Erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz

Mintzo zén atzo Josu Lavin honela:

Aztertu behar liçateque ea possibleac diraden honelacoac:
    Hau da raçoina cergatic erossi baitugu
        por la que
    Hau da motivoa cergatic erossi baitugu
        por el que
Baiezcoan nago, baina bethi articuluarequin (lo, el, la) itzulpenean
    CER = CEINA(C)

Kontua da ze, hain justu hortxe non Josu Lavin-ek ikusten dituén artikuluak nola "lo", "el", "la", nik ez dut ikusten baizik galdetzaile/erlatibo mugagabe bat eztúena behar artikulurik betétzeko bere funtzioa. Galdera da: Zér arazo dago? Bá al dago arazorik erábiltzeko "zergatik" galdetzaile/erlatibo hori? Erantzuna da ezetz, halatan ze, erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz.

Areago, galdetzaile horrek eskaintzen digú adibide ia perfektua ikústeko nola galdetzaileak bihurtu ahal dirén erlatibo, jarraiki bide propial bezain universal bat, zein kasu honetan báden jada ibilia, baina zein izan izan zitekén ibili gabekoa eta zilegia ere. Edo, ez al da zilegia garapen sintaktikoa?

Hasieran daukagú galdera indirekto bat:

Jakin nahi nuke zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia, zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia zergatik etorri zen. ("zergatik" atonoa)

edo:

Jakin naki nuke zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa, zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa zerk eragin zuen ondorio hori. ("zerk" atonoa)

Halako erlatiboak dirá emaitza ti atonazioa on galdetzailea an azken etapá on bere evoluzio erlatiboa (ikus sarrera hau), zein ibili daiteke ala ez, baina zein, edozein kasutan, ibil daiteken.

Eta gauza da ze, justuki an "zergatik", bai ibili dela bide hori, ondo ibili ere. Ikus adibidez nóla Axular-ek berak erabili zuén goragoko estruktura hori an bere fase intermedioa:

Kap. XXVIII. — Zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu eta amorio eduki; lehenbiziko arrazoiña: zeren Iainkoak manatzen baitu.
Kap. XXIX. — Bigarren arrazoiña, zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu, da zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. [Axular, "Gero", 1643]

non, lehenengo erabilera dá galdera indirektoa, bitárten bigarrena aurkitzen dén arten aurreko galdera indirekto hori eta erabilera erlatiboa, akaso hubilago ti bigarrena. Antzera gertatzen da honetan-erabileran ere (Axular, "Gero", 1643):

Hunela aditu behar da, eta haur da, Iainkoaren aldetik eman ahal ditekeien arrazoiña, zergatik erraiten den, bekhatore batzuk, bertzen artetik, direla itsutuak, eta gogortuak, eta Iainkoak itsutzen eta gogortzen dituela. [Axular, Gero, 1643]

Bádira. ordea hirugarren faseko erabilera argiak ere:

Bistan denez, erabili ez balitz ere, erabili ahalko zen. [>>>]

"zein" báda murriztailea, baina "-a" artikulua izan daiteke determinatzaile anbiguoa

Zioen Gilen-ek atzo, noiz plantéatu oso puntu interesgarria burúz "zein" erlatiboak:

Dirudienez, -a artikulua bere soilean ez da aski izena mugatzeko, eta, “zein” izenordainak ez duenez funtzio murriztailerik, ohiko bidetik jo beste aukerarik ez dago: “etorri den gizona”.

Hor, bi atal daude. Alde batetik, eta nire ikuspegitik, ez dateke duda handirik ezen "zein" izenordainak bádu funtzio murriztailea, izan ere, aurki daiteke bide evolutibo ondo argi eta orokor bat nondik sortuko zirén halako estruktura murriztaileak abiátuz ti galdetzaileak, zein lehenik bihurtuko ziren zeharkako galdetzaileak, gero anaforiko korrelatiboak eta azkenik erlatibo beteak, zein, prozesu osoan ere, izanen zirén murriztaileak, mugagabeak eta VO. Ikus ondorengo eskema non gehiago zehazten den prozesu evolutiboá nondik, itxura guztien arabera, sortuko zirén "zein" murriztaileak:

Gogora dezagun eskematikoki zéin izanen zen prozesua nondik sortuko ziren nexu erlatiboak ti galdetzaileak: 

1:  Erlatibo korrelatiboa (galdera-erantzuna):

1.1: Zuzeneko galdera:

Zéin lagun etorri ziren atzo? Lagun horiek etorri dira gaur ere.

1.2: Zeharkako galdera, nondik etorriko litzake "-n" subordinazio-marka:

Zéin lagun etorri ziren atzo, eta lagun horiek etorri dira gaur ere.

