstraktibo" hori ere: gertatzen zirén aberasgarriak).

Gaur egun, ordea, evitatu behar al ditugu aditzetiko nominalizazioak (nola "suposatu → suposamendu (suposamen)", "balizkatu → balizkamendu (balizkamen)", ...)? [2322] [>>>]

L.M. Mugica burúz "-mendu (-mendi), -mentu" sufijo derivatzailea (1978): "Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva.")

Aukeratzen genuén atzo honako aipua ti Mugica-ren "Origen y desarrollo de la sufijación euskerica" (1978:195-200), non autorea mintzo zen burúz "-mendu" atzizki emankorra, eta nondik gaur nabarmendu nahi genuké beste zatitxo hau, non azpimarratzen den sufijo zahar horren berritasuna:

• "-mendu (-mendi), -mentu"

Este es otro de los sufijos más fecundos del euskara. Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

Horrá textu original osoa (klikatu gain irudiak za ikusi textua hobeto): 

Hor, diogunez, azpimarratu nahi genuké oso bereziki nóla L.M. Mugica-k dioen ze:

Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

Bai, hala zaharra nola berria, halan ze mekanismo lexiko horrekin lor daitezké gaur egun ere hitz berriak, hala behar edo nahiago izanez gero, nola dirén adibidez "suposamendu" edo "balizkamendu", zein ez dauden jasoak an Euskaltzaindiaren Hiztegia eztare an Orotariko Euskal Hiztegia. 

Eta antzera nola existitzen dirén mekanismo sortzaile lexikoak, orobat existitzen dirá mekanismo sortzaile sintaktikoak, zeinen papera izan beharko litzakén eskerga, enormea noiz sortzén tresna sintaktiko burulehen potente gehigarriak. [2321] [>>>]

Zerbait burúz "-mendu (-mendi), -mentu" sufijo derivatzailea (L.M. Mugica: "Este es otro de los sufijpos más fecundos del euskara.")

Aurreko sarrera batzuetan mintzatu gará burúz "suposamendu" hitza, hala nola ere burúz "balizkamendu" hitza, hurrenez hurren derivatuak ti "suposatu" eta "balizkatu" aditzak bidéz "-mendu" sufijoa. Izan ere, genioén (an 2310) ze konkretuki "balizkamendu" hitza zén (eta dén) ...

... derivatu normal bat ti "balizkatu" aditza, zein agertzen zaigún an Orotariko Euskal Hiztegia signifikátuz  "suponer, supposer", ...

Zerbait gehiago ikastearren burúz "-mendu" atzizki interesgarri eta emankor hori, jakin daigun zér zioen Luis Maria Mugica-k an bere "Origen y desarrollo de la sufijación euskerica" (1978:195-200) ...

• "-mendu (-mendi), -mentu"

Este es otro de los sufijos más fecundos del euskara. Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

Horrá textu original osoa (klikatu gain irudiak za ikusi textua hobeto): 

Beraz, "es otro de los sufijos más fecundos del euskara", eta kurioski, berarekin sortzen dirá ... izen nominalizatuak abiátuz ti aditzak finéz egin ... nominalizazioak (ikus adibidez. "Nominalizazioa = kontzeptualizazioa = zehaztasuna, aberastasuna... Zorionez!"). [2320] [>>>]

Hiru adibide ti "suposamendu" hitza

Azken sarreran aipatu dugú "suposamendu" hitza referitua ki eredu teoriko baten "supuesto/supostu/balizko" bat, baina ez hor ezta sarrera honetan ere ez dugu eman erabilera horren adibiderik. Gaur soilik gogoratu nahi genituzke hitz horren hiru erabilera, zein egiten zituén Arantza Urkaregi-k an bere "Bioestatistika" (1985, berrargitaratua an 1991). Horrá lehenegoa referitua ki supuesto zehatz bat:

Bigarren erabilera honetan Urkaregi referitzen da ki experimentatzailearen supuestoak, zein izan ahal diren egokiagoak edo gutxiago egokiak za azaldu realitate enpirikoa:

Eta hirugarren erabilera berriro referitzen da ki supuesto konkretu bat:

Bide batez, azpimarratu nahi genuke bigarren erabilera hori, non esaten den nóla konparatuz gure ereduetako emaitzak (zein finean dirén "itxaroten ditugun emaitzak" baldin gure eredu azaltzailea egokia balitz) eta realitateko datuak (alegia, "proba ezberdinetan lorturiko emaitzak", edo bestela esanda: datu enpirikoak) erabaki ahal izaten da ea gure suposamenduak egokiak direnentz (oso bereziki noiz ez diren egokiak: kasu horretan gure espektatibek eta datu enpirikoek ez dute izaten zerikusirik).

