Adlatiboa emateko ere (alegia: "nora"), bádira aukera desdoblatu onak nola adibidez "dara..."

Aurreko sarreretan aipatu ditugú aukera prepositiboak zein erabil litezkén an praktikoki signifikantza guztiak salbu adlatiboa, datiboa eta genitiboa. Eta kontua da ze, azken kasu/esangura horiek akaso izanen dirá zailenak ki desdoblatu (nahizta obvioki eman litezkén "a(t)..." an adlatiboa, "(k)i..." an datiboa eta "e(n)..." an genitiboa). Edonola ere, adibidez an adlatiboa, báda "dara..." aukera desdoblatua ere, nola genioen an ondorengo sarrera: 

• [820] "-d(a)raino", "-danik",...."-dara"

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz "-d(a)raino" eta "-danik" atzizki-postposizioak, zeinen harira aipatu nahi dugún, orain, familia bereko "-dara" adlatiboa ere, zeintaz mintzo zaigún De Rijk (1992) an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice":

En el caso alativo, se conocen, ademas de oraidara, tambien bihardara, como en bihardara gabe 'antes de mañana' (Xarlem, 1371, cf. DGV V 206), y geurzdara 'al año que viene' (Oihenart, Pr. 56), donde el morfema -da-, claro esta, no admite la significación 'ahora'. Y en el terminativo, aún es mas fácil hallar ejemplos opuestos a la etimología que proponemos, como bihardraino 'hasta mañana' (Tartas, Onsa, 35) y noizdrano 'hasta cuando' que se da hasta cuatro veces en el Nuevo Testamento de Leizarraga (Mt. 17.17, dos veces; Le. 9.41; in. 10.24). [De Rijk, 1992:704]

Horra hor, beraz, "-dara" adlatiboa, zein, orobat nola "-d(a)raino" edo "-danik" aisa bihur litekén:

1. postposizio (partikula banandua): "etxera dara", eta
2. preposizio: "dara etxea",

zein den beste aukera adlatibo bat.

Ezaguna denez, "draino" forma idatzi dá atxikirik eta baita askerik ere, nola genioén an:

• [809] "draiño" soltea: akaso jarraikiz antzeko eredu bat (analogia)

Atzoko sarreran ondorengo galdera egiten genuen referitua ki prozesua nondik atzizkiak pasatzen diren ki izán hitz solteak:

Ados, baina, nóiz pasatzen dira atzizkiak ki izán hitz solteak?

Azken sarreretako kontextuan, galdera izan liteké: nóiz edo nóla pasatzen da "-raino" atzizkia ki "draino" forma askea? Ez da erraza jakitea, baina guk uste ze pausu hori gerta zitekén noiz hiztun batzuk (ekialdekoak, zirkunstantzia batzuetan) bilatu eta aurkitu zutén bide bat ki erábili "-raino" kin adverbio tenporalak nola "gaur" edo "bihar" (ikus sarrera hau). Erabilera horretan, akaso autoreek duda eginen zuten burúz "draiño" horren izaera, halatan ze, batzuk interpretatuko zutén atzizkia zela (atxikia emanez), eta beste batzuk postposizioa (askea emanez). Ikus an OEH:

oraindaraino.
(-raño Lar, H), oraindraino (SP), oraindrano (vEys, H), oraidraino (R-uzt), orainderaino, ora(i)drano.
Hasta ahora. "(Hasta) aquí, hasta ahora" Lar. v. oraindaino.

Hik begiratu ukhan duk mahatsarno ona oraindrano. Lç Io 2, 10. Karitatez berotzatzu bihotzak, / herraz eta gaitzeristez oraindaraño hotzak. EZ Man I 38 (II 23 oraidaraño, II 186 orain daraño). Baldin oraiñ daraño egondu bazarade itxuturik bizioten [sic] eta bekatuetan. (Munarriz, 1753). FLV 1989, 117. Leituko da orainderaño bezala euskerazko librotxo bat. (Larraun, 1762). ETZ 126. Orai drano nik egin düdanak ezpeitü deüs balia. Mst I 19, 1 (SP huneraino, Ch orai arteraiño, Ip orai artino, Ol gaurdaiñokoan). Zure grazia eztian / oraidrano izan nüzü. Mustafa. (ap. DRA) Orainderaño egin tugunak / eman diozkagu bertzeri. Auspoa 97, 21. Ama, zure nahiak oro egin zitit oraidrano, zure seme legian. Ip Hil 148. v. tbn. Oradrano: O Po 6. Tt Onsa 138 (Arima XIV oradraino). [OEH]

Interpretazio aske hori egon zedin, paper bat joka zezakén horrek mekanismoak déitzen analogia. Nóla gerta ziteken? Ba, aurreko aipuan bertan aurkitzen ditugú formak nola orai arteraiño edo orai artino, non dauzkagún "arteraiño" eta "artino" solteak (zein batzutan agertuko dirén atxikirik ere), eta non, gainera, orobat aurkitzen ditugún "-raiño" eta "-iño" integraturik. Hortaz, bide beretik, akaso analogiaz, ez dirudi hain zaila ze hiztun batzuk interpreta zeitén "draino" edo "daraino" nola postposizioak (askeak). Eta akaso gero, erabilera aske hori zabalduko zen ki beste forma batzuk, nola "-ra draino", zeintaz mintzatu ginen atzo.

