Juan Garzia (1997): "[Irakurgaiztasunaren] Gakoa, maiuskula eta guzti"

Zéin ote den Gakoa on euskal textuen irakurgaiztasuna?

• [547] Juan Garzia (1997): (irakurgaiztasunaren) Gakoa, maiuskula eta guzti

Juan Garzia-k ondorengoa zehazten zuén gain irakurgaiztasuna on euskal textuak an bere liburuá "Joskera lantegi" (1997):

...(esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:286]

Bai, Gakoa sintaktikoa da, eta datza an sintaxi buruazkena.

Horixe. Eta, horrexegatik, zénbat eta buruazkenago, zailago. Horrela, inportantea dá tresna bakoitza, eta gauza da ze, hasteko, tresna batzuk irabazi ahal dirá oso-oso errazki, nahiz egun ahaztuak egon (irabazitako tresna bakoitzak egiten dú bere lan inportantea). [2591]

El País Vasco ha dejado de participar en las principales evaluaciones de la OCDE y tampoco publica los resultados de sus análisis propios (Iñigo Fernández de Lucio, El Correo)

Galdetzen dú Iñigo Fernández de Lucio kazetariak orain gutxi an El Correo (2024ko abenduak 22):

¿Por qué Euskadi se borra de las pruebas académicas que evalúan ei nivel de los alumnos? [Fernández de Lucio, El Correo]

eta jarraian azpititulatzen dú:

El País Vasco ha dejada de participar en las principales evaluaciones de la OCDE y tampoco publica los resultados de sus análisis propios. [Fernández de Lucio, El Correo]

Horrá artikuluaren hasiera, non aipatzen dén gure intereseko PIRLS proba (Progress in International Reading Literacy Study), zeintan evaluatzen dén ikasleen irakur-ulermena, hain oinarrizkoa an edozein hezkuntz plana zatio bere eragina gain ikasketa-prozesua: 

Hortik ateratzen dugú ondokoa burúz 2016ko PIRLS proba (momentuz, azkena):

El informe PIRLS, por ejemplo, mide la comprensión lectora del alumnado de nueve y diez años, la competencia más elemental y sobre la que se sustenta su desarrollo academico futuro. Euskadi participó en la edición de 2016 con unos resultados catastróficos, los peores de España. Aquel informe señalaba que el alumnado vasco obtenia «una puntuación media inferior a lo que se esperaria» del nivel socioeconómico de los chavales, pese a ser la comunidad autónoma con la mayor proporción de padres y madres con estudios superiores. [Fernández de Lucio, El Correo]

Datuak behar ditugu, datu onak, konpletoak, zintzoki atereak, eta finki interpretatuak arrén atéra konklusio eraikigarriak, eta ondoriozko erabaki egokiak, hala intralinguistikoak (sintaxia) nola ere extralinguistikoak (adibidez, erabaki egokiak respektu nóla egin gauzak an textuinguru orokor ezberdinak, eta pensatuz nagusiki an ikasleak), zeinekin lor daitezén helburu linguistiko prometagarriak, eta non ez den inor ere NABARMENKI kaltetzen an eskolako urte hain erabakior horiek. Obvioa dirudi, ezta? Baina, nóri ajola zaio zin-zinez? [2590] [>>>]

Bai, logikoki, batak bestea dakar: zailtasun erlatiboak eta efektibitate erlatibo txikiagoak gutxiagotzen duté erabilera, kasu honetan irakurketa, eta aráuz zé alternatiba dauden eskura, aipatutako efektua gain erabilera izan ahal dá dramatikoa

 Zioén herenegun Erramun Gerricagoitia-k:

Conforme nathor kin hemen eguin den critiquea buruz -generalqui- euscarazco textuac.
Hortacoz, nire aburuz, ez dugu harritu behar ikusiz ze euscaraz da iracurtzen guti. Redactoreec on horiec textuoc ez dute hartzen haintzat eta contuan iracurle potentziala.
Futitzen dira -ez principioz baina bai realitate eguiazcoan- euscaldunoz eta poxi bat ere euscaraz.

Bai, logikoki, batak bestea dakar: zailtasun erlatiboak eta efektibitate erlatibo txikiagoak gutxiagotzen duté erabilera, kasu honetan irakurketa, eta aráuz zé alternatiba dauden eskura, aipatutako efektua gain erabilera izan ahal dá dramatikoa. 

Irakurketaren kasuan, adostasuna dago ezen euskaraz gutxi irakurtzen da, eta adibidez Felipe Juaristi-k esanen du ze hori ez da euskararen arazoa, baizik-ze orokorki gutxi irakurtzen da:

• [822] Felipe Juaristi: "Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer." 

Duela egun batzuk Felipe Juaristi idazleak, erantzunez ki galderak on Amaia Gurrutxaga, zioen ondorengoa burúz irakurketa (Berria, 2020-2-18):

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Bádirudi ze, Felipe Juaristi idazlearen diagnosian, euskaraz ez dela irakurtzen zeren orokorrean ez den irakurtzen ezer (ez euskaraz, ez gaztelaniaz, ez frantsesez,...). Baina, ¿ontzat eman ahal dugu baieztapen hori? Esan nahi baita, Euskal Herrian, orokorrean, ez dela ezer irakurtzen? Saiatuko gara erantzuten an hurrengo sarrera.

Baina, esan behar da ze, dirudienez, Euskal Herriko elkarte autonomoan ez da gutxi irakurtzen, baizik asko eta gerota gehiago, nola jasotzen genuén an ondorengo sarrera:

• [823] Euskadi es la segunda comunidad en compra de libros y lectura en tiempo libre (Teresa Abajo, El Correo)

Galdetzen genuen atzo ea ontzat eman geinken hori baieztapena ganik Felipe Juaristi esánez ze:

Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. [Felipe Juaristi, Berria, 2020-2-18]

noiz eta, lau egun geroago, irakurtzen genuén ondorengo artikulua (Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22):

Hortaz, Barómetro de Hábitos de Lectura y Compra de Libros horrek dio ze Euskadi eta Nafarroa dirá bigarren eta hirugarren komunitate autonomoak (lehenengoa dá Madrid) non gehien irakurtzen den aisian. Eta kontuan hartuta ze, ikerketa horren arabera:

En el conjunto de España, el 68,5 de los ciudadanos lee una media de once libros al año, ocho puntos más que en 2010. Si la pregunta se ciñe al tiempo libre, el porcentaje baja al 62,2%, aunque se mantiene la tendencia al alza. [Teresa Abajo, El Correo, 2020-2-22]

ez dirudi ontzat ematekoa goragoko baietapena ganik Felipe Juaristi zeinen arabera:

Felipe Juaristi: (...) Eta orain konturatu dira gure autoritateak irakurle gutxi dagoela euskaraz. Orain dela gutxi bilera eduki genuen hainbat eragilek Jaurlaritzako Kultura Sailekoekin, gai horri buruz. Nik nire diagnosia egin nuen. Arazoa da jendeak ez duela irakurtzen, ezer. Zergatik ez den irakurtzen, zergatik gaur egun katea hautsita dagoen, hori da kontua.