Bai, nolabait esanda, horrela valoratu ahalko dugu gure suposamenduen funtzionamendua za azaldu gure intereseko realitatea, eta bide horretatik erábaki noráino gure suposamendu horiek apuntatu ahal dutén an norabide zuzena. [2319] [>>>]

"supuesto", "supostu", "suposamendu", balizkamendu", "balizko" eta baita "balizkako" ere

Aurreko ohar lexiko batean aipatzen ganituén zenbait modu zat adierazi eredu teoriko baten "supuesto" bat (dakigunez, supostu horiek dirá basamendua teorikoá nondik deduzituko ditugún zenbait ondorio logiko, zein izan ahal diren aplikagarriak an realitate ekonomikoa, linguistikoa...), hain zuzen ere: 

• "supuesto", "supostu", "suposamendu", balizkamendu" edo "balizko"

Lehengo horretan ahaztu ginen kin beste aukera bat zein agertzen zaigún an gure atzoko lana:

• "balizkako"

Da parekoa ti goragoko "balizko" forma, eta erabiltzen genuén nola sustantiboa eta ez soilik nola osagarri adjetiboa. Ikus daigun ondorengo pasartea ti atzoko 2. eta 3. orrialdeak, non erabiltzen ditugún "kontsideratu", "eman" eta "suposatu" aditzak an antzeko zentzua, eta non baita erabiltzen dugún "balizkako" hitza baina sustantibizatua, signifikatuz "supuesto":

Hortaz, "supuesto", "supostu", "suposamendu", balizkamendu", "balizko" eta baita "balizkako" ere. [2318] [>>>]

Eredu bat non informazio estrategikoa izan ahal dén hesi bat aurká sarrerá on lehiakide endogenoa

Lehiakidearen endogeneitateak ematen dú aukera enpresariala za kontrolatu zénbat informazio estrategiko ematen zaion ki lehiakide potentzial hori, finéz ez dadin sartu, nahiz enpresa instalatuak irabazi txikiagoak izan (kasu horretan, hori litzake kostuá on lehiakidetza endogenoa). Horren gainean saiatu ginen lan egiten an ondorengo lan-zirriborroa, zein izanen zen aurrekariá on beste lan batzuk. Haren titulua zén:

• Sargai endojenoa: informazio estratejikoa sarresi

non enpresari instalatuak estrategikoki joka leiké kin soldata (zénbat diru konpartitzen duen) eta kin informazioa (zénbat informazio estrategiko konpartitzen duen). Bereziki gustatu zait gogoratzea ondoko formula hau (Mathematica programak ederki egiten zuén formula horren aplikazioa an balio konkretuak):

zeinekin lortu ahal zirén emaitzak non (dependituz ti zenbait parametroren balioak) enpresariak estrategikoki erabili ahalko zituén soldatak edota informazio-kontrola finéz evitatu bere lehiakide endogenoaren sarrera:

Eredu horretan planteatzen da nóla soldata eta informazioa izan ahal dirén estrategia ordezkagarriak edo baita osagarriak ere noiz eraikitzen hesi bat aurká sarrera potentziala on lehiakide endogenoa. [2317] [>>>]

Bádira teknologiak (intensiboak an kapital humanoa, eta ez hainbeste an kapital fisikoa) non enpresa kooperatiboak edota lan-elkarte anonimo kapitalistak izanen dirén oso probableak, bitarten beste marko teknologiko batzuetan (intensiboak an kapital fisikoa, eta ez hainbeste an kapital humanoa) aipatutako enpresek ez duten jokatuko paper nabarmena

Genioen atzo:

• Mehatxu endogenoa dá izaten kooperatiboa edo kapitalista aráuz teknologia zein behar den an enpresa 
  

eta amaitzen genuen esánez:

Diferentzia nagusiá arten mehatxu endogeno kooperatibo bat eta mehatxu endogeno kapitalista bat dá aurkitzen nagusiki an teknologia zein behar den an enpresa. Bádira teknologiak non langileak oso homogeneoak eta erlatiboki trebatuak izan behar diren, nondik orokorki sortuko dirá mehatxu kooperatiboak; eta bádira teknologiak ze dúten exigitzen heterogeneitate handia arten langileak, batzuk oso kualifikatuak, beste batzuk oso gutxi kualifikatuak, eta halako teknologietan askoz errazagoa da ze mehatxua izan dadin kapitalista ganik koalizioa on langile trebatuak.

