"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran

Zioén atzo Erramun Gerrikagotiak:

Comentatzen duzu Jesus "ze ez" particula comparativoa. Baina erabili ahal da, esango nuque, soilic "ze" noiz ez da marcatzen negativotasuna. Esateraco,

Ni gazteago naiz ze nire arreba biac.

Ezen bi hauec, "ze" eta "ze ez" dira particula comparativo bat eta bera baina 2.ean da marcatzen negotivotazuna.

Bai, esan  geinke:

Ni gazteago naiz ze nire arreba biak. 

Ni gazteago naiz ze ez nire arreba biak.

edo:

Hobe da gorde ze eske.

Hobe da gorde ze ez eske.

Gogora daigun ondorengo sarrera:

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki.

"ze" edo "ze ez", oraintxe, aukeran.

"ze ez" an Orotariko Euskal Hiztegia

Atzo ikusten genituén zenbait erabilera konparatibo kin "ze ez". Horrá Orotariko Euskal Hiztegiak zér dakarren gain estruktura zahar hori:

Hortxe, oraintxe, guztiz eskura.

Sopelako Juana Basarte (1992). "..., eta kasu da se eskondu san, ..."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuén nóla "ze" partikula adibidez konpletiboa ez den derivatu ti "zer" galdetzailea (hala balitz ederki egongo litzake, noski), baizik jarráituz bide ondo konplexu-distiratsua, zeinen abiapuntuan dá "ez" partikula negatiboa. Eta gauza da ze, nola zioén Mitxelenak, "ezen" hori, edo bere ahaideá "ze", erabili dá kolokialki ere: 

Mitxelenak esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: ...

Horretaz, ikustagun an liburua titulatzén "Urduliz ingeru" (Gaminde, 1992) nóla Sopelako Juana Basartek, 72 urtekoa, zioén:

..., eta kasu da se eskondu san, ... (..., eta kasua da ze ezkondu zen,...)

Hortxe dugu kasu bat non erabiltzen da "ze" konpletibo soila. Halako erabilerak gerota nekezago topatuko dira. [⇶]

"ezen + -(e)la" edo "ze" soila, aukeran

Atzoko sarrerako lanean erabiltzen genuén, adibidez, "ezen" konpletiboa kin "-(e)la" konplementatzailea, baina, OEHn, báda beste aukera bat zein izan ahal den ondo laburragoa: "ze" soila: 

Aukeran. [⇶]

'nahin...' prepositiboa eta '...nahiean' postpositiboa (desanbiguatuz diskursoa)

Aurreko sarreran genúen konsideratzen "nahin..." baliabide prepositiboa, zein, genioenez, ez dén baizik emaitza ti aurrératu "...nahi(ea)n" postpositiboa:

Sarrera honetan soilik nahiko genuke esan ze "nahin..." forma laburtu hori oso egokia dateke finéz forma prepositiboa ez dadin izan justuki ber forma postpositiboa, hola zuzenean desanbiguatuz diskursoa (ikus [617]).

Bide horretatik zihoaztén adibidez "bitarten..." prepositiboa respektu "...bitartean" postpositiboa, edo "arten..." respektu "...artean" (desánbiguatuz aldaera pre eta postpositiboa).

Ikus ere sarrera erlazionatu hauek:

• ezen, baizen, zeren, arren, ... bitarten, arten ...

• "-ki", "-kiden > -kin", "-kizun" >>>> "ki...", "kin...", "kizun..."

• "merexian (eta)...." = "beharrean (eta)..." = "ordez (eta)..."

[1017] [>>>]

"baldin" baliabide burulehena datór ti perpaus konprimitu bat

Atzoko sarreran mintzo ginen gain "baldinba" kondizional postpositibo bat, zein kasu horretan, eta itxura guztien arabera, agertuko litzaiguké dislokatua ti posizio pre-laguntzailea (baldinba + laguntzailea), eta zeinen barruan aurkitzen dugún "baldin" partikula, zein askotan kokatzen dén an hasiera on perpaus kondizionalak, prepositiboki. Eta gauza da ze interesgarria izan ohi da ezagutzea zéin mekanismotatik sortu diren halako tresnak. Kasu honetan, baliabide horren etorkia izanen litzaké perpaus moduko bat, zein, behin konprimituta arartez kontrakzio bat, gramatikalduko zén nola partikula kondizionala (ikus OEH):

baldin.
Etim. De algo como ba- + ahal + dadin. [OEH]

Antzera, tresna burulehenak derivatu ahal dira ti dislokazio prepositiboa on material primigenioki postpositiboa, nola, adibidez, "ezen", zein erosionatu ahal den emanéz adibidez "ze" prepositiboa.

