"(hark hari hura) e-ra-u-k(h)-a-n" > "erokan" iberikoa ("au > o")

Atzokoan genioén:

... ez gaitezen ahaztu ze daukagu "ukan" aditza (akaso ti "*e-u-k(h)a-n"), zeinen oinarrizko erro zaharrena izan litekén "u" hori, eta zeinen iraganeko forma regularra an 3. persona singularra izanen zén:

• eukan

zek, itxuraz bederen, ematen dú datibo zahar horietako bat (ikus #2927):

• (hari hura)     e-u-k(h)-a-n

zein gero bilakatu zén aktibo:

• (hark hura) e-u-k(h)-a-n

zeinen forma datiboa (kin "-la- > -ra-") izan zitekén hau:

• (hark hari hura) e-ra-u-k(h)-a-n / e-ra-u-k(h)-o-n

eta gaurko puntua da ze "e-ra-u-k(h)-a-n" horretatik, arartez "au > o",  zuzenean ateratzen dá "":

• e-ra-u-k(h)-a-n > erokan (eŕokan)
  

zein dén adizki iberiko oso komun bat an inskripzioak (bera edo bere aldaerak), nola konprobatu ahal dugún an ondorengo zerrenda partziala (gehiago baitaude) zein Eduardo Orduña-k eskaintzen digún an bere "El verbo ibérico eŕok: contextos y posibles paralelos vascónicos" (2023:279-280):

Eta azkenik esán ze forma iberiko horretan ez da agertzen "-d-" intervokalikorik. [2934]

(hari hura) e-u-k(h)-a-n / e-u-k(h)-o-n → (hark hura) e-u-k(h)-a-n / e-u-k(h)-o-n / (hark hari hura) e-ra-u-k(h)-a-n / e-ra-u-k(h)-o-n (non ez den agertzen "d" intervokalikorik)

Genioen atzo:

Gure ikuspuntutik esanen dugu ze Irulegiko "eŕaukon" horretan, ikusten da aditz bat zein jada agertzen den an forma sintetikoa (partikula zaharrak, printzipioz bananduak, jada juntatu diren an adizki sintetiko bat), eta hain justu sintetizazio hori gertatzen denetik, elkarren ondoko morfemak hasiko dira bereziki interaktuatzen fonetikoki, aisa bide emánez ki fenomeno fonetiko oso komunak nola dén galera on "d" intervokalikoa (batez ere baldin azenturen bat kokatzen badugu an bigarren silaba "-rá-").

Beraz, gure ustez, behin adizki sintetikoak agertuta (sintetizazioa gertatuta), azaldu beharko litzakena izango litzake zergátik ez den gertatu halako evoluzio fonetikoa, gehiago ze zergátik gertatu den (eta areago ere, justifikatu beharko litzake ea "d" hori zinez existitu ote zen an garai zaharrak, edo soilik "u" erroa, zeini gero batzuetan gehituko jakón "d" bat zatio arrazoi ezberdinak). Esan nahi baita ze guri atentzioa deituko liguke baldin higadura fonetiko hori ez balitz gertatu.

nondik nabarmentzen dugú zati hau:

... eta areago ere, justifikatu beharko litzake ea "d" hori zinez existitu ote zen an garai zaharrak, edo soilik "u" erroa, zeini gero batzuetan gehituko jakón "d" bat zatio arrazoi ezberdinak...

Bai, zeren eta ez gaitezen ahaztu ze daukagu "ukan" aditza (akaso ti "*e-u-k(h)a-n"), zeinen oinarrizko erro zaharrena izan litekén "u" hori, eta zeinen iraganeko forma regularra an 3. persona singularra izanen zén:

• eukan

zek, itxuraz bederen, ematen dú datibo zahar horietako bat (ikus #2927):

• (hari hura)     e-u-k(h)-a-n

zein gero bilakatu zén aktibo:

• (hark hura) e-u-k(h)-a-n

zeinen forma datiboa (kin "-la- > -ra-") izan zitekén hau:

• (hark hari hura) e-ra-u-k(h)-a-n / e-ra-u-k(h)-o-n

Gainera, "u" edota "u-ka" hori lotu ahal da kin kontzeptua on "eskua" an: "u-ka-bil" edo kin "u-ka-ondo" zaharra, non ez den agertzen "d"-rik.