Edonola ere, gauza da ze hiztun (edo idazle) batzuk, nola edo hala, hasi ziren ematen "draiño" askea.

Bistan denez, bide horretatik beretik "dara" ere eman litké askerik, hala an modu postpositiboa nola an modu desdoblatua: "dara..." (ikus gorago). Dena ere, euskara hutsa. [2630] [>>>]

Baldin Zipf-en legea betetzen bada, Shannon-en 0.1 proportzio hori teorikoki izanen dá 1/Sn (ez da izanen independentea ti "n")

Shannon-ek zioén hemen ze:

Baina, 0.1 hori (= .1 an Shannon-en artikulua) dá a proportzioa artén maiztasun handiena an corpusa eta hitz-kopuru totala (0.1 hori dago ki Sn = 10), alegia: 

(1/Sn) = (1/10) = 0.1

eta Zipf-en erlazioa betetzen delarik, proportzio hori (0.1 hori edo, berdin ere, Sn = 10 hori) egonen da an funtzioa on zénbat hitz ezberdin erabili diren an corpus hori (hots, an funtzioa on "n"). Esan nahi baita ze proportzio hori (0.1) ez da independentea ti "n", baizik ze atera beharko litzake ti:

(1/Sn) = 1/(sum(1/(1:n)))

halan-ze, horrela eginez, hitz guztien probabilitate agregatua izanen dá beti 1 (ezin liteke izán infinitu):

sum((1/Sn)/(1:n)) = sum(1/(sum(1/(1:n)))/(1:n)) = 1

Zehazki, proportzio hori 0.1 izateko, hitz ezberdinen kopurua ("n") teorikoki izan beharko litzaké 12367:

S<-function(n){sum(1/(1:n))-10}

uniroot(S, c(1,100000)) 

$root
[1] 12367 

Horrela, ondoko aipuko batukari hori:

izanen da justuki 1 noiz batuketa dén egiten tikan 1 daino 12367 (horiek izanen liraké hitz guztiak, teorikoki):

(1/(sum(1/(1:12367)))) = 0.09999957 ≃ 0.1

Praktikan, kalkulatu beharko lirake hitz guztien probabilitate enpirikoak (zeinen batura derrigor izanen dén 1) eta hitz guztiak erabilí an konputoa on entropia, eta ez soilik lehenengo 8727 hitzak. Horrela, corpuseko hitz guztiak konsideratuz, entropia jaitsiko litzake ti 11.82 dara 9.716223:

TEnt(12367)

9.716223

Baldin soilik 8727 hitz ezberdin erabili balira (Zipf-en legea perfektuki beteta), entropia litzaké 9.414066:

TEnt(8727)

9.414066

zein den are urrutiago ti 11.82 bitak per hitza zein Shannon-ek kalkulatu zituen baztertuz hainbat hitz ti bere kalkulua. [1327] [>>>]

'ikas dezan nahiz' (OEH), nondik: 'nahiz(-eta) ikas dezan' (OEH), eta berdin kin aditz ez-jokatuak ('Hori ikasi nahiz' → 'Nahiz(-eta) ikasi hori')

Atzoko sarreran genuén ikusten ondorengo adibidea:

... ikas dezan nahiz [OEH]

an OEHko sarrera hau:

bitárten herenegungo sarreran genuén ikusten beste ordenamendu hau:

Nahiz-eta ikas dezan,...

zein orobat ikusi ahal dén an OEH:

non jada gramatikaldu da estruktura final bat, aurreratuz "nahiz" postposizioa. Antzekoa gertatu ohi da kin erabilera ez-jokatuak, non pasatu ahal dén tika:

objetua + aditz ez-jokatua + nahiz

dara:

nahiz + aditz ez-jokatua + objetua

esan nahi baita:

"Hori ikasi nahiz" → "Nahiz ikasi hori"

non azken ordena hori izan ahal dén finala, nahiz gehienetan dén konzesiboa (ikus ere sarrera hau). [1015] [>>>]

"lekarke" redundantea vs "nekarke" ez redundantea

Jarraituz kin adizkiak zein Gilen-ek propósatu hemen, ikus daigun azken biak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Horien ordez erabiliko ditugú "bazenekar" eta "lekarke" analogoak, non aurkitzen ditugún "ba-" eta "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luké ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. Baina, zer dela ta? Nóndik etor ziteken mugimendu hori?