Amaia Gurrutxaga: Eta irakurtzen den gutxia erdaraz irakurtzen dela batez ere.

Felipe Juaristi: Bai, baina hemen bakoitzak bere gremioaren defentsa egiten du. (...) [Berria, 2020-2-18]

Ez, ez dirudi inondik inora ontzat ematekoa diagnosi hori ezen ez dela ezer ere irakurtzen.

Hortaz, esanen genuke ze, kopuru horiek erdira jaitsita ere, Euskal Herriko komunitate autonomoan asko irakurtzen da, baina, antza denez, asko irakurtzen dá... gaztelaniaz. [2589]

Eta hala da izánki tipikoki gaztelaniazko interventzioak askoz aberatsagoak an detaileak, askoz irekiagoak, jarraituagoak eta reflexiboagoak an expresioa, eta askoz egokiagoak ki matizazio expresiboa

Irakurtzen genuén an atzoko komentario bat: 

Ni naiz saiatzen leitzen kartelak zein dauden jarrita an edifizio historiko, esaterako, nor jaio zen bertan, etxearen historia e.a.; an parkeak: buruz bertako landareak, zuhaitzak, zomorroak, botanika, historia; an seguritate sistemak: balizko sute bat dala, norbaiti bihotzekoa eman diola, istripuen protokoloa; aurrean on mendi edo badia bat; museotan eta abar eta abar. Leku askotan daude ta da harrigarria ze ondo ulertzen dira erderaz eta ze alegin in behar da euskaraz leitzeko, ta gainera, ulertzeko gutxiago eta okerrago. Erderaz informazioa da zehatza, prezisoa, gehienetan ulergarria lenengoan. Euskaraz aldiz, batzutan ulertzen da, bai, ordea beste batzutan, gogoan sortzen da halako lainoa non intuizioak dun garrantzi handia ta esan gabe doa, galtzen da informazioa. Nik uste euskaraz dirala irakurtzen oso gutxitan, batez ere testua bada luzea, hau da, ez da berdina leitzea Jangela vs. Dining Area, edo leitzea testu bat buruz leize bat, bertako historia, nork ta nola aurkitu zun, geologia, tresnak, animaliak, urteen evoluzioa eta abar luze bat.

Testu hauek leitzea da lana, da esfortzua, da denbora, da petrala zeinentzat dagoen gure ondoan, baina benetan merezi du. Gaiak zein lantzen dira blog honetan, ahal dira ikusi an linguistika irakasle bikain hauek: Informazio Kartelak.

Bai, hala da, eta hala da an edozein textu kin informazio minimoki densoa edota intensoa, esan nahi baita hala da noiz eman nahi dén informazio-karga minimoki handia, edota noiz informazio horretan modulatu nahi dén expresibitate bereziren bat. Jakina efektua areagotzen da, multiplikatzen da, berretzen da noiz eman nahi dén informazio-karga handi eta expresiboki modulatua (umore landua, agresibitate landua, ironia landua, neutralitate landua,...).

Elebiduna bazara, orohar errazago eta efektibokiago ulertuko dituzu gaztelaniazko kartelak zeinda euskarazkoak (referitzen gara ki expresio linguistikoak kin karga informatibo edo expresibo minimo bat), gaztelaniazko pelikulak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko bikoizketak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko itzulpenak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko liburuak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko egunkariak zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko edozein textu idatzi minimoki informatibo-expresibo zeinda euskarazkoak, gaztelaniazko edozein interventzio linguistiko minimoki informatibo-expresibo zeinda euskarazkoak. 

Eta hala da izánki tipikoki gaztelaniazko interventzioak askoz aberatsagoak an detaileak, askoz irekiagoak, jarraituagoak eta reflexiboagoak an expresioa, eta askoz egokiagoak ki matizazio expresiboa (justuki zeren orohar sintaxi buruazken-regresiboan, gehiago kostatzen dirá detaile finak, expresio irekia, eta matizazio expresiboa, zenbatenaz regresiboagoa, hainbatenaz gehiago). Bidea oso argi dago: gerota aukera (gehigarri) burulehen gehiago. [2588] [>>>]

Adibidez, Europan egiten dirá kontrolak gain irakur-ulermena (PIRLS: Progress in International Reading Literacy Study)

Amaitzen genuén atzo esánez:

Bai, oso argi dago: irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,...

Adibidez, Europan egiten dirá kontrolak gain irakur-ulermena an hezkuntzako lehenengo faseak (irakur-denbora soilik hasi ahal da izaten interesgarria baldin ondo ulertzen bada, eta kapaz bagara azaltzen zér ulertu dugun kin prezisioa). Horrá zenbait datu burúz 2016ko PIRLS kontrol europarra gain progresoa on irakur-ulermena, eta non puntuazio maximoa dén 555 (PIRLS: Progress in International Reading Literacy Study): 

Ikusten dugunez, bádira komunitate autonomoak non puntuazioa dén praktikoki maximoa, bitárten Euskal Herriko elkarte autonomoan lortzen dén Espainiako puntuaziorik baxuena (errepikatzen dugu: baxuena). 

Ez da esan beharrik ze irakur-ulermenak baldintzatzen dú hezkuntza osoa, eta ez da esan beharrik ze kaltetu nagusiak beti dirá berberak: indefensoenak. Eta, finean, ez da esan beharrik ze hor báda zerbait zein dabilén oso-oso txarto. Baina, nóri ajola zaio? Esan nahi baita, nóri ajola zaio zin-zinez? [2587]

Irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,...

Atzokoan azpimarratzen genuen ze...

... irakurketa-denbora (reading time) ez da batere neurri ona finéz deliberatu hitz-ordenen efizientzia, eta are gutxiago euren efektibitatea.

Irakurketa-denbora, berez, ez da batere neurri ona, zeren textuak irakurri ahal dira aski mekanikoki gabén ulertu ia ezer ez (dakigunez eduki informatiboa ulertzeaz gain, báda beste konturik ere, nola erlieve sintaktiko aberatsa edota kontu expresiboak, baina konzentra gaitezen orain an eduki informatiboa). Genioenez, kontua ez da irakurketa-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,... 