Esan nahi baita ze, gorago genioenez, akaso gehiago ze atzoko "d" intervokalikoaren higadura an adizki jada sintetiko bat, azaldu beharko litzaké "d" horren existentzia bera an garai zaharrak, eta oso bereziki an formak nola "e-ra-u-k(h)-a-n / e-ra-u-k(h)-o-n". [2933] [>>>]

Zuloaga/Ariztimuño (2023), hirugarren arazoa: "..., la cronología llama la atención, aunque las formas más antiguas atestiguadas ya lo muestran..." (guri, ordea, atentzioa deituko liguke baldin higadura fonetiko hori ez balitz gertatu an adizki jada sintetiko bat)

Segituko dugú aletzen zéin diren arazo anitz horiek (plagada de problemas) zein Zuloaga/Ariztimuño-k ikusten dutén an interpretazioa on "eŕaukon" nola euskara zaharreko "eraukon" regular bat:

..., dicha interpretación [referitzen dira ki interpretazioa on "eŕaukon"] está plagada de problemas que abarcan aspectos gráficos, fonéticos, morfológicos y sintácticos [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Jada komentatu ditugú lehen bi objezioak:

• [2892] Zuloaga/Ariztimuño (2023), lehen arazoa: "No vemos problema..."

• [2897] Zuloaga/Ariztimuño (2023), bigarren arazoa: Ez, arazo grafikoa ez da aurkitzen an ñ "eŕaukon", arazo grafikoa aurkitzen da an "Sorioneku/Sorioneke", zeinen "r" iberiko hori ez den tipikoki interpretatzen nola euskararen "r" sinplea 

eta hor doá hirugarrena, zein dén fonetikoa:

3.7.3. En el plano fonético, deberíamos aceptar que para el s. 1 a. C. la oclusiva dental sonora /Ꮄ/ se había perdido en posición intervocálica. Desde el punto de vista fonético el fenómeno es muy común; sin embargo, la cronología llama la atención, aunque las formas más antiguas atestiguadas ya lo muestran en formas de *edun (cf. el dugu < *da(d)ugu de las glosas y los testimonios arcaicos del DGV, s. v. edun) y (algunos) ejemplos con <d> intervocálica del corpus histórico pueden ser interpretados como casos de reposición etimológica. [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Zuloaga/Ariztimuño-ri atentzioa deitzen die garai zaharretan gertatzea fenomeno fonetiko oso komun bat, zein gainera testigatu ahal den an hizkuntzaren forma historiko zaharrenak. Baina ez dute zehazten zergátik deitzen dien atentzioa, esan nahi baita ze autore horiek ez dute aportatzen batere kontrako argumenturik, baizik gehiago, aldekorik:

• ... el fenómeno es muy común...

• ... las formas más antiguas atestiguadas ya lo muestran...

• ... (algunos) ejemplos con <d> intervocálica del corpus histórico pueden ser interpretados como casos de reposición etimológica...

Gure ikuspuntutik esanen dugu ze Irulegiko "eŕaukon" horretan, ikusten da aditz bat zein jada agertzen den an forma sintetikoa (partikula zaharrak, printzipioz bananduak, jada juntatu diren an adizki sintetiko bat), eta hain justu sintetizazio hori gertatzen denetik, elkarren ondoko morfemak hasiko dira bereziki interaktuatzen fonetikoki, aisa bide emánez ki fenomeno fonetiko oso komunak nola dén galera on "d" intervokalikoa (batez ere baldin azenturen bat kokatzen badugu an bigarren silaba "-rá-").

Beraz, gure ustez, behin adizki sintetikoak agertuta (sintetizazioa gertatuta), azaldu beharko litzakena izango litzake zergátik ez den gertatu halako evoluzio fonetikoa, gehiago ze zergátik gertatu den (eta areago ere, justifikatu beharko litzake ea "d" hori zinez existitu ote zen an garai zaharrak, edo soilik "u" erroa, zeini gero batzuetan gehituko jakón "d" bat zatio arrazoi ezberdinak). Esan nahi baita ze guri atentzioa deituko liguke baldin higadura fonetiko hori ez balitz gertatu. [2932] [>>>]

Gure ikuspegitik, kasu guztietan ere (futuro zaharra, potentziala, referentzia plural datiboak, referentzia plural aktiboak) daukagú ber "e" erro vokalikoa (an "e-kar") kin aurreko soinu epentetiko oklusibo bat (tipikoki "-t-" edo "-k-")

Atzokoan komentatzen genuen nóla sortuko zén bukaerako "te = (t)e" partikulá an adizkiak nola  "dakarTE", signifikatuz 3. persona plural agentea. Sorrera hori gertatzen zen bidéz garapena on soiun oklusibo bat aurrén "e" erroa, zeinekin hobeki ezberdinduko zen ti "e" referentzia datiboa: 

Horrela, daukagu:

• die

non gure "e" indefinitua bihurtuko litzaké referentzia datiboa on 3. persona plurala, eta

• die + e = die + t + e 
  

non, alde batetik agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, amaieran gure "e" indefinitua baina orain nola referentzia aktiboa ki 3. persona plurala.