Azalpen bat litzaké ze, behinda "nekar", "zekar" eta "ekar" reanalizatuak zirelarik ordezta "ekarda/ekart", "ekarzu" eta "ekar" zaharrak, "le-" aurrizkiaren aplikabilitatea gelditzen zén oso murriztua (lehendik ere báziren formak nola "hark ni nekar", eta beraz, akaso lehenagotik ere sartua zén "-ke" batzuetan redundante hori), halan-ze formalki berdin geldituko zén "lekar" reanalizatua, baina ez 1, eta 2. personak (oraingo "nik hura nekar" = lehengo "nik hura ekart"...), non nolabait esan, "ne-" eta "ze-" aurrizkiek okupatua zutén "le-" potentzialaren lekua (nik hura lekart"). Irregularitate hori kopontzera etorriko bide zen "-ke" atzizkia, zein atxikiko zitzaien ki persona guztiak nahiz 3. personetan izán redundantea.

Esan nahi baita ze goiko forma hori, "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin dén aipaturiko zentzua on posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua. Horixe izan ziteken arrazoi nagusietakoa zergátik "-ke" zabaldu zen an ber funtzioa zein lehenago betetzen ari zen "le-" trinkotua. [879] [>>>]

Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere

Aurreko sarreran komentatzen genuén ha aukera adlatiboa on "dara..." prepositiboa, berdin nola lehenago ikusiak genituén "draino..." eta "danik...". Bide beretik izan genezaké "d(a)rantz(a)..." ere. Horren inguruan, Ekaitz Santazilia-k biltzen dizkigú ondorengo azalpenak buruz nóla sor zitekén "-rantz" atzizkia (an "Noun Morphology", 2013):

More recently, Gómez (2005) has reconstructed *-raontz, from which the three attested variants could be derived. It would be an agglutination of the allative -ra plus an old noun *-ontz, which according to Gómez would be semantically close to Lat. versus ‘facing → towards’, and would have undergone the same grammaticalization. Hence, the Basque reconstruction might be a loan translation of the Latin ad versum (ibid.: 276). The Basque word ontzi ‘recipient (of a liquid)’, in turn, would be a morphological derivation of that *-ontz. 

Lakarra (2008a) suggests that ontzi is a loan word (possibly from Lat. conchea ‘shell-like, concave’), and prefers instead *-ra + dontz (ibid.: 484), or even *-ra + *-da-non-tz, as the source of the directional allative. This would be formed by the variant *-rada (> -rat) of the allative (cf. §6.4.2.2) + the Proto-Basque root *non + the derivational suffix -tz. The root *non would have a meaning of movement which would also be present in joan ‘to go’ (< *e-danon) (cf. Lakarra 2006a: 583-4). [Santazilia, 2013:267-268]

Jatorria edozein delarik, eta jarráiki ber eredu sortzailea (ber mekanismo sortzailea) nondik atera dén adibidez "draino...", eskura legoke "d(a)rantz(a)..." ere. [821] [>>>]

"-d(a)raino", "-danik",...."-dara"

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz "-d(a)raino" eta "-danik" atzizki-postposizioak, zeinen harira aipatu nahi dugún, orain, familia bereko "-dara" adlatiboa ere, zeintaz mintzo zaigún De Rijk (1992) an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice":

En el caso alativo, se conocen, ademas de oraidara, tambien bihardara, como en bihardara gabe 'antes de mañana' (Xarlem, 1371, cf. DGV V 206), y geurzdara 'al año que viene' (Oihenart, Pr. 56), donde el morfema -da-, claro esta, no admite la significación 'ahora'. Y en el terminativo, aún es mas fácil hallar ejemplos opuestos a la etimología que proponemos, como bihardraino 'hasta mañana' (Tartas, Onsa, 35) y noizdrano 'hasta cuando' que se da hasta cuatro veces en el Nuevo Testamento de Leizarraga (Mt. 17.17, dos veces; Le. 9.41; in. 10.24). [De Rijk, 1992:704]

Horra hor, beraz, "-dara" adlatiboa, zein, orobat nola "-d(a)raino" edo "-danik" aisa bihur litekén:

1. postposizio (partikula banandua): "etxera dara", eta
2. preposizio: "dara etxea",

zein den beste aukera adlatibo bat. [820] [>>>]

NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Duvoisin [OEH]

Azken sarreretan mintzatu gara burúz "-ra draiño", "-ra diño", "-ra giño" eta antzeko postposizioak zeinen zentzua zén muga-adlatiboa, baina orain gogoratu nahi dugu nóla hemen agertzen zitzaigun "danik" postposizio ablatiboa ere, zeinen desdoblamendu prepositiboa ez dateke zaila.