Gainera, sintaxiaren indarra ez da soilik erakusten an textu idatzi planifikatu aberatsak, efizienteak eta efektiboak, baizik bereziki an ariketa ez-planifikatua, esan nahi baitá an produkzio eta ulermen ez-planifikatua (monologikoa eta dialogikoa). Adibidez, produkzio ez-planifikatuan, sintaxi irekiak ematen ditú on-line aukerak ki joan osatzen mezu konplexu eta aberatsak an modu oso askea, an kontraposizio gogorra kin sintaxi itxia, non estuasunak nagusi diren.

Ikus ondoko sarrera lótuz irakur-denbora, ulermena eta erantzuteko denborak (reakzio-denborak):

• [226] Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak

Ezin deskribatu nire harridura noiz irákurtzen Laka-ren azalpen guztiz desitxuratuak (ikus Laka-ren "SVO eta OVS hurrenkerak" an Sareko Euskal Gramatika) non, besteak beste, diosku ze “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS) esaldiek "prozesamendu-kostu berdinak" dituztela:

...goiko adibideetan bigarrena den perpausari begiratzen badiogu, berehala ohartzen gara hasieran datorren sintagma emakumea perpaus iragangaitz baten subjektua izan litekeela.... Beraz, hasierako hitza subjektua zela pentsatu badu, orduan hasierako postura hori berregin behar du perpausa osatzen doalarik, eta horrek prozesamendu-kostu bat dauka. Baina hasierako hitza objektua zela pentsatu izan badu hasieratik [an “Emakumea ikusi du gizonak"], orduan deigarria da horrek dakarren prozesamendu-kostua eta SVO hurrenkera duen lehenengo adibidearen [hots: “Gizonak ikusi du emakumea” adibidearen] prozesamendu-kostua berdinak izatea, euskarak “hasierako subjektua” deritzon prozesamendu-estrategiaren zantzurik erakusten ez duela iradokitzen digulako. (Laka, SVO eta OVS hurrenkerak, 3. paragrafoa)

[OHARRA: Laka-k aipatzen dú a anbiguitate gramatikala on "Emakumea..." an "Emakumea ikusi du gizonak" (non "Emakumea..." izan bailiteké sujetu intransitiboa edo objetua) baina ez du aipatzen a anbiguitate gramatikala on "Gizonak..." an "Gizonak ikusi du emakumea" (non "Gizonak..." izan litekén objetua edo sujetu transitiboa).]

Baina gauza da ze aipatutako bi prozesamendu-kostu horiek ez dira inondik inora berdinak. Izan ere, prozesamendu-kostua ez da soilik neurtu behar an irakurketa-denborak (ikus sarrera hau), zein kasu honetan ez diren esanguratsuki ezberdinak, baizik ere an reakzio-denborak (erantzuteko denborak) eta, aurren-aurrena, an erantzun-erroreak.

Horrela, noiz konpáratu "Gizonak ikusi du emakumea" (SVO singularra) eta "Emakumea ikusi du gizonak" (OVS singularra), nabari dugu ze:

1. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, ulermen-ariketan, OVS-n egin baitira esanguratsuki errore gehiago zein an SVO (kontuan hártu ze prozesamendu-kostu maximoa gertatzen da noiz komunikazioak huts egiten duen).
2. hain argiki gehiago kostatu da prozesatzea OVS ("Emakumea ikusi du gizonak") respektu SVO ("Gizonak ikusi du emakumea"), non, berriro ere ulermen-ariketan, errore-portzentaje handiagoa egiteaz gain, OVS-n behar izan baitá esanguratsuki reakzio-denbora handiagoa zein an SVO (errore gehiago eginda ere, behar izan duté denbora gehiago noiz prozésatzen informazioa afinda erántzun ki kontrol-galdera) [ikus beste sarrera hauek ere: Laka: norbaitek explikatuko al dit? eta  Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk, bai eta post horietan dauden referentziak].

Beraz, SVOk prozesatu dú informazioa efektiboago (esanguratsuki errore gutxiago) eta arinago (esanguratsuki reakzio-denbora gutxiago), bitárten Laka-k esaten digun ez dela egon diferentziarik an “prozesamendu-kostua” artén “Gizonak ikusi du emakumea” (SVO) eta “Emakumea ikusi du gizonak” (OVS).

Ez da sinestekoa.

Bai, oso argi dago: irakurtzean, kontu nagusia ez da irakur-denbora, baizik irakur-ulermena, zein ponderatu behar dén bidéz galdera-erantzunak, reakzio-denborak, laburpenak, azalpen zehatzak,... [2586] [>>>]

Irakurketa-denbora ("reading time") ez da batere neurri ona finéz deliberatu hitz-ordenen efizientzia, eta are gutxiago euren efektibitatea

Ueno eta Polinsky (2002), behin aipáturik zenbait eredu non aurreikusten zén ze SOV hitz-ordena zén zailagoa ki prozesatu zeinda SVO hitz-ordena (ikus [2582]), dúte jarraitzen esánez:

However, since there has been no attested difference in reaction times of SOV and SVO languages for on-line processing,... [Ueno-Polinsky, 2002]

non ez dagoen batere argi zéri referitzen ari diren noiz diotén reaction times. Puntu hori gelditzen da guztiz argitua an paper horren versio berriago hau: "Maximizing processing in a SOV language" (2005) non diotén:

However, since no reading time differences have been attested between SOV and SVO languages,... [Ueno-Polinsky, 2005]

Hor zehatzago esaten da zértaz ari diren: reading time, zein dén zeozer berez ondo definitua (beste kontu bat da zér irakurtzen den).

Puntu horretaz gaur soilik esán ze irakurketa-denbora (reading time) ez da batere neurri ona finéz deliberatu hitz-ordenen efizientzia, eta are gutxiago euren efektibitatea. Jarraitukó. [2585] [>>>]

Bai, antzera nola atzoko "bezik...", erabili dirá "ezik..." = "ezen..." = "eze..." = "ze..." = "zein..." = "zeinda..."... kin ber zentzu konparatiboa eta berdin precediendo al término de comparación

Irakurtzen genuén atzo:

Nik beti dut erabili "Mitilari txikiago EZEN aitari". Ta gauza da beti in dudala erabat intuitiboki, gabe jakin ea dan zuzena edo okerra. Egun batean zaidan atera hola eta beti dut jarraitu forma bera. Gainera ez dakit zertaz hasi nintzen erabiltzen an modu hau; agian nun entzun nonbait ta zen geratu an nire inkonszientea. Hori bai, beti dute ulertu ni gabe arazo, beraz, da zuzena.