Edonola ere, "te = (t)e" partikula hori berdin erabiliko zén ki emán 3. persona pluraleko referentzia datiboak an adizki intransitiboak nola "doaTE", antzera nola "ko = (k)o" an 3. persona singular datiboak, biak ere erámanez soinu ez etimologikoak (epentetikoak). Horretaz mintzo ginén an gure:

• [1902] Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak

Ikusi dugu an aurreko sarrerak nóla Zaldubi senpertarrak erabili zituén "dohatzo" eta "doazco" forma pluralak (haiek hari) an XIX. mendea. Singularrean erabiltzen dú "doaco", zein ez den baizik "doa + o" kin "-k-" epentetiko bat:

• doako = doa + k + o

Askoz lehenago, Etxeberri Ziburukoak ere erabiltzen zuén ber "doaco" ("hura hari") an bere lana on 1627 (zeintaz mintzatu garen adibiez hemen):

Eta nóla ematen zuén Etxeberri Ziburukoak (1627) "hura haiei"? Ba, ematen zuén "doate", zein ez den baizik "doa + e" kin "-t-" epentetiko bat:

• doako = doa + t +e

Hona hemen zéin azalpen ematen duén Patxi Altunak an bere edizio kritikoa on "Manual devozionezcoa" (1627):

Oso interesgarria iruditzen zaigu nóla doazen alternatzen "-t-" eta "-k-" soinu epentetikoak finéz burutu lotura edo konposizio berriak.

Zeren, "hari doako" izanik, ez al zen printzipioz regularragoa "haiei doake" zein "haiei doate"? Zéin izan ziteken arazoa zek blokeatu zuen "doake" regularrago hori? 

Ba arrazoi superfizialengatik, akaso fonetikoak edo akaso zeren halako adizkia: "doake" jada exisititzen zén. Zehaztu daigun ze "doake" forma hori ere, antzera nola besteak ez litzake baizik "doa + e" kin (orain) "-k-" epentetikoa, eta non, kasu honetan, "-e-" hori ez den justuki "e" pluralgilea an "doate" baizik "e" bat adiéraziz zérbait indefinitua, ez-presentziala, akaso futuroa, edo posiblea: "doake" (baliteke "e" pluralgilea eta "e" indefinitua etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela sortuko zirén "-te-" eta "-ke-" partikula potentzialak, biak ere kin "-t-" edo "-k-" epentetikoak. 

Gure ikuspentutik, kasu guztietan ere (futuroa, potentziala, referentzia plural datiboak, referentzia plural aktiboak) daukagú ber "e" erro vokalikoa (an "e-kar") kin aurreko soinu epentetiko oklusibo bat (tipikoki "-t-" edo "-k-"), zeinen sorreraz jarraituko garén mintzatzen, Ikus ere adibidez #1903. [2931] [>>>]

Oregi (1974): "... gero, gainetiko bereizkuntza-zurrean, dakarrE > dakarDE, dakarTE"

Atzokoan mintzo ginen burúz aplikazioa on "e" erro vokalikoa an izenorde/erakusleak nola "ha-e- > h-e- > e-", "zuek" eta baita an "guek" analogikoa ere. Gero izenorde horiek integratu ziren an aditz-morfologia bidéz prozesu bat zein ez den izanen oso urrun ti ondokoa zein Oregi-k (1974) eskematizatzen digun honela:

• dakarrAE → dakarrE

zein hizkera batzuetan bihurtuko zén:

• dakarrE → dakarDE, dakarTE 

non, Oregi-k (1974) dioenez, 

... gero, gainetiko bereizkuntza-zurrean, dakarrE > dakarDE, dakarTE [Oregi, 1971:310]

agertzen dén "-D-" edo "-T-" soinu oklusibo bat (akaso hizkera horietan  abiatuz ti "dakarHE" previo bat?), zein ez zegoen hor lehenago (dei deiogun epentetikoa), eta zein, Oregi-ren hitzetan, garatuko zén bereizkuntza-zurrean. Horren inguruan, gogoratu nahi genuke gure ondorengo sarrera:

• [1912] "dio + e = dio + t + e" non, alde batetik, agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, bi "e" indefinitu postpositibo, bata datiboa eta bestea aktiboa

Aurreko egunetan ikusten ari gara nóla, gure analisian, "e" partikula kokatu ahal den prepositiboki edo postpositiboki, baina beti ere berekin erámanez oinarrizko ideia bát on indefinizioa, zein, kontextuaren arabera, aplikatu ahal den an modu ezberdinak ki elementu ezberdinak, nola adibidez ki galdetzaileak arrén sortu adibidez izenordeak:

... "e" prepositibo hori izan zitekén ber "e" zein garai zaharretan kokatu zen aurrén galdetzaileak arrén sortu adibidez izenordeak nola "iñor <*e-nor"  edo "ezer < *e-zer":

... iñor 'alguien' (...) < *e-nor, cf. com. nor 'quien', e-zer 'algo'. de zer 'qué', etc. [Mitxelena, 1961:67]

Erabilera horretan ere kin signifikantza indefinitu berbera zein izanen zuén an aditzak

Eta baldin atzo ikusten genuén "e" partikula horren erabilera prepositibo bat (gure analisian bederen), gaur azpimarratu nahi genuke haren erabilera postpositibo bat an aditzak, zeintan "e" hori bihurtuko litzakén referentzia datiboa eta aktiboa ki 3. persona plurala, zein gure ikuspegitik dén persona indefinituena. Genioén hemen:

... (baliteke bi "e" horiek, alegia pluralgilea eta indefinitua, etortzea ti ber jatorri komun zaharrago bat, non akaso "e" horrek adieraziko zuén zerbait indefinitua an denbora, kantitatea,...).

Horrela, daukagu:

• die

non gure "e" indefinitua bihurtuko litzaké referentzia datiboa on 3. persona plurala, eta

• die + e = die + t + e 
  

non, alde batetik agertu zaigú "t" epentetiko bat, eta bestetik, amaieran gure "e" indefinitua baina orain nola referentzia aktiboa ki 3. persona plurala.

Akaso, azken adibide horretan hobeki ikusten da Oregi-k aipatutako bereizkuntza-gogo hori artén "-e" indirektoa eta "-te" aktiboa an ber adizkia. [2930] [>>>]

Domene (2011): "ha-e- > h-e- > e- = 'aquellos, aquellas'"

Atzokoan mintzo ginén burúz erabilerá on "e" erro vokaliko zaharra kin galdetzaileak nola "n-o-n" finez sórtu adverbioak nola "e-n-o-n > i-n-o-n", gehituz nolabateiko indeterminazioa ki expresioa. Eta, gure ikuspegitik, bide beretik erabili zen "e" hori nola pluralgilea (zein konsideratu ahal den indeterminazio horren aplikazio bat), adibidez gain izenordeak. Gogora daigun ondoko sarrera: 

• Domene (2011) mintzátuz gain jatorri demostratiboa on -o- eta -e- morfemak (kasu honetan barnén estruktura morfologiko nominala)  

Aurreko sarreretan mintzatu gara gain estruktura morfológikoa on euskal aditza, non, aplikatuz Givón-en ideia ezen, askotan, aditz-konkordantziak derivatzen dirá ti erakusle zaharrak, ondorioztatzen genuen ze akaso "da", "o" edota "e" morfema verbalak izan zitezkén erakusle zaharrak (aplikazio horretan, "e" izanen litzaké hitz bat adiéraziz pluralitatea edo abundantzia, zein, dirudienez, izanen litzakén oso ideia inportantea an garai zaharrak).

Ikus daigun orain nóla mintzo dén José Fernando Domene (an "La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente" (2011) gain "o" eta "e" morfemak, nahiz, kasu honetan, reféritzen den ki estruktura morfologiko nominala:

La EMN [Estructura Morfológica Nominal] de plural próximo (EMND) se caracteriza por el sufijo -o- y la de plural remoto (EMNPR) por el sufijo -e-. Ambos sufijos tambien proceden de dos antiguos artículos enclíticos procedentes de dos demostrativos utilizados con la función de artículos, el demostrativo primitivo de 1.er grado o = 'este, esta, esto' y el demostrativo plural de 3.er grado ha-e- > h-e- > e- 'aquellos, aquellas', respectivamente. [Domene, 2011]

Beraz, Domene zehazten ari da nóla estruktura morfologiko nominalean -o- eta -e- etorriko lirakén ti erakusle zaharrak:

• jatorrizko 1. graduko erakusle bat, "o", eta

• jatorrizko 3. graduko erakusle plural bat, "ha-e- > h-e- > e-". 

Azken derivazio horretan, "-e-" izanen litzaké finean pluralgile bat.

Eta antzeko bidetik etorriko zirén "zuek" (ikus #1758) edo "guek" (ikus #1784), esan nahi baita aplikatuz "e" erroa, kasu horretan postpositiboki eta kin esangura abundantziala. [2929] [>>>] 

Oregi (1974): "E- I aurrizki hori [an aditzak nola "E-tor"] aditzaz kanpo ere ezaguna dugu;..."