Beste adibide bat izan liteké "artén A eta B" estruktura prepositiboa, zeinen jatorria dén "A-ren eta B-ren artean" postpositiboa, non "artén" forma bisilabiko higatuak izanen litzaké arkigi burulehena, Ikus ere:

• "ezen, baizen, zeren, arren, ... bitarten, arten ..."

• "ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)..."

[974] [>>>]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza on bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigún hiztegiá on Bergarako Euskara (online):   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zértaz mintzo gara noiz mintzo garen burúz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [745] [>>>]

"helburuarekin ezen..." = "helburuz ezen..."= "helburuz eta..." = "helburuzta..." = "helburúz..."

Aurreko sarreran aipatzen genuén, adibidez, a estrukturá "helburuarekin ezen...". Eta gauza da ze estruktura hori dá guztiz parekoa zein "esperantzarekin ezen...", zein jada ezagun dugun zatio agértu, adibidez, an ondorengo adibidea ganik Lizarraga Elkanokoa (Gilen-ek aipatua hemen):

Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. [Lizarraga Elakanokoa]

edota atzoko sarreran  gabé "ezen":

... hirur hoguei libera urhe paubrer emaiteco, conditionerequi bertce mundian philosopha harc uqhenen ciala bere somare doblia. [Tartas]

Eta berdin nola zirén baliokide:

"esperantzarekin ezen..." eta
"esperantzaz ezen...", edota halaber
"esperantzaz eta...",

ez dira gutxiago baliokide izanen:

"helburuarekin ezen..." eta
"helburuz ezen..." edo
"helburuz eta..." edota
"helburuzta...",

zein den 4 silaba laburrago zein bere goragoko kidé "helburuarekin ezen..." (8 silaba kóntra 4), eta, hortaz, kasu askotan, erabilgarriagoa. Ohiko lez, aukeran ere báda:

"helburuz..."

soila ere. Eta esan gabe doa, "helburuzta + infinitiboa" edo "helburuz + infinitiboa" hor daude, nola ezpa! [693] [>>>]

Euskararen txokoa: "helburuarekin ezen..."

Aspaldi, hain aspaldi nola 2002an, EHUko nire klaseetan hasi nintzen ematen ikasleei orritxo bat, nik egina, non egiten nituen komentario aski orokorrak burúz estatistika. eta baita batzutan komentario zehatzagoak burúz temarioa zein ikusten ari ginen, hala nola ere sail bat deitzén "Euskararen txokoa", non aurkezten nituén zenbait estruktura sintaktiko zein erabili nahi nituen an klaseak. Orritxoa deitzen zén Nonbait, eta finean soilik banatuko nituén 4 zenbaki:

baina gauza da ze orritxo horren 1. zenbakian aurkeztuko nuén azken sarreretako "ezen" hori bera, azpi tituluá ""Ezen" hitz jokatuen konpletibo modura", justuki nola agértu beherago (klikatu gain irudia afin ikusi argiago):

Eta, ikusi ahal denez, bukaeran agertzen dirá zenbait konbinazio:

Aurrekoekin zenbait konbinazio eginen ditugu, honakoak lortuz:

intentzioarekin (ezen)... -la
baldintzaz (ezen)... -la
nabarduraz (ezen)... -(e)n
itxaropenez (ezen)... -(e)n
helburuarekin (ezen)... -la
salbuespenarekin (ezen)... -la
konklusiora (ezen)... -la
egitatea (ezen)... -(e)n
seinale (ezen)... -(e)n

non, akaso, egonen dira expresioak zein ez diren inoiz agertu explizituki an literatura (zahar edo berria), baina zein ez diren horregatik gutxiago erabilgarri. [692] [>>>]

Leizarraga (1571): "esperantza, ezen..."