Bai, antzera nola atzoko "bezik...", erabili dirá "ezik..." = "ezen..." = "eze..." = "ze..." = "zein..." = "zeinda..."... kin ber zentzu konparatiboa eta berdin precediendo al término de comparación. Denak ere euskarak sortuak erábiliz bere mekanismo propio bezain universlak. Denak ere euskara hutsa. Gero praktikak esan behar dú zéin nóla erabiltzen den. Gure praktikan honelaxe doa:

• "zein...." an erlatiboak eta konparatiboak (Hori da etxea zein den handiagoa zein eliza bat).
  

• "zeinda..." konparatiboa, noiz den aurkitzen tartén bi konparagaiak (Handiagoa da eliza zeinda etxea).
  

• "ze..." an "esan du ze..." konpletiboak.
  

• "eze...." an erlatiboak (Hori da istorio bat eze ematen du berdur handia)..

• "ezen.." an "bádu teoria ezen..." modukoak. 
  

• "zer...", "zek...", "nor...", "nok..." an erlatiboak  (Hori da istorioa zek ematen du beldur handia).
  

Eta azpimarratu nahi dugu ze "zein..." konparatibo monosilabikoa dá oso-oso erabilgarria. [2584] [>>>]

Horrá opari linguistiko bat, esan nahi baitá harribitxi bat zein, nola harribitxi (ia) guztiak, landu behar den: "bezik..." konparatibo burulehena (= "ezen..." konparatibo burulehena)

Gaurkoan, hona ekarri nahi genuke opari linguistiko zahar bat (ikus [273]: "Opari linguistikoak"), esan nahi baita ze soilik gogoratu nahi genuke ondorengo erabilera hau (noizbait oparitutakoa), non "bezik..." (antzera nola beste batzuetan "baizik..." = "ezik..." = "ezen..." = "eze..." = "ze..." = "zein..." = "zeinda...")  erabitzen dén kin zentzu konparatiboa eta precediendo al término de comparación:

bezik (R-uzt-vid ap. A). (Precediendo al término de comparación). "Mitilari txikiago bezik aitari, al muchacho menos que al padre" A. [OEH]

Jakina, hori da harribitxi bat zein, nola harribitxi (ia) guztiak, landu behar den. [2583]

Ueno-Polinsky (2002): "Such models predict that S(ubject)-O(bject)-V(erb) languages are harder to process than SVO languages, since the parser would have to hold both S and O until it hits V, as opposed to only holding S in SVO."

Irakurtzen dugu an atzoko papera ganik Mieko Ueno eta Maria Polinsky ("Maximizing processing in an SOV language: A corpus study of Japanese and English", 2002):

A number of parser models (e.g., Pritchett, 1992; Babyonyshev & Gibson, 1999) are based on the idea that syntactic attachment happens at the verbal head, which gives the parser information about semantic roles and grammatical relations of argument noun phrases. Such models predict that S(ubject)-O(bject)-V(erb) languages are harder to process than SVO languages, since the parser would have to hold both S and O until it hits V, as opposed to only holding S in SVO. [Ueno-Polinsky, 2002]

Hor berriro oso argi gelditzen da ze aspalditik existitzen dira eredu teorikoak zeinen ondorioak dirén ze  S(ubject)-O(bject)-V(erb) languages are harder to process than SVO languages. [2582] [>>>]

Ueno eta Polinsky (2002): "These results suggest that there is an extra cost associated with the processing of transitive clauses in a verb-final language."

Atzokoan mintzo ginen burúz mota bateko estuasun preverbal batzuk zein nabari dirén an OV sintaxiak:

Eta zér gertatzen da an esparru preverbala? Luis Pastor-ek (2019) honela laburbiltzen digú puntu hori an bere tesia titulatzen "Estrategias facilitadoras del procesamiento en lenguas OV-VO. Estudio comparativo de corpus":

• [1491] Pastor (2019): "... confirman la propuesta de que las lenguas OV tratan de reducir el coste de procesamiento mediante la reducción de argumentos preverbales, recurriendo al uso de argumentos omitidos, ..."

Atzokoan Pastor-ek (2019) zioén:

Existe una correlación entre el orden básico de palabras y la frecuencia de omisión de argumentos en oraciones transitivas para reducir el número de argumentos preverbales: las lenguas OV tienden a omitir con mayor frecuencia el sujeto que las lenguas VO. [Pastor, 2019]

 eta gaur, bide beretik: Pastor-ek (2019) dio an bere tesia:

En suma, la evidencia de euskera y castellano confirman la propuesta de que las lenguas OV tratan de reducir el coste de procesamiento mediante la reducción de argumentos preverbales, recurriendo al uso de argumentos omitidos,...  [Pastor, 2019]

 Mieko Ueno eta Maria Polinsky mintzo dirá an euren 2002ko paper bat ("Maximizing processing in an SOV language: A corpus study of Japanese and English"):

These results suggest that there is an extra cost associated with the processing of transitive clauses in a verb-final language. To minimize that cost, Japanese uses a significatively lower percentage of full SOV strctures. These results thus suggest that SVO an SOV differ an their processing strategies in a systematic way. [Ueno eta Polinsky, 2002]

Bai, an extra cost associated with the processing of transitive clauses in a verb-final language. [2581] [>>>]

Eta zér gertatzen da an OV sintaxietako esparru preverbala? Material preverbala tipikoki murriztuko da finéz txikiagotu prozesamendu-kostua

Atzokoan ikusten genuen ze japonieran oso gutxi erabiltzen da material postverbala, eta noiz erabiltzen dén (an egoera oso kolokial-kasualak) oso gutxitan izaten dá material fokala:

• Erabilera idatzia izanen litzake oso-oso buruazken zurruna: hor sartzen dirá ikas-liburuak, liburu orokorrak, literatura, egunkariak, aldizkariak, inprimaki, iragarki eta idatzi guztiak.

• Erabilera mintzatu ez dialogatua izanen litzaké oso-oso buruazken zurruna: hor sartzen dirá notiziario guztiak, telebistakoak, irratikoak, irakasteko diskurso guztiak, maila guztietan, hitzaldiak, konferentziak, relatoak, kontakizunak eta edozein diskurso zein ez den dialogatua.

