'-a' artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak

Txopi-k galdetú atzo:

¿Zein edo nolakoa izango zen artikulo determinatua kin preposizioak?

"-a" artikulu determinatuak ondo funtzionatzen du kin preposizioak, halan ze, oro har, ez du erakusten arazorik. Adibidez an:

Txoria kokatu zén gain teilatua.

non "teilatua" dén teilatu konkretu bat, determinatua. Beste adibide bat:

Etorri zen kin txoria zein kokatu zen gain teilatua.

non "txoria" dén justuki hura "zein kokatu zen gain teilatua". Pluraletan ere, berdin ondo joaten da:

Txoriak kokatu zirén gain teilatuak.

non "teilatuak" dirén teilatu konkretu batzuk. Edo:

Etorri zen kin txoriak zein kokatu ziren gain teilatuak.

non "txoriak" dirén justuki haiek "zein kokatu ziren gain teilatuak". Egoki iritziz gero, areagotu liteke determinazioa kin "artikulu-erakusle" bat:

Txoria kokatu zen gain teilatuori zein esan nizun atzo.

edota bidéz zehaztaile bat nola "justuki", "zehazki", "preseski" edo "propioki":

Txoria kokatu zén justuki gain teilatua zein esan nizun atzo.

Txoria kokatu zén justuki gain teilatuori zein esan nizun atzo.

Indeterminazioa ere, oro har, adierazi ahal da bidéz ohiko bideak ("bat", "zenbait", "-ren bat", "edozein",...):

Txoria kokatu zén gain teilatu bat.

Txoria kokatu zen gain teilatu batzuk zein ziren oso politak.

Ikus ere a sarrera titulatzén "Prozesua dá orokorra eta partikularra ere", non genioén: 

Genioen an aurreko sarrera bat, jarráiki Euskaltzaindia, ze baliabide prepositiboen funtzio diskursibo nagusiak zirén: funtzio artikulatzailea afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta funtzio iragarlea afin efizienteki estrukturatu diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna.

Marko funtzional horren barruan, batzuetan diskursiboki komenigarria izan daiteke erabiltzea "a" baliabide burulehena afin aurkeztu sintagma absolutibo bat, baina ez dirudi halakorik behar denik noiz sintagma absolutiboa doa barrú beste sintagma prepositibo bat, demagun, inesiboa (nola plantéatu Josu Lavin-ek an aurreko sarrera):

an etxea zein esan nizun
an herriak eze ez dute argindarrik

Esan nahi baita ze ez dute ematen beharrezkoak forma astunagoak nola:

an a etcheac = etcheetan

Ez, nahikoa da:

an etxeak zein...
ki etxeak zein...
on etxeak zein...
gain etxeak zein...
burúz etxeak zein...
...

Esan nahi baita ze, orohar, "-a" artikuluak ondo egin ohi du bere lan determinatzailea noiz joán barnén sintagma prepositibo bat. [1032] [>>>]

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere

Genioen an aurreko sarrera bat, jarráiki Euskaltzaindia, ze baliabide prepositiboen funtzio diskursibo nagusiak zirén: funtzio artikulatzailea afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta funtzio iragarlea afin efizienteki estrukturatu diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna.

Marko funtzional horren barruan, batzuetan diskursiboki komenigarria izan daiteke erabiltzea "a" baliabide burulehena afin aurkeztu sintagma absolutibo bat, baina ez dirudi halakorik behar denik noiz sintagma absolutiboa doa barrú beste sintagma prepositibo bat, demagun, inesiboa (nola plantéatu Josu Lavin-ek an aurreko sarrera):

an etxea zein esan nizun
an herriak eze ez dute argindarrik

Esan nahi baita ze ez dute ematen beharrezkoak forma astunagoak nola:

an a etcheac = etcheetan

Ez, nahikoa da:

an etxeak zein...
ki etxeak zein...
on etxeak zein...
gain etxeak zein...
burúz etxeak zein...
...

