...bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)...

Atzokoan genioén ze Josu Zabaleta, zein den euskal itzultzaile bakarra ze-lortu dun Espainiako Itzulpengintza Sari Nazionala (2013), ez dela prezeski nabarmentzen zatio bere perspektiba sintaktiko zabala eta zabaltzailea, irekia eta garatzailea (saria, besteak beste, eman ziotén zatio, ez gehiago eta ez gutxiago ze zatio sortú eta garatú hizkuntza literarioak eta poetikoak), baizik, ondo alderantziz, nabari da bere jarrera uzkurra, murritza, mugatua... respektu uzta ederra e-harribitxi eta mekanismo sintaktikoak zein euskarak gustura erakutsikó ki edonor ze-nahi dun ikusi eta... erabili.

Ikus (pixkat beherago zein atzoko hasiera) beste esaldi horietako bat zein, irakurritakoan, ez dugun jakinen zéin den bere signifikazio zehatza, izanki soilik, eta onenean, signifikantza horren ideia lauso, orokor eta oso inperfektu bat, zein ez genuken jakingo zehazki azaltzen baldin galdetuko baligute:

Liburu honek erakutsi nahi du zibilizazio hau ez dela oraindik ere bere jaiotzako traumatik erabat bere onera itzuli, tribu-gizartetik edo «gizarte itxitik» –hark duen indar magikoekiko mendekotasunarekin–, gizonaren kritika-ahalmena libre uzten duen gizarte irekira igarotzetik, alegia, oraindik ere ez dela erabat bere onera itzuli.

Ondo aztertuta, duda serioa daukat ea posible den esaldi hori ez jada lehenengoan ulertzea, baizik hamaikagarrenean ere (aparte utzitá dastazio literarioa). Konpara kin:

Se ha tratado de demostrar que esta civilización no se ha recobrado todavía completamente de la conmoción de su nacimiento, de la transición de la sociedad tribal o "cerrada", con su sometimiento a las fuerzas mágicas, a la "sociedad abierta", que pone en libertad las facultades críticas del hombre.

non topatzen gara kin sekuentzia ondo artikulatu bat e-sintagma nominalak, verbalak eta edonolakoak, zeinek gidatzen gaituzte, seguru, barrén ur sakonak hen ideia eta intentzio konplexuak, gozatuz ibilbide kontzeptuala, bere geldialdiak (pausa koherenteak), bere bisita gidatuak (aposizioak)... dastatuz bidaia.

Hori lortzeko behar dá perspektiba eta jarrera egokia ki landu (sortu eta garatu) sintaxia (lexikoa ere), zein, sariak sari, nabarmenki ausente dago an prosa hen Josu Zabaleta. [⇶] 

Josu Zabaleta: Oso itzultzaile mugatua

Bueltatuz orain ki Josu Zabaleta itzultzale laureatua, jo dugu ki lan bat zein Zabaletak itzuli zuen an 2007: "Gizarte irekia eta haren etsaiak" (Karl Popper), zeinen sarrera hasten den honela:

Aurkibideari begiratuz agian agerikoak ez diruditen hainbat gai planteatzen dira liburu honetan.

Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk zirriborratzen dira: zinez esan daiteke gizatasuna eta arrazoizkotasuna, berdintasuna eta askatasuna lortu nahi dituen zibilizazio bat dela; ...

Har dezagun bigarren pasartetxoa, non, galdegai luze samarretan ohi denez, hasten gara irakurtzen esaldiaren parte rhematikoena ("Gure zibilizazioak aurre egin izan dien zailtasun batzuk") ustez-eta thematikoa den, jasoaz ondoriozko turbazioa noiz aurkitu aditza, zeinek, askotan, eramanen gaitu ki berrirakurri esaldia.

Gero bi puntuak eta ematen zaigu bát zerrenda kin lau terminu handi bezain luze zein, irakurri ahala, ez dakigun zér paper jokatzen ari diren an esaldia, ezta zértara datozen, areanda, askotan lez, jasó aditza eta bere referentea ("lortu nahi dituen zibilizazio bat"). Pasartea ez da batere eraginkorra, eta bai, ordea, indarrik gabekoa, giharrik gabekoa.

Ikus dezagun pasarte hori bere gaztelerazko itzulpenean:

Este libro plantea problemas que pueden no surgir con toda evidencia de la mera lectura del índice.

En él se esbozan algunas de las dificultades enfrentadas por nuestra civilización, de la cual podría decirse, para caracterizarla, que apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;...

Hor akaso harrituko gara noiz ikusi "de la cual", esan nahi baita "zeintaz", zein ez den agertzen an euskal itzulpena, orobat nola, antza, ez den agertzen an beste ezein itzulpen ón Josu Zabaleta (guk, oraindik behintzat, ez diogu irakurri "zein" bat bera ere). Izanez ere, horixe da arrazoietako bat zérgatik Josu Zabaleta den oso itzultzaile mugatua: zeren ez baitu erabiltzen "zein" erlatiborik. Horixe da, antza, bere meritu handi horietako bat.