Aurreko sarrera batean genioen ze "...esperantzaz ezen..." dá ber estruktura zein "...esperantza ezen..." ustez eta euskal literaturan ez zegoenik azken horren erabilera expliziturik, baina, bilatzen hasita, konprobatu dugu ze aurki daitezke adibideak nola ondorengoa on Leizarraga bera:

...gogo egin nezan, neure ahal guziaren egitera, eta Iainkoak eman plazer ukan drautan guziaren borondate onez haren Elizaren edifikationetan enplegatzera. Baina are gehienik bihotz eman ukan zerautana zen nik nuen esperanza, ezen moien hunez Iainkoaren hitz purak ukanen luela sartze eta abanzamendu Heuskal-herrian:... [Leizarraga, "Testamentu Berria", 1571]

edo beste hau, ondo zaharra ere:

Eta nola bai-nagotzu humilki neure bekatuen barkamendu eske, hala dut esperanza ezen barkatuko derauzkidatzula zure miserikordia eta ontasun handia gatik. Biz hala. [Estebe Materre, "Dotrina kristiana", 1617]

edo ondoko hau, askoz berriagoa:

Hala ere nik badut esperantza ezen nonbaitera helduko ahal dela nire pentsamendua. [Roman Garmendia, Karmel aldizkaria, 2010]

Hor dago, beraz::

• esperantza ezen...

Eta berarekin, halako erabilera guztiak ere. Nahi izanez gero, prest. Edonola ere, ozen esan nahi genuke ze testigantza horiek ez zirela inondik inora beharrezkoak afin zilégitu erabilera hori. [691] [>>>]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amuriza-k (2010) planteatzen zuén hori arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeháztuz izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nóndik etor litekén soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dut: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [690] [>>>]

Amuriza (2010): "Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena.

Aurreko sarreran gogoratzen genuen ze euskaraz erabili dirá estrukturak nola:

•  "esperantzaz-ezen..."
•  "esperantzarekin ezen..." 

Xabier Amuriza ere mintzo zaigu burúz egiturá "...-tzeko itxaropenagaz" an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010):

Zer gertatzen da, ordea, gure "atzekoz aurrerako sintasi" zorioneko hori inbertitzen denean, behar delako, komeni delako, edo, soilki, halaxe egiteko kapritxo literarioa dugulako? Esaterako: Ederto bizi naiz pizteko itxaropenagaz. Baina orain esan nahi dut: Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52-53]

Segituan, Amuriza-k azpimarratuko digu nóla esaldi-bukaerak dirén oso inportanteak:

Bistan da sorpresa gisan, indargarri gisan, edo kapritxo soil gisan, ez naizela piztuko" perpaus menpeko hori azkenerako utzi nahi dudala. Ez du balio esan diezadaten: "Ba, esaik: Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena. Eta gainera, ordena horretan esan beharko zen: "Ederto bizi naiz, piztuko ez naizen ... itxaropenagaz". Ez dago zertan eztabaidatu. Sintaxiaren inbertsioak, jarduera literarioan batez ere, oso garrantzitsuak dira,... [Amuriza, 2010:52-53]

eta orobat nabarmenduko digu nóla behar diren baliabide funtzionalak: 

..., eta euskaraz baliabide funtzionalak eta naturalak behar ditugu, sortzen diren premiak edo gurariak (edo kapritxoak, soilik) betetzeko. [Amuriza, 2010:52-53]

Ikus, honetaz, sarrera hau ere: "Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak".

[689] [>>>]

"...esperantzaz ezen..." dá ber estruktura zein "...esperantza ezen..."

Ikusi genuen hemen nóla jada, orain, existitzen den euskaraz estruktura bat zein dén:

•  "esperantzaz-ezen..."

edota ondoko hau, erabilia ga Etxeberri Ziburukoa an bere "Noela eta beste kantu spiritual berriak" (1631):

Esperantzarekin ezen
Zure exenplu onak
onera ganbiatuko
zituela gizonak.

nondik, arazorik gabe, derivatzen zaizkigún honako erabilerak ere:

• "esperantza ezen..."
• "ideia ezen..."
• "hipotesia ezen..."
• "albistea ezen..."

eta beste holako edozein ere. [688] [>>>]

"... the news that ..." = "... albistea ezen ..."