Bestalde, horiek-formak nola ondorengo hau (ikus orobat aurreko sarrera):

los de las casas

ez lirake bideratuko nola gaztelaniaz, baizik (puntu honetan) nola inglesez, erabiliz formak nola "those of", esan nahi baita "horiek on":

horiek on etxeak zein...

Prozesua dá orokorra eta partikularra ere. [416] [>>>]

Mendebaldeko euskaran "a" erakuslea prepositibo bihurtu da: "a etxea"

Eta aipatuz berriro a-artikulua on Adolfo Arejita titúlatzen "Mugatzailearen erabilera: Zumarragaren gutuna (1537)" an "Euskeraren iker atalak, 3" (Labayru ikastegia, 1985):

Baina Bizkaialdeko euskerak ez eban beste euskalkien bardin jokatu. Bizkaieraz hirugarren graduko erakusle A formak jarraituko dau, baina erakusle-mugatzaileen arteko beste bereizpide bat indartu dau: tokiz aldatzea. Erakusleak izenaren ezkerretara jarri, aldi berean izen horri eskoian mugatzailea eransten jakola, erakuslearen gradu bardineko mugatzailea, hain zuzen ere. Horrela, hiru erakusleak heldu dira mugatzaile izatera, -au, -ori, -a, pluralean forma bikoitza dalarik, -ok/-ak.

Bizkaieraz erakusleak modu honetan erabiltzen dira gaur: oneek umeok, orreek gauzok, areek gizonak, au etxeau, ori maiori, a neskatillea... Egia da sarritan, erakusle eta mugatzaileak gradu berean ipintea ez dala betetzen leku batzutako euskeran (Gernikan, Mungian...), baina beste batzutan ondo zehatz, barriz (Ondarroa, Markina...). Badirudi gero ta indar gehiago hartzen doazela au umea, ori liburua ta antzeko formak [Arejita, 1985:146]

Hortxe dugu, beraz, "a" erakusle prepositiboa euskaran berez sortua, eta, esan gabe doa, erabiliz bere mekanismo propioa. Hortik soilik dago pausutxo bat ki (lortu) "a" artikulu prepositiboa, hain justu ber pausutxoa zein jada eman baitzen noiz pasatu zen ti "(h)a" erakusle postpostiboa ki "-a" artikulu postpostiboa. Esan nahi baita ze erabili behar da ber mekanismo propioa. [415] [>>>]

"a", nola "the": ez generorik, ez numerorik

Galdetzen du Erramun Gerrikagoitia-k an aurreko sarrera:

Gustatzen zait "A sorrera" hori. Baina nola litzateque plurala, esaterako "Las farmacias de Bermeo"?

Nola zioskun Euskaltzaindia-k an bere 2008ko "Testu antolatzaileak. Erabilera estrategikoa" gogoangarria, textu-antolatzaileen funtzio nagusiak dirá artikulatú eta iragarrí. Eta ezin nengoke adosago, bereziki respektu baliabide antolatzaile prepositiboak, horixe egiten baitute nagusiki: artikulatú afin evitatu velcro-efektu nahasgarriak, eta iragarrí afin efizienteki estrukturatu dezagun gure diskursoa, irabaziz potentzia eta eraginkortasuna. Finean, eta ikuspuntu batetik, bi funtzio horiek ez dira baizik bat eta bera: diskursoak askoz hobeto korritu dezan, erraztuz zer-eta komunikazioa.

Horrela "ki" batek edo "an" batek artikulatu eta iragarri egiten duté zentzu datibo-adlatibo-finala edo inesiboa on euren osagarriak, ahalbidetuz diskurso koherenteagoa, hala sintaktikoki nola interpretatiboki. Eta gauza da ze funtzio horiek betetzeko, ez dute behar ez generorik ezta numerorik ere ("ki etxea", "ki etxeak"; "an etxea", "an etxeak"). Berdin ere nola "burúz" edo "artén". Eta berdin ere nola "a" artikulua ere: "a-etxea", "a-etxeak".