Hortaz teknologiaren arabera sortzen da mehatxu-mota bat edo beste, eta gauza da ze mehatxu-mota hori oso kontuan hartuko da noiz hasierako enpresariak dún valoratzen enpresaren hasiera-hasierako sorrera nola:

• enpresa kooperatiboa, non bera dén beste bazkide kooperatibo bat, kapitalista eta langilea, parte hartuz an produkzioa.
  

• lan-elkarte anonimo kapitalista, non bera dén beste bazkide kapitalista-langile bat ze dún parte hartzen an produkzioa, eta non langile kontratatuak ere bádauden.

• enpresa kapitalista tipikoa, non kapitalistak edo kapitalistek ez duten parte hartzen an produkzioa.
  

Finean, teknologia-motak oso eragin handia izanen du gain efektibitatea on lehiakide endogenoak (kooperatiboak edo kapitalistak), horrela baldintzatuz hasierako aukera enpresariala (enpresak mimetizatu ahal dira kin euren lehiakide endogeno efektiboak), halan ze bádira teknologiak (intensiboak an kapital humanoa, eta ez hainbeste an kapital fisikoa) non enpresa kooperatiboak edota lan-elkarte anonimo kapitalistak izanen dirén oso probableak, bitarten beste marko teknologiko batzuetan (intensiboak an kapital fisikoa, eta ez hainbeste an kapital humanoa) aipatutako enpresek ez duten jokatuko paper nabarmena. 

Edonola ere, bádirudi ze kapital humanoa gerota erlatiboki inportanteagoa izanen da an enpresa modernoak (akaso gerota antzerago nola lehenago izan zén kapital fisikoa, eta are lehenago ere lurra), halan ze espero behar dugu kooperatiben eta lan-elkarte anonimoen papera gerota inportanteagoa izan dadin an munduko ekonomia. [2316] [>>>]

Mehatxu endogenoa dá izaten kooperatiboa edo kapitalista aráuz teknologia zein behar den an enpresa

Atzokoan ikusten genuén eredu bat non, merkatuko teknologiaren arabera, enpresan behar zirén langile aski heterogeneoak: trebatuak eta ez-trebatuak, eta nondik, ondorioz, sortzen zén mehatxu endogeno kapitalista bat ganik langile trebatuak (ikus ere "Sarrera endogeno gauzatua"). Baina teknologiaren arabera, beharrezko langile guztiak izan zitezkén trebatuak eta homogeneoak, nondik orokorki sortuko litzakén mehatxu endogeno kooperatibo bat, nola dén gertatzen an ondorengo eredu hori, zein agertu baitzen an publikazio bat editatua ganik EHUko GEZKI institutua (Euskal Herriko Unibertsitateko Gizarte-Ekonomia eta Zuzenbide Kooperatiboaren Institutua) an 1999:

eta zeinen testu osoa dén hau:

• ¿Empresario capitalista o trabajador cooperativo?

nondik entresakatu dugu hasiera:

Diferentzia nagusiá arten mehatxu endogeno kooperatibo bat eta mehatxu endogeno kapitalista bat dá aurkitzen nagusiki an teknologia zein behar den an enpresa. Bádira teknologiak non langileak oso homogeneoak eta erlatiboki trebatuak izan behar diren, nondik orokorki sortuko dirá mehatxu kooperatiboak; eta bádira teknologiak ze dúten exigitzen heterogeneitate handia arten langileak, batzuk oso kualifikatuak, beste batzuk oso gutxi kualifikatuak, eta halako teknologietan askoz errazagoa da ze mehatxua izan dadin kapitalista ganik koalizioa on langile trebatuak. [2315] [>>>]

Elkarte kapitalistak ere izan ahal dirá lehiakide endogenoak erántzunez ki (eta mimetizatuz) mehatxu endogeno kapitalistak (zein existituko dira edo ez aráuz erabilitako teknologia)

Arákatuz an gure paper zaharrak, topatzen ditugú lanak nola ondorengo hau, non enpresa-teknologia konkretu batek eskatzen ditú hala langile trebatuak nola langile ez-trebatuak ere, sartuz heterogeneitatea arten langileak, eta horrekin interes-konfliktuak (ikus ere "Sarrera endogeno gauzatua"). 

Egokiera horretan, mehatxu endogeno kapitalista batek eragin ahal dú enpresa instalatua hasieratik jaiotzea nola enpresa kapitalista (mimetizatuz lehiakidearen sarrera potentziala) non langile trebatuak ere izanen zirén bazkide kapitalistak, bitarten langile ez-trebatuak izanen lirakén langile kontratatuak (ez bazkide kapitalistak) an enpresa kapitalista hori (ez dute nahikoa botererik za fortzatu enpresa kooperatibo bat). Horrá lan hori, osoa:

• Elkarte anonimo moduko mimetismoa

zeinen hasiera dén hau:

non, genioenez, ezberdintzen baitira bi langile-mota (trebatuak eta ez trebatuak) kin negoziazio-botere ezberdinak, halan ze osatuko dituzté koalizio edo sindikatu ezberdinak ere:

... langile trebatuak erabat berdinak dira euren artean eta ez da existitzen euren arteko interes-gatazkarik. Baldintza hauetan balizka dezakegu L langile trebatuek talde trinko bat osatuko dutela, zeinek aho batez hartuko baititu bere erabakiak. 

