Urgell (2020): "Erantzuna kanpoan zegoen"

Sarrera honetan jasotzen genuén Blanca Urgell-en aipu bat (Berria, 2020-6-24) zeinen bukaera zén honako hau:

Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak "eman" adierako aditzetik irten dira. [Urgell, 2020]

non, autoreak dioenez, euskararen evoluzio batentzako erantzuna kanpoan zegoen, esan nahi baita ze, hura ulertzeko, begiratu behar zen nóndik ibiliak ziren munduko hizkuntza anitz, noláko mekanismo sortzaileak erabiliak zituztén hizkuntza horiek, afinda finean ulértu euskararen ibilbide konkretu propio bat. Oso interesgarria iruditzen zaigu reflexio hori, zeren mekanismo linguistikoak hala izaten dira, hain propioak nola universalak. [955] [>>>]

Potentzialitate berdina bai, egoera berdina ez

Atzoko artikulua (Blanca Urgell, Berria, 2020-6-24) honela amaitzen zen:

Hizkuntzek azalean banatzen gaituztela iruditu arren, sakonean denok berdinak garela garbiki adierazten dute. Aitortu nahi izatea da kontua.

Bai, dudagabe hizkuntza guztiak berdinak dira, izatez; guztiak dirá tresnak za komunikatu, zein oinarritzen dirá an soinuak zein diren ordenatzen linealki, osatuz mezu deskodifikagarriak. Hizkuntza guztiek duté, izatez, potentzia garatzaile berdina, baina denek ez duté erabili potentzia hori an ber neurria, halan ze emaitzak, gaur egungo emaitza sinkroniko konparagarriak, ez dira inola ere berdinak. Potentzia berdina bai, baina egoera berdina ez. [954] [>>>]

"*nin" aditz laguntzailea (nondik "-i-" erroa), semantikoki = "eman"

Sarrera honetan hasi ginen aipátzen Blanca Urgell-en zutabe bat (Berria, 2020-6-24), non linguista gasteiztarra mintzo zaigún burúz "*nin" laguntzaile berreraikia (zeini bestetan referitu gatzaion nola "*-i-" erroa), eta nondik etorriko lirakén "dit-diot-zidan-zenion...": 

Gramatika-hitzak bailiran jokatzen duten hitzak batzuetan gramatika-hitz bihurtzen dira erabat. XVI. mendean, kasu, «Halako gizon zedin» esaten zuten, «gizon bihurtu zen» esateko, nahiz guk hasi zedin bezalako egituran baino ezin erabili: erabat gramatikaldu da.

Orokorpen bat orain: gaurko hizkiak behinolako hitzak dira, lehengo esanahia (zedin-ek bezala) edota lehengo itxura (pe-k bezala) galduta. Testuetan maiz ageri da *nin aditza: «Despedidan indazu laztan bat, laztana» dio XVII. mendeko poesia eder batek, eta Etxepare kexu zen «etsaiak didan pena» dela eta. Honetan garbi ageri da lehen eman-en sinonimoa zela. Norbaiti eman ohi diogunez gero, hortik hartu zuten aukera arbasoek NOR-NORI-NORK osatzeko: hartu didan, ekarri diot... Euskalariak horiek nondik zetozen asmatu ezinik aritu ziren luzaro. Erantzuna kanpoan zegoen: munduko hizkuntza anitzetan NORI adierazi behar duten hizkiak 'eman' adierako aditzetik irten dira.

Horren arabera, "*nin" berreraiki horrek garai batean signifikatuko zuén "eman" (aditz normal bat), nahiz egun erabiliko litzakén soilik nola aditz auxiliarra, ondórenda gramátikaldu horrela an perifrasi modernoenak.

Antzeko gramatikalizazioa, nola aditz exklusiboki laguntzailea, gertatuko zitzaion ki "*edin" berreraikia ere, zeinen eduki semantikoa, noiz zen aditz independentea, izanen zén "bihurtu", nola ikusi ahal dugun an adibidea on Blanca Urgell («gizon bihurtu zen»).

Azkenik aipatu ze "egin" aditza, nahiz gramátikaldu nola auxiliarra, dú mantendu bere erabilera normala ere kin bere betiko signifikantza; alderantziz ze "*ezan" aditz berreraikia, zeinda, antzeko esangura izanda, dú galdu erabat bere erabilera independentea. [953] [>>>]

Bi irizpide, ondo ezberdinak

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Niretzat clasificatione berria da ze textu bateco hitzac ahal dira sailcatu 3 multzotan ezen

1 hitzac,
2 grammatica hitzac
eta 3 hizquiac.