Halaxe da inglesez ere, non, abiatuz tik 3. graduko erakusle singular "that", sortuko baitzen artikulu definitu orokor "the", zein balia daiteke hala singularrean nola pluralean: "the house", "the houses".

Gainera, euskararen kasuan daukagú ergatiboa, zeinen singularra bát dator kin absolutibo plurala, "ak" (ikus Josu Lavin-en komentarioa an aurreko sarrera), areago justifikatuz goragoko erabilera, "a", zein ezin den nahastu kin erabilera ergatibo bat.

Azkenik esan ze, printzipioz, "a" artikulatzaile-iragarlea soilik erabiliko litzake noiz konsideratu beharrezkoa (dá beste aukera bat), akaso askoz modu bakanagoan zein inglesez edo gaztelaniaz. [413] [>>>]

Nóla sortzen diren artikulu definituak ti erakusleak

Genioen an aurreko sarrera, ze, munduan zehar, artikulu definitu atonoak, nola "the", tipikoki sortzen dira ti erakusle tonikoak, nola "thát". Hans Adler hizkuntzalariak azaltzen digu nóla gertatzen den prozesua, gainetik bada ere, to get a feeling:

Modern Romance and Germanic languages have indefinite and definite articles, but their ancestors Latin and proto-Germanic didn't have them. It's easy to get a feeling for how the numeral one and demonstratives evolved into them.

Suppose we start with a language in which it is normal not to use articles:

(1) There is tree over there. Tree is tall.

[...] Sometimes you want to stress it's only one tree, and that the tree in the second sentence is the same as the one in the first sentence:

(2) There is one tree over there. That tree is tall.

Now it can happen that over the centuries, the style (2) of expressing things becomes more and more popular until finally using one;or that doesn't necessarily stress anything any more and style (1) falls totally out of use. At this point, the pronunciation of unstressed one and that becomes more and more careless, until it is distinguishable from stressed one; and that:

(3) There is a tree over there. The tree is tall. [Hans Adler]

Bai, hasieran hiztunak egin nahi izaten dú referentzia explizitu bat ki jada aipatutako "tree" zehatz eta definitu hori, eta horretarako erabiltzen du erakuslea: "thát tree", zein baita tonikoa, eta zein, funtzio diskursibo horretan normalizatu ahala, joango den bilakatzen artikulu berezitu atonoa: "the tree". [407] [>>>]

Inglesezko "the" artikulua ez da baizik "that" higatu bat

Genioen an aurreko sarrera nóla munduko hizkuntzetan ez den batere arraroa koexistitu daitezén hitz-aldaera ezberdinak an erabilera sintaktiko berezituak. Horren adibide bat dirá inglesaren "that" erakuslea eta "the" artikulu definitua; eta beste bat, inglesezko "one" numerala eta "a" artikulu indefinitua. Irakurtzen dugu an Wikipedia:

Articles have developed independently in many different language families across the globe. Generally, articles develop over time usually by specialization of certain adjectives or determiners, and their development is often a sign of languages becoming more analytic instead of synthetic, perhaps combined with the loss of inflection as in English, Romance languages, Bulgarian, Macedonian and Torlakian. [Wikipedia]

Interesgarria da azpimarratzea nóla artikulu definituak eta indefinituak garatu dirén independenteki an anitz familia linguistiko barrén mundua. Gainera, bádira garabide tipikoak:

Definite articles typically arise from demonstratives meaning that. [Wikipedia]

eta:

Indefinite articles typically arise from adjectives meaning one. [Wikipedia]

Bai, inglesezko "the" artikulu definitu orokorra ez da baizik "that" erakusle singular higatu bat, berdin nola "a" artikulu indefinitu singularra ez den baizik "one" numeral higatu bat, halatan ze, egun, hitz beraren bi aldaera ezberdin koexistitzen dira an erabilera sintaktiko eta semantiko berezituak (specialization). [406] [>>>]