• Erabilera mintzatu dialogatua ere oso zurruna: pensatzekoa da ze zénbat-eta formalagoa izán elkarrizketa bat, háinbat zurrunagoa ere izanen dela bere sintaxia, baina edonola ere, daukagu datuá ezen oso elkarrizketa kolokialetan (esan nahi baita arten persona oso lagunak kin kontextu amankomun zabal handia), intonazio-unitate postverbal potentzialki rhematikoak ez lirake pasako ti %5 bat, eta horien barruan, IU-portzentajea kin elementu fokalak izanen litzaké oso-oso baxua (halako material rhematiko postverbalak hasiera bat dira, eta asko baloratu behar dira, baina, bestalde, ez dira baizik hasiera-hasiera on bide sintaktiko garatzailea).

Eta zér gertatzen da an esparru preverbala? Luis Pastor-ek (2019) honela laburbiltzen digú puntu hori an bere tesia titulatzen "Estrategias facilitadoras del procesamiento en lenguas OV-VO. Estudio comparativo de corpus":

• [1491] Pastor (2019): "... confirman la propuesta de que las lenguas OV tratan de reducir el coste de procesamiento mediante la reducción de argumentos preverbales, recurriendo al uso de argumentos omitidos, ..."

Atzokoan Pastor-ek (2019) zioén:

Existe una correlación entre el orden básico de palabras y la frecuencia de omisión de argumentos en oraciones transitivas para reducir el número de argumentos preverbales: las lenguas OV tienden a omitir con mayor frecuencia el sujeto que las lenguas VO. [Pastor, 2019]

 eta gaur, bide beretik: Pastor-ek (2019) dio an bere tesia:

En suma, la evidencia de euskera y castellano confirman la propuesta de que las lenguas OV tratan de reducir el coste de procesamiento mediante la reducción de argumentos preverbales, recurriendo al uso de argumentos omitidos,...  [Pastor, 2019]

Bai, eta argumentu omititu horiek ez dira izaten objetuak (objetuak izaten dirá rhematikoak, bereziki informatiboak, eta gauza da ze justuki hortxe aurkituko liraké, aráuz Hawkins, OV sintaxietako estuasunak), baizik-ze argumetu omititu horiek izanen liraké gehien-gehienetan sujetuak (zein izaten dirén thematikoak, eta gauza da ze, guztiz paradoxikoki, hortxe egonen liraké VO sintaxietako estuasunak aráuz Hawkins-en teoria simetriko fortzatua, nahiz hor ez dagoen batere simetriarik, ez informatiboa zeren ez da informazio-mota berbera (thematiko vs rhematikoa), ezta ere an estuasuna bera, zein VOko sujetu progresiboetan ez den (ia) existitzen.

Beraz, zér gertatzen da an OV sintaxietako esparru preverbala? Ba ze material preverbala tipikoki murriztuko da finéz txikiagotu prozesamendu-kostua. [2580]

Horrek guztiak, apárte euki kodifikatzeko-kostu (prozesamendu-kostu) itzel handia, esan nahi baita apárte izan oso inefizientea (konparatuz kin sintaxi burulehenak), bere emaitza ez da batere moldagarria expresiboki, zeren guztiz baldintzatua dago zatio etengabeko beharra ki bihúrtu informazio gehiena mintzagai

Bestalde, eta mintzatuz espezifikoki burúz japonieraren material postverbalak, gogora daigun gure konklusio hauek:

• [1232] Laburbilduz, japonieran aski gardenki ikus daikegu oso sintaxi buruazken rigidoa

Aurreko post batzuetan (ikus [1221], [1228], [1229], [1230], eta [1231]) ibili gara aztertzen nolákoa den japoniera sintaktikoki, eta dirudienez:

• Erabilera idatzia izanen litzake oso-oso buruazken zurruna: hor sartzen dirá ikas-liburuak, liburu orokorrak, literatura, egunkariak, aldizkariak, inprimaki, iragarki eta idatzi guztiak.

• Erabilera mintzatu ez dialogatua izanen litzaké oso-oso buruazken zurruna: hor sartzen dirá notiziario guztiak, telebistakoak, irratikoak, irakasteko diskurso guztiak, maila guztietan, hitzaldiak, konferentziak, relatoak, kontakizunak eta edozein diskurso zein ez den dialogatua.

• Erabilera mintzatu dialogatua ere oso zurruna: pensatzekoa da ze zénbat-eta formalagoa izán elkarrizketa bat, háinbat zurrunagoa ere izanen dela bere sintaxia, baina edonola ere, daukagu datuá ezen oso elkarrizketa kolokialetan (esan nahi baita arten persona oso lagunak kin kontextu amankomun zabal handia), intonazio-unitate postverbal potentzialki rhematikoak ez lirake pasako ti %5 bat, eta horien barruan, IU-portzentajea kin elementu fokalak izanen litzaké oso-oso baxua (halako material rhematiko postverbalak hasiera bat dira, eta asko baloratu behar dira, baina, bestalde, ez dira baizik hasiera-hasiera on bide sintaktiko garatzailea).
  

Hortaz, aski gardenki ikus daikegu oso sintaxi buruazken rigidoa, zeinen eragin informatibo-expresiboa izanen dá ondo nabarmena an praktikoki manifestazio linguistiko guztiak, eta oso bereziki an manifestazio exigenteenak. Horretaz mintzo ginen hemen noiz genioen:

Baina, genioenez, halako dislokazioekin ere, eredua dá ikaragarri zurruna, oso-oso buruazkena, areago: itogarriki SOV-buruazkena, halan ze japoniera mintzatzen da oso zatika, oso ez-jarraituki, egínez mila eta bat pausa planifikatzaile-prozesatzaile, ordainduz prezio handi-handia an matizazio expresiboa on euren esanak,... ia esaldi bakoitzean, ia sintagma bakoitzean, etengabe.

Hurrengo sarreretan zentratuko gará ez hainbeste an aspektu sintaktikoak nola an aspektu informatibo-intonatibo-expresiboak, zein, argudiatzen saiatuko garenez, finean derivatzen dirén nagusiki ti sintaxia.

Era berean gogora daikegu [1233], [1235], [1265], [1266], eta baita ondoko sarrera erákutsiz nóla estruktura buruazkenak...

..., apárte euki kodifikatzeko-kostu (prozesamendu-kostu) itzel handia, esan nahi baita apárte izan oso inefizientea (konpáratuz kin sintaxi burulehenak), bere emaitza ez da batere moldagarria expresiboki, zeren guztiz baldintzatua dago zatio etengabeko beharra ki bihúrtu informazio gehiena mintzagai (goragoko kasuan, dena sálbu aditza: "shite nai"), halan ze emaitza bihurtzen dén oso inexpresiboa ere. Esan dugunez, kostu komunikatibo itzela.