2: Erlatibo anaforikoa:

2.1: Erlatibo oraindik tonikoa:

Gaur etorri dira lagun horiek, zéin etorri ziren atzo.

2.2: Erlatibo jada atonoa:

Gaur etorri dira lagun horiek zein etorri ziren atzo.

Ohartu ze, jatorri horren arauera bederen, perpaus erlatiboaren aditzak joko luke ki kokatu justuki atzén nexu erlatiboa, lein ze atzerago.

Halako "zein" erlatiboak (murriztaileak beraz) baita erabili izan dirá kin "-a" artikulua, eta oso azpimarragarria iruditzen zait ze, berriro itxura guztien arabera, haren lehenengo erabilera historikoa izan zén justuki murriztailea, mugagabea eta VO. Ikus puntu horretaz beste sarrera hau:

 ..., non agertzen zén honako erlatibo hau:

Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

hala nola ere hurrengo komentarioa ti Mitxelena:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

"Çein" hori, aparte izan erlatibo murriztaile peto-petoa, erabiltzen ari zan ondo lehenago ze aurreneko euskal liburua, eta erabilera hori zan kantatua, hau da: ahoz ("Cantares de la quema de Mondragon").

Nire aburuz, goiko adibide hori egon beharko litzake enmarkatua an gela nagusia on Euskaltzaindia, distiratsu, nola harribitxi bat. Baina, ez gaitezen desbideratu. Ikus hurrengo adibidea, guk moldatua:

Ganboarroc su emaytean asi dira, ta onegaz urten daude beralan Oñeztar barruangoac; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude).

Azken bi perpaus horiek, alegia "...; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude)", dirá bi perpaus korrelatibo ze, bien artean, osatzen dutén eraikuntza erlatibo bat. Eta gauza da ze bigarren perpausean zehaztu egiten da ze justuki "órrek", alegia "órrek çein erre ez çiteçan", justuki "órrek urten daude", eta ez besteak ["(solamente) los que no se quemaron"].

Bilakabidean, estruktura korrelatiboaren "çéin" tonikoa (ez baita bihurtu oraindik izenorde erlatibo tipiko berezitua) joanen da bihurtzen "çein" atonoa (finean bilakatuko da izenorde erlatibo sinplea: "...urten daude beralan Oñeztar barruangoac çein erre ez citeçan").

Azken buruan, urrasño bat baino ez dago arten zeharkako galdera moduko hori eta gure goiko perpaus erlatiboa, eta gauza da ze, baldintza egokietan, erraz antzean egin liteke bidea arten bata eta bestea.

Adibide zahar horretan galdu da elementu erakuslea ti estruktura korrelatiboa (lortuz estruktura arinagoa) akaso zeren kontextualki uler daiteke ze soilik atera ziren haiek zein erre ez ziren. Baina beste batzuetan, eta pasatuz ki bigarren atala, "-a" artikulu soila gerta daiteke anbiguoa, ez dakigularik referitzen ote den ki multzo determintatu ala indeterminatu bat, nahiz bi kasuetan "zein" izanen litzakén berdin murriztaile. Adibidez, goragoko lehenengo adibidean:

Gaur etorri dira lagunak zein etorri ziren atzo.

non "lagunak" hori soilik determinatu edo indeterminatu ahal dá kontextualki edo intonazionalki, nola jarraian:

Gaur etorri dira lagunák zein etorri ziren atzo.

Azentu horrek adieraziko luké intonazio bat zein, hala behar izanez gero, bereziki markatuko luke determinazioa, zein geldituko litzakén desanbiguatua. Singularrean, ordea, errazagoa izan ahal da interpretatzea determinazioa, azentu gabe ere:

Gaur etorri da laguna zein etorri zen atzo.

Bestalde, arazo hori desagertuko litzake baldin, hala nahi izanez gero, inanbiguoki determinatuko bagenu buru erlatiboa arártez, adibidez, artikulu (diodanez inanbiguo) bat:

Gaur etorri dira a lagunak zein etorri ziren atzo.

Era berean ondo determinatuak geldituko lirake izen sintagmák zeinen aurrean doan baliabide prepositibo bat:

Gaur mintzatu gara burúz lagunak zein etorri ziren atzo.

Edonola ere, bai, lehenengo atalean ados, gaur egungo erabileran -a artikulua bere soilean ez da aski (askotan bederen) izena mugatzeko (zatio bere anbiguotasuna), eta hor egongo litzaké arrazoi nagusia zeren ez diren asko erabili estruktura zehatz arinago horiek, zein diren berdin murriztaileak noiz izena izán determinatua edo indeterminatua, eta berdin ere murriztaileak zein erabilíz erakusle determinatzaileak, ez gehiago eta ez gutxiago. [729] [>>>] 

Estruktura konparatibo bereziki interesgarriak kin "zein"

Beste sarrera batean mintzatuko gara burúz atzoko komentarioa ti Txopi (ikus hemen), berdin nola beste batean ere mintzatukó gain aspaldiko komentario bat ti Gilen (ikus hemen), baina orain jarrai gaitezen lantzen ildoá on baliabide konparatiboak zek erábili "zein" partikula.