Sarrera batzuk atzerago, irakurtzen genituén ondoko hitzak:

Consequently, one has to consider the alternative loose hypothesis that IRL varies... [Pellegrino et al., Language, 2011:547]

eta berdin ere irakur genezakén:

Consequently, one has to consider the news that IRL varies... 

non izanen genukén ber erabilera sintaktikoa zein genuén euskaraz an aurreko sarrera:

... albistea ezen...
... hipotesia ezen...

esan nahi baitá:

Egun aproposean iritsi da albistea ezen Kaledonia Berrian egingo duté...

Ondorioz, konsideratu beharko genuke a hipotesi alternatibo ahula ezen IRL dá aldatzen...

Gauza da ze "...albistea ezen..." aukera hori guztiz eskura dago, gaur bertan, orain. Gero bakoitzak ikusiko zér erabili. [687] [>>>]

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopi-k:

Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]

Orohar, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) laburrak izan behar dira (orohar 7-8 silaba edo), eta ezin ditugula silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehiago sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik orohar, bereziki da horrela an kasua on hitz funtzionalak, nola genioen hemen:

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera. [Balbula, 2006]

Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izán laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izán burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzatu gará berriki hemen:

Bide batez komentatu nahi genuke "ezez..." konparatibo horren interesa, zeren 2 silabatan betetzen baitú funtzio bera zein 3 silabatan betetzen dutén "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek, izanki horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]

Alde horretatik, "zein" dugú monosilabikoa, bitárten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten duté euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazén haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituén partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]

Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"), eta "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goragoko adibidean, akaso autoreak nahi izan dú evitatu errepikátzea "zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeagoek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. [586] [>>>]

1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

Azkenaurreko sarreran aipatzen genuen a-partikula konparatibo burulehená "ezez...", zein agertzen zaigún an 1659, jarria an ahoa on persona bat zein zuzentzen zaion ki bere anaia an terminu hauek: 

[…] que le dixo al dicho Miguel de Alemán, su hermano, con mucha cólera estas raçones en vascuence: Jaincoaren passioa! Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac, que en romance quiere decir: “Dexarlos, hermano, que, por la pasión de Dios, son las más horas que los días”, que al sentir de dicho testigo las dichas raçones son palabras de amenaças y desafío. [1659]

Textu hori aipatzen dá, besteak beste, an tesia on Urtzi Reguero titúlatzen "Goi-nafarrera arkaiko eta zaharra: azterketa eta testuak" (2017), aterea ti textuak zein Maiora Mendiak eman dituén ezagutzera duela gutxi, justuki an 2011:

Nafarroako iparraldean jarraituz, Baztangoak dira orain dakartzagun esaldiak. Guztiak dira XVII. mendekoak, eta eskualdeko hiru herriri dagozkie: Amaiur, Irurita eta Arantzari, hain zuzen ere. Maiora Mendiak (2011: 148-152) eman zituen ezagutzera hiru lekukotasun hauek. [Urtzi Reguero, 2017:109]

Urtzi Reguero-k dioenez:

Sintaxi aldetik, konparaziozko perpausak osatzeko eces partikula erabiltzen da: oray ere gueyago dituc oronac eces egunac (1659). [Urtzi Reguero, 2017:110]

Bide batez komentatu nahi genuke "ezez..." konparatibo horren interesa, zeren 2 silabatan betetzen baitú funtzio bera zein 3 silabatan betetzen dutén "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek, izanki horrela kasu askotan bereziki erabilgarria.

Baita komentatu, an ber haria on gure azken sarrera, ezen "ez" expletivoa an "ezen ez..." ez dela jada bere osotasunean expletivoa an "ezez...", non, behin kontrakzioa eginda, soilik litzakén expletivoa bukaerako "-z" morfema.

Azkenik esan ze, gaurko adibide honetan ere, baliabide burulehen konparatibo horrek ez du aurkezten konparagai luze edo konplexurik, baizik justuki alderantzizkoa, sinplea, hain sinplea nola "egunac". [580] [>>>]

"ezen" eta "eta" batera ere

Aurreko bi sarreretan (ikus azkena) mintzatu gara burúz "ezen" eta "eta" explikatiboak, eta orain aipatu nahi genuke ze bi partikula horiek batera ere eman daitezke. Ikus ondorengo adibideak an OEH: 

ZE: (Reforzado con eta). Ire semiari berbetarako edukaziño pixkat emon biar detsak; ze, ikan tratatzen najok eta. SM Zirik 78. Nunbaitx leku biarrian izango gaituk, ze, [...] mundu au ixa gaiñezka ein biarrian jaukagu-ta. Ib. 23. [OEH]

non bukaerako "eta" edo "-ta" horiek balia litezke ki enfatizatu (edo akaso gogoratu) perpausaren zentzu explikatiboa noiz kokátu aditza an posizio buruazkena.