Amaitzen genuén atzo aipátuz "e" eta "da" partikula zaharrak:

Era berean, joanen ziren reinterpretatzen eta reaplikatzen lehengo material ondo zaharrak nola "e" edo "da" morfoak an erabilera eta kokapen diferenteak (ikus #2925). Esan nahi baita ze, izanki formalki ber morfoak, euren aplikazio funtzioanla joanen zen aldatzen kin evoluzioa on hizkuntza. 

Eta gaur nabarmendu nahi genuke ze "e" partikula hori erabili da adibidez an aditz-morfologia (an "e-tor") baina baitare kin galdetzaileak (ikus herenegungoa) sórtuz adverbioak, eta aditzera emánez ber ideiá on indeterminazioa edo indefinizioa (ikus #1907). 

Ikustagun orain nóla J. Oregi-k (1974) erlazionatzen dituén aditzetako "e-" aurrizki hori (an "e-tor") eta zenbait adverbiotako "i-" aurrizkia (an "i-nor" edo "i-non"), halanola ere euren signifikantza berdina (Beraz,...):

E- I aurrizki hori [an aditzak nola "E-tor"] aditzaz kanpo ere ezaguna dugu;...

INOIZ = noizbait bai, baiñan ez orain

INORA = norabait, baiñan honera ez ordea

INUN = hemen ez, beste nunbait baizik
e.a. 

Beraz,         E-tor = inoiz (orain ez) etortzea... [Oregi, 1974:270]

Horren inguruan, gogora daigun ondoko evoluzio fonetikoak, azalduz nóla derivatu dirén hasierako "i-" horiek (an adibidez "i-ñor") abiatuz ti "e-" regularrak, eta baita azalduz "nehor" aldaera ere (ikus #1928):

Beraz, hauxe izanen litzaké bidea nondik sortuko zirén goragoko aldaera horiek an zenbait hizkera:

*e-nor > ehor > nehor

bitárten, beste hizkera batzutan, bidea izanen litzakén hauxe:

*e-nor > iñor

Hor argiro ikusten dugú nóla ibilbide fonetikoak ondo ezberdinak (eta are alderantzizkoak) izan ahal diren an hizkera edo garai ezberdinak. Dudagabe, kontuan hartzeko puntua.

Eta azkenik, gogoratu nahi genuke ondoko sarrera, aipatuz Mitxelena (1961), non orobat lotzen genuén halako "E-I" aurrizki horien esangura kin nolabaiteko indefinizioa edo indeterminazioa an zenbait adverbio (indefinidos):

• [1927] Mitxelena (1961): "... iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein."

Gabiltza azken sarreretan azpimarratzén "e" morfemaren zentzu indefinitua edo indeterminatua (an aplikazio eta posizio ezberdinak), zein, besteak beste,  aplikatuko zén an formazioak nola "e-nor" emánez gaur egungo formak nola "iñor" indefinitua (ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, justuki horrela ("indefinidos") deitzen die Mitxelenak ki "iñor", "iñon", "iñoiz", "e-zer", "e-zein" ...

..., a.-nav. guip. vizc. iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. [Mitxelena, 1961:304]

Gaur soilik nabarmendu nahi genuke izendapen hori: "indefinidos", zeren, bai, horixe dira: indefinituak, justuki zatio eragina ganik "e" partikula prepositibo zaharra, zek aportatzen die euren indefinizioa, euren indeterminazioa (bihar saiatuko gara erantzuten ki atzoko komentarioa ganik Josu Lavin gain formak nola "nehor").

Bai, gure ikuspuntutik ere, adverbio horietan izanen genuke ber "e" partikula zaharra kin antzeko esangura indeterminatua edo indefinitua. Bide batez azpimarra daigun ze halako erabilera adverbialetan soilik agertzen dá "e-" forma, eta ez "ze-". [2928] [>>>]

... aditzaren morfologia ulertzeko oztoporik handiena dela prezeski hori: hain zuzen ere pentsatzea ezen aditz-zatiek mantendu dutela aintzineko denboretan zeukaten esangura gaurdaino. (gure 2009ko reseina, komentatuz Oregi, 1974)

Duela egun batzuk (ikus #2922), aipaten genuén De Rijk-en lan bat (1992) non autore horrek laudatzen zuén Oregi-ren artikulu bat (1974), titúlatua "Euskal aditzaz zenbait gogoeta", zeintaz guk egin genuén beste reseina bat, zeinen hasieran jasotzen genuén honako ideia hau tikan Oregi-ren lana:

Izan ere, eta izenburuak dioen bezala, J. Oregi Aranburuk artikulu honetan zenbait gogoeta egiten ditu euskal aditzaren gainean, eta diosku ezin dela pentsatu hizkuntza baten bilakaera bide jakin, zuzen eta artez batetik gertatu dela, eta pentsatzekoa dela aintzinetik gaurdaino doan bilakaerak bide-aldaketak eta zuzenketak izanen zituela. 