Izan ere, bádira zenbait estruktura konparatibo kin "zein", zein katalogatu daitezke nola bereziki interesgarriak zatio euren estruktura, nondik akaso atera daitezkén intuizioak burúz euren sorbidea:

"En los comparativos de igualdad, hace oficio de 'cuan'. Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua, [...] la montaña es tan agradable como las playas" Etxba Eib. "Basuan, zeiñ ederra kerizia, karzelan euzkixa, [...] tan agradable como la sombra en el monte, es en la cárcel el sol" Ib. [OEH]

Fijatu gaitezen orain an bigarrena ("Basuan, zeiñ ederra kerizia, karzelan euzkixa, [...]"), non:

• aurrenik agertzen zaigún perpaus konparatiboá kin "zein" ("Basuan, zeiñ ederra kerizia,..."), akaso erakutsiz jatorri exklamatibo bat ("Basuan, zeiñ ederra kerizia!,..."), nahiz orain intonatuko dá era atonoago batez,
  

• eta bigarrenik, koma baten ostean, datorkigu osagai konparatua ("..., karzelan euzkixa").

Eta horren arabera, besteak beste, intuitu ahal dugú konparabide horren jatorri exklamatiboa. Bestalde, eramanez "zein"-perpaus konparatiboa ki esaldi-bukaera, agertuko zaigú gorago ikusitako eredua (Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua, [...]):

Karzelan euzkixa ederra, zeiñ kerizia basuan.
Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua,...

nondik pausutxu bat besterik ez den gelditzen ki emán ondorengo konparatiboak ere:

Karzelan euzkixa hain (da) ederra, zeiñ kerizia basuan.
Mendixa hain (da) ederra, zeiñ itxas-ondua,...

zeintaz mintzatukó an hurrengo sarrera. [581] [>>>]

Atonizatuz (atono bihurtuz) galdetzaileak, adverbioak edo izenordainak sortu ohi dirá erlatiboak, preposizioak edo artikuluak

Aurreko sarreran ikusten genuen zéin zen bide tipikoa nondik sortzen dirén artikulu definituak (atonoak) tika erakusleak (tonikoak). Eta gauza da ze prozesu horrek bádu analogia argia kin sorrerá on erlatibo murriztaileak, nola "zein" (atonoak), ti euren kide galdetzaileak (tonikoak):

Ikus: Mekanismo propioak: zeharkako galderak an sorrera on zenbait eraikuntza erlatibo

edota kin sorrerá on zenbait preposizio (atono), nola "in" (edo, antzera, "an") ti euren pareko adverbioak (tonikoak):

Ikus: Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in" edo "en". Eta antzera ere "an".

Izan ere, prozesuaren buruan gertatzen dá reanalisi sintaktiko bat (erakuslea nola artikulu, galdetzailea nola nexu erlatibo, adverbioa nola preposizio), zein den islatzen fonologikoki an atonazioa on erakuslea, galdetzailea edo adverbioa.

Gogora dezagun eskematikoki zéin izanen zen prozesua nondik sortuko ziren nexu erlatiboak ti galdetzaileak: 

1:  Erlatibo korrelatiboa (galdera-erantzuna):

1.1: Zuzeneko galdera:

Zéin lagun etorri ziren atzo? Lagun horiek etorri dira gaur ere.

1.2: Zeharkako galdera, nondik etorriko litzake "-n" subordinazio-marka:

Zéin lagun etorri ziren atzo, eta lagun horiek etorri dira gaur ere.

2: Erlatibo anaforikoa:

2.1: Erlatibo oraindik tonikoa:

Gaur etorri dira lagun horiek, zéin etorri ziren atzo.

2.2: Erlatibo jada atonoa:

Gaur etorri dira lagun horiek zein etorri ziren atzo.

Ohartu ze, jatorri horren arauera bederen, perpaus erlatiboaren aditzak joko luke ki kokatu justuki atzén nexu erlatiboa, lein-ze atzerago.

Bestalde, komentatu ze, erlatiboen kasuan, bilakaera dá zerbait konplexuagoa ezez artikuluetan; izan ere, aurrena gertatzen da birrordenazio sintaktiko bat (dislokazio bat) arrén kokatu galdetzailea an posizio anaforikoa (pausu hau ez da beharrezkoa an bilakaerá on artikuluak zeren hasieratik ondo kokatuak dira), eta gero dator birranalisia, zein, diogunez, islatzen den an atonazioa on galdetzailea. [408] [>>>]