 Honela genioén:

• [1653] Hautsiz mito bat: japonieraren erabiltzaileek ez dute aisa kodetzen edo deskodetzen esaldi luze rigidoki buruazkenak, eta are gutxiago esaldi oso luzeak
  

Zioen atzo Bittor Hidalgo-k:

Eta nola lortzen dute orduan aditz amaierako eskema zurrun hori gordetzea gaurko kultur hizkuntza garatuaren esaldi luzeretan japoniera, koreera edo turkiera bezelako hizkuntz aditz amaiera zaleak are munduko esaldi luzeenetan? Niri sinistezina gertatzen zait... Esaldi laburretan aukerakoa eta arazo gabea litzatekeen aditz amaierako joera, zurrun gordetzea esaldi infinituetan... Nola? Zergatik? Masokista hutsak dira beren aditz amaierako legea bete beharrean?

Eta horrek galderak gogoratu digú beste galdera bat zein Bittor-ek berak egin zion nori-eta Givon-i an 2005, eta zein jasotzen genuen an gure sarrera titúlatzen "Japoniera: korronte kritikoa": 

And if Japanese is so a rigid verb final language how can the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying? Maybe, it is necessary for them to start reading (not listening, of course, they can not) by the end to understand sentences, as it is usually recommended for foreigners («Sometimes it is good to start from the end of the sentence and work your way to the beginning. In that way you will learn the most important info first (the verb) and move to what is made to happen and who does it.»). Because cognitive processement constrictions seem to be more or less similar for humankind,...  [Bittor Hidalgo]

Erantzun bidean, aurrena argi utzi behar dugu puntu bat, hautsi behar dugu mito hori ezen...

... the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying

Ez, japonieraren erabiltzaileek ez dute aisa kodetzen edo deskodetzen esaldi luze rigidoki buruazkenak, eta are gutxiago esaldi oso luzeak. Ez, japonieraren esabiltzaileek ordaintzen duté kostu komunikatibo handia zatio erábili oso estruktura buruazken zurruna, eta, esan gabe doa, baita an esaldi luzeak edo oso luzeak. Mitoa da hori erraztasuna, mito bat zein hautsi behar den.

Jakina, zailtasun horiek utzi beharko luketé arrasto argi bat, eta, hortaz, galdera dá: nón antzeman ahal dugu arrasto hori? Ba, adibidez eta nabariki an diferentzia estruktural abismala zein japonieraz gertatzen dén artén hizkera idatzi planifikatua, eta hizkera mintzatu ez-planifikatua. Zeren, nola genioen an gure sarrera titúlatzen "Japoniera: itogarriki SOV-buruazkena":

... japoniera mintzatzen da oso zatika, oso ez-jarraituki, egínez mila eta bat pausa planifikatzaile-prozesatzaile, ordainduz prezio handi-handia an matizazio expresiboa on euren esanak,... ia esaldi bakoitzean, ia sintagma bakoitzean, etengabe.

Gauza da ze, hizkera mintzatu ez-planifikatuan, are esaldi ondo sinpleak nola:

Mr. Yamato never values our software job.

bihurtu ohi dirá oso estruktura ez-jarraitu eta intonatiboki konplexu, nola ikusten genuen an gure sarrera titúlatzen "9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko (azpimarratu nahi dugú intonazio final bat an leku zentral bat)", zeinen eduki osoa gogoratuko dugú orain:

Atzoko sarreran ikusten genuén nóla zatitu ohi den japonierazko diskurso mintzatua an unitate intonatibo laburrak (ikus beherago atzoko adibidea ganik Iwasaki eta Tao, 1993). Gaur azpimarratu nahiko genuke ze atzoko (beheko) unitate intonatibo horiek ez ziren soilik unitate intonatibo, baizik-ere unitate foniko, zeren, atzoko notazioan ...

...; commas and periods indicate non-final and final intonations respectively. [Iwasaki eta Tao, 1993]

Izan ere, ulertu behar dugu ze intonazio final batek eskatzen dú bere ostean pausatxo bat, antzera nola "nee, ..." partikula interakzionalak ere (berez partikula hori bera dá pausa moduko bat), halan ze atzoko esaldian izanen genuké 9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko:

Bereziki deigarria iruditu zaigu hori intonazio finala zein den gertatzen artén 5. eta 6. IUak, non, printzipioz, ez genuen esperoko inolako bukaerarik. Bereziki azpimarragarria zeren adierazten digu noláko zatikatua izan ahal den japonierazko diskurso mintzatua.

Horrek ideia argia ematen digu nóla esaldi printzipioz oso sinple bat ("Mr. Yamato never values our software job.") bihur daiteken oso kodifikatzeko-konplexua noiz kodifikatzailea ohituta dagoen emáten informazioa bidéz estruktura rigidoki buruazkenak, zeintan praktikoki dena doán bihurtzen mintzagai (ia) harik ailegatu ki aditza.  

Horrek guztiak, apárte euki kodifikatzeko-kostu (prozesamendu-kostu) itzel handia, esan nahi baita apárte izan oso inefizientea (konparatuz kin sintaxi burulehenak), bere emaitza ez da batere moldagarria expresiboki, zeren guztiz baldintzatua dago zatio etengabeko beharra ki bihúrtu informazio gehiena mintzagai (goragoko kasuan, dena sálbu aditza: "shite nai"), halan ze emaitza bihurtzen dén oso inexpresiboa ere. Esan dugunez, kostu komunikatibo itzela.

 edota [1654], edo [1719].

Esan nahi baita ze japonierazko dislokazio postverbal horiek dudagabe dira oso aurrerapusu interesgarria an norabide ona, zein, justuki horregatik (zatio izán an norabide ona) zaindu eta landu beharko liraké arrén euren erabilera izan ledin gerota errazagoa, gerota normalduagoa, ordezta egón debekatua an araua, eta, akaso ondorioz, oso gutxi erabilia, nola esan dugun gorago:  

... oso elkarrizketa kolokialetan (esan nahi baita arten persona oso lagunak kin kontextu amankomun zabal handia), intonazio-unitate postverbal potentzialki rhematikoak ez lirake pasako ti %5 bat, eta horien barruan, IU-portzentajea kin elementu fokalak izanen litzaké oso-oso baxua (halako material rhematiko postverbalak hasiera bat dira, eta asko baloratu behar dira, baina, bestalde, ez dira baizik hasiera-hasiera on bide sintaktiko garatzailea).

Eta bide batez esanda, garabidea dá (zentzuzko) bide bakarra (bestea baitá ezbidea). [2579] [>>>]

Arazoa dá antizientzia, zein, esan gabe doa, ez den erosoa

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Nic ulertzen dut aisa zergatic horiec elefanteac izan ahal dira ezerosoac sozialqui baina ez dut ikusten zergatic izan ahal dira ere ezerosoac zientificoqui. 