Gero ikusten dugu ze, aipatutako terminu-zerrenda hori, zein euskarazkoan ez den baizik zérbait indarge, mekaniko, gatzik gabekoa, deskripzio hutsa, bihurtzen dén ondo ulergarri ("la civilización...apunta hacia el sentimiento de humanidad y razonabilidad, hacia la igualdad y la libertad;..."), ondo koherentea, hitzetik hitzera ere ondo prestatuz bidea afin, bideburuan, hitz handi horiek, gure helburua, erakus dezatén euren indar guztia, euren distira guztia.

Horixe dateke bigarren meritu nagusietakoa on Josu Zabaleta, etengabeko zorabio thema-rhematikoa eta inefektibitate indargea, zein lortzen den jarraikiz ez dakit zéin lege mugatzaile (garziarra?) ordezta jarraitú komunikazioaren lege universala, oinarrizkoena, orokorrena (salbuespenak salbuespen): prestatuz bidea progresiboki afin lortú, esaldi-bukaeran, sari komunikatiboa, zein baita, hori bai, saririk handiena. [⇶]

Etengabeko efektua

Mintzatuz buruz izen-sintagmak, ikus dezagun ondorengo adibidea aterea ti "Zaindari ikusezina" (Josu Zabaletaren itzulpena, 2013):

Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hor dugú esaldi bat zeinen subjetua den izen-sintagma ergativo bat ("Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak"), zein nik behintzat soilik bukatuko nuen ulertzen noiz ikusi originala (soilik ulertzen, ez dastatzen):

Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. [Redondo, El guardián invisible]

non (besteak beste) deskubritzen dugun ze originaleko parte rhematikoena, zein den izen-sintagma hori, goragokoan iduri da thematikoa (aparte izan nekez ulergarria) harik aurkitu aditza zeinek, finean, erakutsikó miseria antikomunikativo guztiak.

Beheraxego ematen dugu esaldi horren paragrafo guztia, non, juntu eragin handiagoak nola goragokoa, aurkituko ditugu, etengabe, eragin askoz sotilagoak ganikan ordena buruazkena (zein, sotilak izanagatik, ez diren gutxi inportanteak, batez ere noiz akumulatzen diren), bai-eta erdibideko eraginak ere nola noiz itzulpena referitzen den ki:

..., Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea,..

zein originalean bihurtzen dén matizatuago:

...y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran...

eta zein ez den baizik zuzeneko ondorioa tikan etengabeko estuasuna zein, finean, derivatzen den ti ordena buruazkena.

Irakur dezagun, beraz, aipatutako paragrafo osoa, non markatu ditut gehien bat aditz nagusiak, hala nola zenbait nexu eta zenbait beste detaile:

Ahal zen guztia atzeratu zen komisariara joateko. Lehendabizi pasiera bat egin nahi izan zuen Santiagoko elizaraino, baina eliza itxita zegoen. Orduan lorategietan eta haurren jolastokian ibili zen paseatzen; astelehen goizean hutsik zeuden. Eta elizpean bizi zirela zirudien eta kanpoko arnasa-zuloetatik nekez igarotzen zen katu-pilaren loditasunak harritu zuen. Hormak markatzen zuen marrari jarraituz ibili zen, Barandiaranek jaso zuen antzinako sinestea, emakume batek elizaren ingurua hiru aldiz egiten baldin bazuen sorgina bihurtzen zela zioena, gogoratuz. Sarreraraino itzuli zen berriro, eta erlojuaren dorrearekin zein garaiago izan lehia egiten zuten zuhaitz garaiei begira egon zen. Udaletxerantz joatea ere bururatu zitzaion, baina behe-hodeiak garbitzen hasten ari ziren haize-bafada bortitzek ur izoztutako tanta gibelarazleak zekartzaten. Beste bide bat hartu eta Santiago kalean gora abiatu zen, gozotegietaraino; emakume batzuk lagun-taldetxotan gosaltzen ari ziren. Malkorran sartu zenean, jakin-minezko begiradak sentitu zituen bere gain barrara joan zenean. Kafesne bat eskatu zuen; aspaldiko onena iruditu zitzaion; eta irten baino lehen hurrekin egindako Elizondoko txokolate tradizionalaren puxka batzuk erosi zituen; etxean egiten zuten eta hark ematen zion fama gozodenda hari. [Zabaleta, Zaindari ikusezina, 43. kapitulua]

Hauxe da originala:

Se demoró cuanto pudo antes de ir a la comisaria. Primero quiso dar un paseo hasta la iglesia de Santiago, pero encontró el templo cerrado. Paseó entonces por los jardines y el parque infantil desierto en la mañana del lunes. Y admiró la gordura de la caterva de gatos que parecían vivir bajo la iglesia y se colaban a duras penas por los respiraderos de la parte externa. Caminó siguiendo la linea que marcaba la pared y recordando la no tan antigua creencia que describía Barandiaran y que decía que si una mujer daba tres vueltas al perímetro de la iglesia se volvía bruja. Regresó hasta la entrada y observó los esbeltos árboles que competían por ser el punto más alto con la torre del reloj. Pensó en ir hacia el ayuntamiento, pero las fuertes rachas de viento que comenzaban a barrer las nubes bajas traían disuasorias gotas de agua helada. Cambió de dirección y comenzó a subir la calle Santiago hasta las pastelerías donde varias mujeres desayunaban en pequeños grupos de amigas. Al entrar en Malkorra sintió las miradas curiosas cuando se dirigió a la barra. Pidió un café con leche que le pareció el mejor que había tomado en mucho tiempo y antes de salir compró unos trozos de urrakin egiña, el chocolate tradicional de Elizondo, elaborado de manera artesanal con avellanas enteras y que daba fama a aquella confitería. [Redondo, El guardián invisible] 

Jakina, arazoak metatzen doaz harik bihurtú... ondo nekagarriak. [⇶]

Navarro/Zabaleta ez al dira konturatzen?