Duvoisin-ek erabili zuen postposizio hori afin indártu lekuzko ablatibo bat:

NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Dv. [OEH]

Bestalde Sareko Euskal Gramatika-k eskaintzen dizkigú honako azalpen eta adibideak:

danik
Iparraldean –danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko:

• San Bernardoren amak, halako semearen merezizko ama baitzen, bere haurrak bere besoetan harturik sortu ziren bezain laster, Iesus gure Iaunari ofrezitzen ziotzan, eta orduan danik hek maite zituen errespeturekin, gauza sakratua eta Iainkoak begiratzera eman zioena bezala; eta hori hain zori onez gertatu zitzaion, non haren zazpi umeak izan baitziren guziz saindu. (Philotea, Pouvreau, S.)
• Gazte-gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen; Mauleko ikastegian erdarazko bertsuak jada ontzen zituenaz geroz, hamalau-hamabortz urtetan. (Euskal Literaturaz, Lafitte, P.)
• Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik. (Buruchkak, Etchepare, J.)
• Nahiz ene legeetarik urrundu zareten eta ez ditutzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
• Jaunaren izena laida bedi orai danik bethiere artino. (Beste zenbait itzulpen, Arxu, J. B.)

Adibideetan ikusten denez, Iparraldeko tradizioan arruntak dira gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… eta antzekoak (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun). Bestalde, -danik horrek askatasun handiagoa zeukan lehen, eta inesiboko postposizio sintagmekin ere aurkituko dugu:

• Ezen sarthuren gara reposean gu, sinhetsi ukan dugunok, erran duen bezala, Bada zin egin ukan dut neure hiran, Baldin sekulan sarthurenbadirade ene reposean: munduaren hatsean danik haren obrak akabatu izan baziraden ere. ("Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria", Leiçarraga)
• Horra nondik ikasten dugun, ezen berzeak sanktifikatzen dituena, makula orotarik xahu dela: eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Iainkoari konsekratu izan kaiola makularik batre gabe: leinu humano guzia suiet den korruptioneak hura baithan ikustekorik batre ezluenkat. ("Katexismea", Leiçarraga)
• Baiñan plazer izan darotanean Jainkoak (zeiñek berezi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deithu izan bainau bere graziaz) 16 ezagutarazi bere Semea predika niozatentzat jentillei, ordu beretik egin izan dut, egon gabe haragiaren eta odolaren ganik konseillu hartzen. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)
• Adoratu izan zuten turraren gaiñean daudezen guziek, zeiñen izenak ez baidire eskribatuak munduaren hastean danik hillarazia izatu den bildotsaren bizitzezko liburuan. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)

Eredu horrek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.

Beraz, ez da erabiltzen gaur egun, baina hor dago postposizioa, eta hor dago orobat eredu aurreratzailea, nondik etorriko litzakén, adibidez, "danik-eta...", edo orobat "danik..." soila. [819] [>>>]

"-draino" azalduá nola metatesia on "-ra + dino"

Galdetzen genuen hemen ea nóndik atera ziteken hori "-d(a)-" epentetiko modukoa zein zitzaigun agertzen bátuz "orain" adverbioa eta "-raiño" sufijoa, osatuz "oraind(a)raiño", adibidez. Eta hantxe ere aipatzen genuen azalpená on De Rijk (1992), zeinen arabera "da" hori izanen zén adverbio zahar bat, signifikátuz "orain", zein geldituko zen fosildua (eta errepikatua) an estrukturak nola aipatutako hori: "oraind(a)raiño".

Baina bádira beste azalpen batzuk ere. Adibidez, sarrera honetan aipatzen genuén liburuá "Euskal dialektologiaren hastapenak" (Txillardegi (Zuz.), 1983:365) non "-draiño" hori azaltzen dá arartez fenomenoa on metatesia:

Bustintze eta Arhantsusiko adibideetan, "ra + dino" elemenduen metatesia edo dagoela ematen du:

"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]

Hor da, beraz, azalpen alternatibo bat ki sorrerá on "draino" postposizioa eta bere "-d-" hori, zein, azalpen horretan, ez litzakén epentetikoa. Baina, orain, galdera dá:

Nóndik etorriko litzake "-dino" eta bere "-d-" hori? 

Biharkoan saiatuko gara horretaz zerbait esaten. [813] [>>>]