Areago, autoreak esaten digu ezen aditzaren morfologia ulertzeko oztoporik handiena dela prezeski hori: hain zuzen ere pentsatzea ezen aditz-zatiek mantendu dutela aintzineko denboretan zeukaten esangura gaurdaino.

Agian, egun aditzarengan ikusi-uste dugun araukortasun-itxura izan diteke billaketa bortan oztopo nagusien, aditz-zatiek bere oraingo esanahia berezko eta betidaniko dutela pentsatzeko joera bide delarik. [Oregi 1977:265]

Bai, erabat ados gaude kin Oregi-ren puntu hori: hizkuntzen evoluzioan egoten dirá aldaketak, reinterpretazioak, reaplikazioak on lehengo material morfologikoak an erabilera berriak, korrimendu semantikoak, mugimendu sintaktikoak,... Horren adibide, Oregi-k (1974) ematen digú honako reinterpretazio partziala on "-ra-" infijoa an aditz-morfologia (partziala zeren ez den gertatu an kasu guztiak), zein gogoratuko dugun bidéz gure sarrera hau (ikus ere #1800 eta #1801):

• [1798] Oregi (1974): NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT)

J. Oregi-k (1974) proposatzen zuén ondoko bilakaera tikan "-ra-" formako datiboak ki "-ra-" formako kausatiboak (an bere "Euskal aditzaz zenbait gogoeta"):

NERI *da-RA-kus-T (ikusten DIT) → NIK da-rakus-T (ikusarazten DUT) [Oregi, 1974:273]

Horrela, garai zaharretan, "-ra-" horiek izanen zirén nagusiki datiboak, nahiz, gerora, gehienak evoluzionatuko ziren ki esangura kausatiboa, baina ez guztiak. Evoluzio horretan gertatu zén reinterpretazio bat (reanalisi bat) gain morfologia datibo zaharra, halan ze, adibidez, lehengo "-t" datiboak  (adibidez an "darakust") amaituko zirén egiten referentzia ki sujetu aktiboa.

Era berean, joanen ziren reinterpretatzen eta reaplikatzen lehengo material ondo zaharrak nola "e" edo "da" morfoak an erabilera eta kokapen diferenteak (ikus #2925). Esan nahi baita ze, izanki formalki ber morfoak, euren aplikazio funtzioanla joanen zen aldatzen kin evoluzioa on hizkuntza. [2927] [>>>]

"hon/hor (h-o-n/h-o-r) hurbileko erakusleak" versus "non/nor (n-o-n/n-o-r) galdetzaileak", kin ber erro-estruktura oinarritua an "o"

Irakurtzen genituén an #2921 De Rijk-en hitz hauek burúz "*da(n)" adverbio berreraikia:

Contaríamos, según eso, con un adverbio dan 'ahora' de forma inesiva, que en alativo se declina dara y en elativo danik. Nuestro vocablo [*dan] pertenecía, por tanto, al paradigma sin duda antiguo que todavía siguen los vocablos también adverbiales non 'donde' y han 'allí', con los alativos correspondientes nora 'a donde' y hara 'allá', y los elativos nondik 'de donde' y handik 'de allí'. [De Rijk, 1992:704]

Horretaz, guk komentatzen genuén hau (an ber #2921):

... nondik baitare destakatu nahi dugun nóla De Rijk-ek sartzen dituén an ber paradigma hala "han", nola "da(n)" nola ere "non", hirurak inesiboak.

Bestalde, hauxe genioén an #2918:

Hasierako partikula (...) horiei [ha (h-a: urrunagokoa), ho (h-o: hurbilagokoa)] gero joanen jakén atxikitzen beste soinu osagarri batzuk (nola "-n" edo "-r"), emánez ñabardura finagoak ki erakusle moduko horiek:

• han/har (h-a-n/h-a-r), hon/hor (h-o-n/h-o-r)

Eta marko horretan, gaur azpimarratu nahi genuke ze antzera nola dauzkagun hurbileko erakusle matizatu hauek:

• hon/hor (h-o-n/h-o-r)
  

halaber aurkitzen ditugú "non" eta "nor" galdetzaile matizatuak, itxura guztien arabera berdin oinarrituak an hurbileko erakuslea ("-o-"), non hasierako aspirazioa "h-" bilakatu dén "n-" nasala:

• non/nor (n-o-n/n-o-r)
  

halan ze, galdetzaile horietan ere aurkituko litzaké "o" erakusle zaharra ("-o-" erro vokalikoa):

• non/nor (n-o-n/n-o-r)
  

Hortxe, erdi-erdian. [2926] [>>>]

Gogoratuz beste sarrera bat gain analisi morfologikoa on "izan" aditzeko orainaldia

Hor doá, atzokoaren osagarri, beste sarrera bat zeháztuz gure analisi morfologikoa on "izan" aditzeko orainaldia:

• [1976] Beraz, daukagu 'izan' aditzeko orainaldi osoa aterea tik '*e - i - za - n' (singularra, salbu 'da' fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak lirakén "za" eta "la" partikula zaharrak

Beraz, "izan" orainaldiko singularrek izanen luketé honako aditz-partizipioa:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

zeinekin zuzenean lotuta daudén 1. eta 2. persona, baina ez 3. persona, zein litzakén fosil zahar bat:

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• h(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = haiz (orainaldiko 2. persona)

• da (fosil bat: orainaldiko 3. persona) 
  

eta horrá pluralak, atereak regularki tikan:

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n

non azken pausuan agertzen dirén bi evoluzio fonetiko divergente:

• g(u) - (d)a - i - la > g(u) - (d)a - i - ra > g - a - i - ra > gara / gira (orainaldiko 1. persona pluralak)

• z(u) - (d)a - i - la > z(u) - (d)a - i - ra > z - a - i - ra > zara / zira (orainaldiko 2. persona pluralak)

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

Beraz hortxe daukagu "izan" aditzeko orainaldi osoa aterea tik '*e - i - za - n' (singularra, salbu 3. persona  fosila) eta '*e - i - la - n' (plurala), non aditz-erroak lirakén "za" eta "la" partikula zaharrak. 

Azkenik eta bidenabar, gogora daigun partikula zahar horietako batzuk, zeinen kokapena eta interpretazioa izan zitekén oso flexiblea an garai haiek:

Atzokoan gogoratzen genuén ondoko zerrendatxo inkonpletoa, non Lakarra diakronistak (2018) biltzen zituén zenbait partikula zahar zein erabili dirén hala prepositiboki nola postpositiboki:

..., gi-, la-, da-, za-, le-, i- / -ki, -la, -da/ -t, -z(a), -le, -i bezalako bikoteak.

Beste bikote inportante bat izanen litzakén:

e- / -e

zeintatik goragoko adizkietan agertzen zaikigún "za", "la", "e" eta "i", hala nola ere "da" fosila.

Ikusten dugunez, behin eta berriro agertzen jaku ber adreilu morfologikoak,...

... zeinen kokapena eta interpretazioa izan zitekén oso flexiblea an garai haiek.

Bai, dirudienez, ondo flexibleak (mugikorrrak) ziren partikula horiek, hala an kokapena nola an erabilerak. [2925] [>>>]

Gogoratuz zehatzago zéin den gure analisi morfologikoa on "nator/dakar"

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Finean, konpartitzen dugu analisi morfologiko hori.

Esan nahi genuen ze, finean, amaitzen dugula egiten ber analisi (zatiketa) morfologikoa zein De Rijk-ek (1992), nahizta, zehatzagotuz, esan behar dugu ze, bidean, gure analisian nahiago dugú De Rijk-ek aipaturiko bigarren aukera, zein gure atzoko hitzetan zén hauxe:

..., edo agian "nator" forma "nadator" formatik etor litekeela, behin bokal arteko "d" hori galdu ostean (...). [Gure reseina, 2008] 

Horretaz, eta beste kontu batzuez, mintzo ginen an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osoki:

• [1755] "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetakoa), zein gelditu dén fosildua barné "izan" aditza

Josu Lavin-ek atzo:

Hassieraco DA- hori içan aditzarena da. Erdaraz = es, está.
dakart: algo está siendo traído por mí, nondic: lo traigo
dakarKIZUt: a ti, para ti.

Hor interpretatzen ari zara, Josu, "da-" morfema hori nola balitz aditz laguntzaile bat barnén estruktura pasibo bat, baina aditz trinko horietan, "da-" hori ez da laguntzaile pasibo bat, baizik orainaldiko partikula bat, zein jatorriz, hasiera-hasieran, izanen bide zén adverbio-erakusle orokor independente moduko bat, zein geroago berrinterpretatuko zén postpositiboki nola 1. personako izenordea ("dakarda > dakart"), edo, solterik ere, nola 3. personako adizkia barnén "izan" aditza. 