Báda, bestalde, beste erabilera bat non "eta" partikula ez den klitikotzen kin bukaerako aditza on perpaus explikatiboa (nola gertátu gorago), ezpada-ze klitikotuko da kin "ezen" bera, sortuz halako aukera konjuntibo burulehen nabariago eta indartuago bat, hain zuzen "ezen-eta":

EZEN ETA: Porque, ya que. Deusik ez dezake, ezen-eta da estekatua. Othoizlari n.º 19, 226. [OEH]

Hortxe dauzkagu "ezen" konjunzio burulehena eta "eta" partikula, orain indartzaile bihurtua. [443] [>>>]

"ze" explikatiboa an posizio ez-burulehena, edo, horixe bai dela flexibilitate sintaktikoa!

Atzoko sarreran aipatzen genuen a-posibilitatea ki erábili "-ze" klitiko kausal bat an posizio ez-burulehena, eta orain ikusiko ditugu beste antzeko "ze" edo "ezen" explikatibo batzuk atereak tikan Orotariko Euskal Hiztegia [OEH]:

ZE: Baleuko ondasunik ze, laister kenduko leuskio. msOch 3. [OEH]

esan nahi baita: "Ze, baleuko ondasunik, laister kenduko leuskio.", non "ze" hori dá explikatiboa. Ikus beste adibide kausal-explikatibo batzuk kin "ezen" aldaera:

EZEN: (No situado al comienzo de la oración). Guztiarekin alferrik / hanbat penatzen dire: / hirugarren egunean / ezen biztuko zaie. EZ Noel 99. Iragan behar duzu ezen uretik eta sutik, freskaduran sarthu baiño lehenago. Ch I 22, 5. Dohatsu ezti direnak, gozatuko dire ezen Lurraz. Jaur 378. Gorthea ezen, hemen klarki errateko, / Herri bat da. Gy 212. Kanporat ilkhi gabe ere, Jainkoa geroni baithan kausituko dugu. Badugu ezen arima, badugu gorphutza. Arb Igand 149. v. tbn. JesBih 396. MarIl X. Dv Lab 225. Xa Odol 91. [OEH]

Nahizta posizio sintaktiko ez-burulehen hori ez da, orohar, hain interesgarria tikan ikuspuntu komunikatiboa, errepara deiogun ki flexibilitate sintaktikoa zein islatzen den hor, zein, izanki oso gauza ona, aise aplika liteke i-beste partikula asko nola adibidez "burúz" edo "artén", zein, horrela, kokatu litezke an posizio burulehena ere noiz nahi edo behar den. Eta hori bai izango litzakela ondo interesgarria komunikatiboki, hori bai izango litzakela aurrerapausu komunikatibo ederra. [442] [>>>]

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

Aurreko mezuan aipatzen genuen ondorengo esaldia e-Duvoisin, zein agertu an Orotariko Euskal Hiztegia:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak. (OEH)

non, genioenez, "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

nondik, adibidez:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira ez gehiagorik ez gutxiagorik ezen harrak.

eta hortik hurbil:

Oraingo langileak ez dira eskasago ezen lehenagokoak.

Ikus ere ondorengo "ezen" konparatibo postpositiboa, berdin ere jasoa an Orotariko Euskal Hiztegia:

Lenagokoak ezen / oraingo mutillak / ez dira eskasago. (OEH)

non, berriro konprobatzen den flexibilitate sintaktiko handia an mekanismo propioa nondik sortu diren konparatibo hauek. [434] [>>>]

"ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa artén "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein printzipioz dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudike ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia on ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko zentzua on "ezik" baliabide hori.  Ikus beste adibide hau:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor-espekulatibo bat gain nóla pasa liteken tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat. [433] [>>>]