Arazoa ez da, jakina, zientzia bera, zein dén, bádakizue, foro miresgarri hori non eztabaidatzen dirén ideia guztiak metodikoki bezain kritikoki; tenplo hori non jakinduriak ez dion batere lekurik uzten ki urguilu txarto ulertua; erreinu hori non zintzotasun zientifikoak agintzen duén gain edozein interes personal, non denok gauden prest ki onartu evidentzia nahiz-eta ez gustatu, non konpromezu zientifiko, sozial eta, hitz batean, humanoa gailentzen zaion ki beste edozein helburu manipulatzaile ziztrin (ikus [20]).

Ez, arazoa ez da zientzia. Arazoa dá antizientzia (ikus [2505]), non nagusitzen den isiltasun irresponsablea, nola genioén duela gutxi respektu euskal inteligentsia (ikus [2565] edo [2566]):

Bai, an euscararen mundua daucagu isiltasun irresponsablea on responsableac ezen "euscal inteligentsia". [Erramun Gerrikagoitia]

Bai, arazoa dá antizientzia, non denak balio du, eta inork ez du ezer ere esaten:

[230] Mesedez, hartu minutu bat eta ikusi hau 

Eta, gainera, jada antizientziaz mozkorturik, gratuitoki (argumentatu gabe) bidali nahi izango zaituzte ti gremio zientifikoa justuki zatio argumentatu serioski eta sendoki (ikus [228]):

"Eztabaida zientifikotik at utzi behar ditugu sasi-teoria horiek" [Itziar Laka, 2015]

Arazoa dá, beraz, antizientzia, zein, esan gabe doa, ez den erosoa. [2578] [>>>]

Zergátik ez diren ikusi nahi elefanteak an erdia on egongela? Zeren egongelako elefente horiek dirén oso ezerosoak, zientifikoki eta sozialki

Zioén atzo Bittor Hidalgo-k

Guztiz nator bat zure iruzkinarekin. Eta salatzearekin Hegoaldean azken ehun urteotan zabaldu dugun prosa eredu Kardaberaz-Azkue-Altube(-Gartzia)tar aditz atzerarazleak eragiten dizkigun kalte komunikatiboak, jarraitu ordez jada gure idazle klasikoek ebakitako bideak.
Baina aldi berean ongi ulertu ezinik jarraitzen dut nolatan gure eguneko japoniera, koreera edo turkiera bezalako hizkuntza, jada kultura zabaltzaile emankorrak direnetan, jarraitzen den 'preskribatzen', teorizatzen eta praktikatzen hauen erabilera jantzirako (eta are arrunterako ere) aditzak salbuespenik gabe ematea esaldi amaieran (praktika arazotsu eta nekagarri askoa, bereziki esaldi luzeetan, euskaraz ongi dakigun legean), nahiz hizkuntza horietan ere eguneroko hizkera arruntean ohikoa den ahozko osagaiak ematea aditzaren ondoretik ere (are nobelagintzan ere nonbait japonieraz, erabilera jantziagoan ‒Seraku-Ohtani 2016 «The word-order flexibility in Japanese novels»‒, …), baina ez hizkera ‘ofizialduan’.

nondik nabarmendu nahi genukén puntu hau:

... ongi ulertu ezinik jarraitzen dut nolatan... jarraitzen den 'preskribatzen', teorizatzen eta praktikatzen hauen erabilera jantzirako (eta are arrunterako ere) aditzak salbuespenik gabe ematea esaldi amaieran (praktika arazotsu eta nekagarri askoa, bereziki esaldi luzeetan, euskaraz ongi dakigun legean),...

Zergátik ez diren ikusi nahi elefanteak an erdia on egongela? Zeren egongelako elefante horiek dirén oso ezerosoak, zientifikoki eta sozialki. [2577] [>>>]

Ezintasun autoinposatuak (komunikatiboki oso kaltegarriak)

 Zioen atzo Bitor Hidalgo-k:

Baina baldin badira hizkuntzak arauz-edo 'luze laburren aurretik' bezala eraginkorrak eta ongi erabiliak bide direnak, horrek ahuldu egiten bide du gure aldarrikapena euskaraz bestela jokatzeko eskatzeko, ala (osagai luzeak aditzaren ondoren emateko komenentzia ulergarritasunaren alde...)?

Argi gelditu behar da ze japonieraren estruktura buruazken zurruna, arauz-edo mantendua, ez dela berdin eraginkorra zein bere kontrario estruktural burulehen, ireki, koherente, potente, askoz efiziente-eraginkorragoa. Sinpleki ez dago konparatzerik ere. Estruktura OV postpositiboa (regresiboa) dá askoz ere, baina askoz-askoz ere mugatuagoa zein bere kide burulehena (edo mixtoa non existitzen dirén aukera burulehenak).

Arazoa da ze sintaxi (tresna) progresiboak garatu behar dira, eta ez badira ematen baldintza egokiak, sintaxi regresiboak konsolidatu ahal dira, sortuz inertziak eta are tabu sintaktiko-kulturalak, emanez ki sintaxia izaera kultural bat zein ez dagokion: zinez ez dago ezer propiorik an sintaxi japoniarra edo gaztelaniarra, baizik soilik inertzia batzuk: hori bai, batzuk dirá askoz eraginkorragoak zein besteak. Hala ere inertzia horiei buelta ematea ez da zértan izan erraza. 

Euskaran daukagu adibidea. Normalean esaldiko osagai luzeak izaten dirá rhematikoak, informatiboenak (hau dá O), eta horiek "libreki" nahiago luketé azken posizioa (SVO, eta areago tresna burulehenak garatuz gero), baina adibidez Juan Garzia-k arautzen badu ze euskararen arauan galdegai-legea gorde behar dela, eta "ezin" dela osagai rhematikoena eta luzeena an bukaera (baizik aurrén aditza), orduan, otartekoa ekiditeko, eta galera komunikatibo handiz bada ere, bigarren mailako aukera izanen dá OVS, hau da jartzea O rhematikoena eta luzeena an hasiera, eta V eta S laburrak an amaiera. Baina hori dá bigarren mailako aukera... orokorki oso kalitate gutxikoa respektu lehenengo mailakoa.