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz zein "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirakén ti oinarrizko aditz hori. Bestela esanda, "da" litzaké forma partikula zahar bat barnén "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz presentzia, "orain-hemengo" presentzia, zein soilik geroago bilakatuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

Eta respektu zure interpretazio pasiboa, Josu, argudiatu genuen hemen nóla halako ordenetan guk soilik ikusi ahal dugún OVS ordena regular bat an ahots aktiboa, non, adibidez, bukaerako S hori ez den sujetu pazientea, baizik sujetu aktiboa (sujetu gramatikala on esaldia); hots, errepikatzen dugú: OVS regular bat. Ikus:

• Gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta berdin objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak
  

non esaten genuén hau:

Guk "na-kar-zu" horretan, hau ikusten dugu:

ni   da   kar   zu > n(i) - (d)a - kar - zu > nakarzu

ni (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzekoa nola "orain", eta edozein kasutan zerbait oso kontextuala, oso presentziala) - kar (aditz-erroa, aditzaren eduki semantikoa, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

Hor, sujetu aktiboak ez zuen behar inolako markarik, (ez zen behar ergatiborik), zeren posizionalki markatua baitzegoen (postposizionalki). Bide beretik (kontuan hartu ze "-a" artikulu determinatua ez zen oraindik sortua):

sagar   da   kar   zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

 edo berdin:

sagar   da   kar (t)za  zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - (t)za (adverbio moduko bat adiéraziz "asko" edo pluraltasuna) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

non "da" eta "(t)za" izanen lirakén adverbio modukoak (aski flexibleak posizionalki).

Esan nahi baita ze hor argiki ikusten dugu esaldi aktibo bat baina an OVS ordena, zein akaso izanen zén euskararen ordena zahar bat, nondik S gerota gehiago hasiko zen dislokatzen ki aurreneko posizioa, non sortu zén ergatiboa:

zuga ni da kar zu > zuk nakarzu

SOV

non "zuga" horrek jarraitzen dú izaten ber sujetu aktiboa zein lehenago (bukaerako "zu" bikoiztu hori jada gelditu da fosilizatua an morfologia, testígatuz ordena zaharra), baina orain gramatikaldua an esaldi-hasiera. Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera: alegia, dira bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak.

"da" forma zahar hori (anbiguo samarra gramatikalki) geroago bilakatu zén aditza, antzera nola bilakatu zén izenordaina ere (erakutsiz flexibilitate sintaktiko handia).

Hortik gaurkoan entresakatuko genuke honako zatitxo hau:

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz presentzia, "orain-hemengo" presentzia, zein soilik geroago bilakatuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

non aipatzen genuén "*daiz" forma regular hipotetikoa, zein lotu ahal den kin "noiz" galdetzailea. [2924] [>>>]

..., alegia [aditzetako] "da-" hori ez dela objektu-marka bat, baizik denbora-marka, hain zuzen orainaldikoa (baita proposatzen du "e-" aurrizkia dela ez-orainaldiaren seinale, adibidez "etorren" forman, zeinen "e-" aurrizki hori kontsideratzen baita zaharragoa ezen "ze-"). [Gure reseina, 2008, jarráiki De Rijk (1992)]

Atzokoan aipatzen genuén gure 2008ko reseina hau...

... burúz azken egunotako "'Nunc' Vasconice" ganik De Rijk (1992):

• ikus hemen

eta gaurkoan gogoratu nahi genuke hango beste zatitxo bat, non aiapatzen genuén De Rijk-en analisi morfologikoa on euskal adizki batzuk (1992):

..., alegia [aditzetako] "da-" hori ez dela objektu-marka bat, baizik denbora-marka, hain zuzen orainaldikoa (baita proposatzen du "e-" aurrizkia dela ez-orainaldiaren seinale, adibidez "etorren" forman, zeinen "e-" aurrizki hori kontsideratzen baita zaharragoa ezen "ze-"). [Gure reseina, 2008]

Beherago jarraitzen genuén komentatzen De Rijk-en ikuspegia (1992):

Baina, de Rijk hirugarren azalpen baten alde agertzen da, zeinen arabera euskararen "da-" fonna hori pertsona guztientzat erabiliko litzatekeen sakonean, nahiz-eta gero konponente morfologikoan transformazio bat gertatuko litzatekeen. Transformazio honek kokatuko lituzke aditzaren hasierako kontsonantearen lekuan izenordainen hasierako kontsonanteak: n-, h-, g- edo z-. Hirugarren pertsonan, berriz, transformazio hori ez zen aplikatuko, halako moldez non agerian geldituko zitzaigun azpiko "da-" aurrizkia. [Gure reseina, 2008]

Finean, konpartitzen dugu analisi morfologiko hori. [2923] [>>>]