(...)

Langile ez-trebatuak, aldiz, perfektuki ordezkagarriak dira, eta horrexegatik ez dute botererik. Hori dela eta eredu honetan langile ez-trebatuen koalizioa ez dugu formalki modelatuko (formalizatuko bagenu ez luke eraginik). [Rubio, 2002]

Gauza da ze, hasierako enpresari sortzaileak, aurrikusiz mehatxu endogeno kapitalista hori, bultza leiké kapitalista bakarreko enpresa bat (non bera den kapitalista bakar hori), edo elkarte kapitalista bat non enpresari sortzaile hori bazkidetuko dén kin langile trebatuak, eta non langile ez-trebatuak izanen zirén enpresako langile kontratatuak. Hasierako sortzailearen aukera hori horrela zehazten dugu an gure eredua:

Nabarmedu behar dugu ze lehiakide endogeno hori merkatuan sartzekotan, sartuko litzaké justuki nola enpresa kapitalista bat non langile trebatuak izanen zirén bazkide kapitalistak eta non langile ez-tresbatuak izanen zirén langile kontratatuak (ez bazkide kapitalistak). Eta, genioenez, hori aurrikusiz, hasierako enpresariak nahiago izanen du bere merkatuan sartú nola elkarte kapitalista kin langile trebatuak (ELKAR estrategia, mimetizatuz sarrera endogenoaren emaitza, eta horrela deseginez mehatxu endogeno hori) ezenezta izán enpresari kapitalista bakarra (BAKAR) an enpresa bat non mehatxu endogenoak (kasu honetan kapitalistak) bere lana eginen luken, sártuz nola elkarte kapitalista non ez litzaken egongo hasierako enpresaria, [2314] [>>>]

Gure ereduan, enpresa instalatuaren usteak konsideratu nahi baditugu, ondo zehaztu beharko ditugu bidéz definizio zehtzak, rigurosoak

Behin aurreko egunetan tartetxoa eginda, jarrai daigun orain gogóratuz zenbait material zahar erlazionatuak kin nire tesia, zek balioko digute zada ikusi zertárakao balio duten eredu teorikoek. Horrá eskema orokor bat non jasotzen diren gure ereduko elementu guztiak eta emaitza nagusiak:

• Eskema orokorra on elementuak ti gure ereduko jokua: agenteak, estrategiak, pagamenduak, emaitzak
  

non nabarmendu nahi genuke ze eredu teoriko batek duen ezaugarri nagusi bat dá ze dena ere egon behar dá perfektuki definitua (hitzak askotan oso irristakorrak dira, irristakorregiak, ametituz interpretazio oso ezberdinak, eta justuki hori evitatu nahi dugu). Horrela, eskema horretako hirugarren ereduan (alegia, an "Modelo III"), enpresa instalatuak ez du ezagutzen ziertoki zenbátekoak izanen lirakén lehiakide kooperatiboaren antolamendu-kostuak baldin sartuko balitz an merkatua, halan ze ezin izanen du ziurtasunez evitatu haren sarrera endogeno hori (nola bai egin ahal zuén kin informazio osoa, noiz, nolabait esan, denek dena ezagutzen zuten). 

Zalantza-egokiera horretan suposatzen dugu ze enpresari instalatuak izanen ditú uste batzuk burúz magnitudea on aipatutako antolamendu-kostu horiek, eta beraz, burúz bere lehiakidearen aukera reala zada sartu an merkatua. Gure ereduan, uste horiek konsideratu nahi baditugu, ondo zehaztu beharko ditugu bidéz definizio zehtzak, rigurosoak. Konkretuki, gure ereduan kostu horiek sartuko ditugú bidéz probabilitate-funtzio bat, zeinen arabera gertatu ahal izanen da lehiakide kooperatiboaren sarrera endogenoa (edo ez, aráuz uste horiek). Horrá uste horien modelazioa an gure eredua:

ahalbidétuz emaitza hau:

zek adierazten du justuki ze existitzen dira enpresa instalatuaren uste batzuk non lehiakide endogenoa sartuko litzakén, bide emánez ki enpresa kooperatibo bat. [2313] [>>>]