Azpimarratu behar dugu ze ezintasun horiek ez dira (nagusiki) teknikoak, baizik inertzia modukoak zein halere izan ahal dirén oso indartsuak. Japoniera postpositiboan báda oso inertzia indartsua arrén kokatu aditza an bukaera, osatuz diskurso bat guztiz postpositibo-regresiboa, non aktibatzen diren bigarren mailako aukera leuntzaile batzuk (nola goragoko hori) zek jarraitzen dute izaten askoz ere mugatuagoak (komunikatiboki kaltegarriagoak) zein aukera progresibo optimoa.

Hala gertatzen da kin Juan Garzia-ren OVS estrategia ere, zein den orohar oso kaltegarria, berdin nola ere bere eredu sintaktiko osoa, zein den are mugatzaileagoa zein Altube-ren "Erderismos"-ena. Hala ere, euskara idatzian, Garzia-ren eredua nagusi dabil.

Esan nahi baita ze halako "ezintasun autoinposatuak" gainditu behar dira, gradualki eta egoki eskainiz eta normalizatuz aukera gehigarri efiziente eta efektiboak nola euskararen kasuan saiatu ziren egiten euskal idazle zaharrak, eta hizkera askotako hiztunak. Saiatu ziren eta gauza asko lortu zituzten harik-eta azken mendeko iraultza regresiboa etorri baitzen, min handia eginez ki euskararen potentzialitatea. [2576] [>>>]

BEHAGHEL'S LAW OF INCREASING TERMS ...where possible.

Atzokoan Bittor Hidalgo-k egiten zuén ondorengo komentario guztiz interesgarria, zein, jakina, eskertu nahi diogun:

Badakikezu behintzat Hawkins-en 1994ko 'A performance theory of order and constituency'-z geroztik teorizatzen dela japoniera bezalako hizkuntza 'buruazkenetarako' Behagelez legeaz bestela 'osagarri luzeak osagarri laburren aurretik' eman ohi direla (besteak beste Yamashita-Chang-en 2001ko '"Long before short" preference in the production of a head-final language', edo Yamashita-Hirose-Packard 2011ko Processing and Producing Head-Final Structures-eko lanak). Ez dakit ze iritzi daukakezun horretaz, baldin baduzu. Eskerrik asko

Bai, oso interesgarria da argi daigula puntu hori. Hasiko gara esaten ze puntu horren azalpen nagusia jada agertzen da an Behaghel-en hirugarren legea, noiz dioén:

...where possible. [Horn, 2022:818]

an:

BEHAGHEL'S LAW OF INCREASING TERMS (Gesetz der wachsenden Glieder):
Given two phrases, the shorter precedes the longer where possible. [Horn, 2022:118]

esan nahi baita ze lege hori funtzionatzen da noiz ez den existitzen hura ibiltzeko ezintasunik, adibidez ezintasun sintaktikorik, nola dagoen an japoniera (eta orohar an sintaxi buruazken zurrunak), non esaldi guztiak amaitu behar dirén kin aditza. 

Kasu horretan sartzen dá bigarren mailako soluzioa, zein dén kokatzea osagai luzeena an hasierako posizioa ordezta an azken posizioa, non aurkitu beharko dén aditza. 

Baina hori soilik da bigarren mailako soluzio bat, zein soilik dabilen noiz ezin den inplementatu soluzio optimoa zatio arrazoi sintaktikoak (edo bestelakoak). [2575] [>>>]

BEHAGHEL'S LAW OF INCREASING TERMS: Given two phrases, the shorter precedes the longer where possible.

Azkenik, berraipatu daigun gaur Behaghel-en hirugarren legea:

BEHAGHEL'S LAW OF INCREASING TERMS (Gesetz der wachsenden Glieder):
Given two phrases, the shorter precedes the longer where possible. [Horn, 2022:118]

zeintaz jada mintzatu ginen an:

• [2483] Horn (2022): "... PANINI's PRINCIPLE [zein dén Behaghel-en goragoko legea] is a subcase of a more general rightward tendency for heavier or more complex material to appear later in a phrase or clause."

Duela egun batzuk Bittor Hidalgo-k harira ekartzen zigún 1909ko artikulu bat ganik Otto Behaghel, non autorea hasten zen lantzen bere legea:

Bada beste 'joera/lege' garrantzitsu bat nahiko unibertsala dirudikeena, nahiz hizkuntza indo-europarrentzakoa aipatua izan: «osagai handiagoen jarraitze legea»-edo («Das Gesetz der wachsenden Glieder») izenez ezagutzen dena, law of increasing members’ ingelesez, eta Behaghelek lehenengoz 1909an postulatua (‘Beziehungen zwischen Umfang und Reihenfolge von Satzgliedern’: Indogermanische Forschungen 25, 1909, S. 110–142).

Artikulu horretaz mintzatu gará an aurreko sarrerak, erabiliz Ruszkowski-ren artikulua titúlatzen "An attempt at statistical verification of Behaghel's linguistic law" (2015), zeinen hasieran irakurtzen genuén honako laburpen interesgarria:

In 1909, in reliance of linguistic material coming from a few dozens of world's languages, Otto Behaghel formulated a law which he called the law of increasing terms. It says that an order of constituents in fixed phrases containing equal elements is subject to a certain regularity, the shorter constituent precedes the longer one in general (their length is determined by the number of syllables). [M. Ruszkowski burúz Behaghel-en legea an "An attempt at statistical verification of Behaghel's linguistic law", 2015]

Gerora, Behaghel-ek garatu zuén bere hasierako lan hori, besteak beste orókortuz bere goragoko postulatua (legea/joera), nola irakurri ahal dugún an ondorengo 2022ko artikulua ganik R. Horn, titúlatua "Contrast and clausal order: on beyond Behaghel" (2022), non aipatzen dén Behaghel-en 1932ko lan inportante bat, zehaztuz ze:

... PANINI's PRINCIPLE [zein dén Behaghel-en goragoko legea] is a subcase of a more general rightward tendency for heavier or more complex material to appear later in a phrase or clause. [Horn, 2022:817-818]

Hor, 1932ko proposamen orokorrago horretan sartuko genuké Bittor-en atzoko komentarioa (zein eskertu nahi dugun):

Nolanahi, eta dakikezun bezala, Behaghelen 'joera/legea' (kasuan Paninirena ere) ez da mugatzen hitz labur/luze segidetara, anekdotikoa ere badatekeena (eta salbuespen ugarikoa), baizik eta, eta guretzako garrantzi gehiagokoa, osagai luze eta konplexuagoetara, Behaghelek berak hainbat unetan azaldu gisan (mendeko esaldiak dituzten osagaiak...).

Horretaz guztiaz saiatuko gara mintzatzen an ondorengo sarrerak.

Horrek legeak, zéin ordena lehenetsiko luke artén betiko 6 ordena posibleak? [2574] [>>>]