Nic, gaur arte, secula iracurri baco clasificationea.

Nik ere ez. Seguruena zeren klasifikazio hori ez da batere zorionekoa. Blanca Urgell-ek zioen:

Agian zu ere gramatika gorrotatzen duten ikasle horietako bat zinen. Hala ere, animatuko zinateke gramatikaren satorzulo ibilerraz batetik sartzen? Eskutik helduta eramango zaitut, eta espero dut ez galtzea, ez zu eta ez ni.

Nik ez dakit klasifikazio horrek norbaiti lagunduko ote zión gramatika maitatzen. Ezezkoan nago. Gehiago iruditzen zait ze hizkuntzalari arabarra galdu da an klasifikazio bat non nahasi dituén bi irizpide, ondo ezberdinak:

• Irizpide funtzional bat afin ezberdindu hitzak eta gramatika-hitzak.
• Irizpide formal bat afin ezberdindu hitzak eta hizkiak.

Areago, gure ikuspegitik ez litzake batere harritzekoa baldin baten bat hasiko balitz gorrotatzen gramatika justuki ondórenda irakurri sailkapen hori. [951] [>>>]

Blanca Urgell (2020): hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak

Blanca Urgell hizkuntzalariak berriki publikatu du zutabe bat (Berria, 2020-6-24) non, besteak beste  dioskún hau (ondorengo mezuetan saiatuko gara ikusten zutabe guztia):

Agian zu ere gramatika gorrotatzen duten ikasle horietako bat zinen. Hala ere, animatuko zinateke gramatikaren satorzulo ibilerraz batetik sartzen? Eskutik helduta eramango zaitut, eta espero dut ez galtzea, ez zu eta ez ni.

Erraz bereizten ditugu hitzak (mahai, ekarri, zaldi, sortu) gramatika-hitzetatik (eta, nor, duzu, hau), ezta? Hizkiak ere nabarmenak dira: mahai-tik eta zaldi-tik, ekarri-ko eta sortu-ko, erkaketak azaleratzen ditu. Honela hiru sail egin ditugu di-da batean: hitzak, gramatika-hitzak eta hizkiak.

Halere, non sartuko dugu horri buruz esapideko buru hori? Horretaz ere esan dezakegunez haren lekuan, aise sumatzen da buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen duela. Pentsa dezagun zertan dauden bide (eskubide, hizpide...) eta behe-tik sortu den pe (arkupe, elizpe...) ere, esaterako.

Blanca Urgellek dio: "buru hitzak batzuetan gramatika-hitza bailitzan jokatzen du". Bide beretik, bádira hizkiak zek gordetzen dute askoz gardenkiago euren jatorrizko eduki semantikoa (nola "kin",  zein derivatuko litzakén ti "kide + -n") eta beste batzuk zeinen jatorrizko eduki lexikal-semantikoa galduagoa baitá an zurrunbiloa on iragana (nola "-en" atzizki genitiboa, zein baita "e" + "-n"), nahiz, jakina, egin litezké hipotesiak gain euren jatorri lexikala. [950] [>>>]

Mitxelena (1983): "... Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitia-k respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):

"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz. 

Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkue-ren hiztegia, hirueleduna ere:

Aurreko sarreran, mintzatuz burúz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non aipatzen zén Azkue-ren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]

nahiz, Larramendi-ren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendi-k ez zuen garai hartan idatzi Diccionario trilingüe, baizik Diccionario trilingue, esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak (el Quijote) edota adaptazio ortografikoak ("Quijote/Quixote", "Gero/Guero"):

Bestalde, gaineratu behar dugu ze EHUko Corpus Historikoa-n, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago zeinda publikatu zedin artikuluá on Lakarra). Mitxelena-k ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera, XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:

6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)

nahiz ez emán azalpenik an Hiztegi hirukoitza, seguruena supósatuz ze irakurle guztiek bázekiten zértaz ari zen.

Gero, ikusi dugunez, Lakarra-k erabiliko ditú hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua on bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, Hiztegi Hirukoitza horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luke izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo Hiztegi Hirukoitza kin oraingo hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin), zein, kasu horretarako, iruditzen zaigún egokiagoa. [910] [>>>]