Antza denez, Koro Navarro eta Josu Zabaleta ez dira konturatzen ze askoz errazagoa da sortzeá izen-sintagma efektiboak noiz erabili baliabide burulehenak. Ikus hortaz, adibidez, zér zioen Juan Garziak afin erakutsi zergátik nominalizazioa dén ondo arazotsua noiz erabili ordena buruazkena:

..., nominalizaziorako pauso hori emanez gero -ardatza aditza izatetik izena izatera pasatzen baita-, eta, ondorioz, inguruko konplementazio osoa hartara egokitu behar da (hor da funtsezkoa preposizioen jokoa, eta euskara, jakina denez, ez da hizkuntza prepositiboa). (Juan Garzia, Kalko okerrak, 2005:86)

Nola genioen hemen: bistan da asimetria funtzionala arten preposizioen jokoa eta postposizioen jokoa noiz muntatzén izen-sintagmak. Eta orobat bistan da ze arazoa, benetako arazoa on sintagma nominalak, ez dela superfiziala, nola ondorioztatzen dutén Navarro eta Zabaletak, baizik estrukturala, sintaktikoa. Azkenik, bistan da soluziobidea: joatea irabazten gradualki aukera burulehenak. [⇶]

Koro Navarro/Josu Zabaleta (2004): Teoria-lana

Josu Zabaletaz mintzo denean, azpimarratu ohi da bere teoria-lana an esparrua on itzulpengintza (adibidez an Wikipedia), eta justuki horretaz mintzatu nahiko genuke orain, gogoratuz ondorengo pasartea ti Asier Larrinaga (EITBko Euskara-Zerbitzuko burua), zeintan autoreak gomendatzen du osagaiak izenaren menpetik ateratzea afin gainditu arazo asko (an Ez gara izenzaleak, 2004-11-26):

Gauza da ze Koro Navarrok eta Josu Zabaletak erantzun zioten ki Asier Larrinaga (ikus ere an Ez gara izenzaleak) honako hau:

Beraz, Navarro eta Zabaletaren analisian, arazoa gaztelaniaz, oro har, berbera da. Estrategia hori -izenaren ingurukoa- izango litzaké moda bat, okerreko joera bat, zein normalagoa egiten da gaztelaniaz zatio estatistika-kontu hutsa: gehiago irakurtzen/entzuten dugu gaztelaniaz. Estatistika-hutsa. Esan nahi baita, ohitura-kontu bat. Ezer ez estrukturalik.

Ez al dute ikusten batere diferentzia funtzionalik arten ordenamendu burulehena eta buruazkena noiz sortzén eta konbinatzén sintagma nominalak, verbalak edo edonolakoak? 

Hori da hori teoria-lana. [⇶]

Duela 15 urte...

Duela 15 urte genioén hau (ikus hemen):

Adibidez, Josu Zabaletak 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. [...] Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat-eta hurbilago, eta arazo gutxiago. [Balbula, 2005]

Ikus ere hau eta hau: sinpleki, desolagarria. [⇶]

Ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea

Atzoko sarreran Txopik galdetú, buruzki esaldi informatiboki desastroso bat:

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? [Txopi]

Hala gertatzen da, gure arduradun linguistiko tipikoek ikusiko dituzté xehetasun askoz nimiñoagoak nahizta ez duten ikusikó elefantea. Horretaz mintzo ginen an ondorengo erantzuna zein agertu zen an Erabili.com ataria, zein, bide batez, faltan botatzen dugun:

Ez gara ahaltsuak
2004-11-29 / 15:27 / Jesus Rubio

Asier Larrinagak (eta Koro Navarrok/Josu Zabaletak) ikusten dute ezen euskaraz osagarriak malguago doazela aditzekin ezi-ez izenekin. Bide beretik, ez ote dute ikusi behar ezen euskaraz (bai izenarekin, bai aditzarekin) zurrunago gabiltzala ezi gaztelaniaz (izenarekin, aditzarekin edo edozeinekin)?

Adibidez, ikusten dute diferentzia komunikatibo aski nimiñoa inter "Lehen ministroak gatibu britaniarraren berehalako askapena eskatu du" eta "Lehen ministroak gatibu britaniarra berehala askatzeko eskatu du".

Ongi da, baina gero, esaldi luze edo konplexuagoetara pasa behar da. Zeren, zer gertatzen da predikatua luzatzen hasten denean? Gaurko Berrian dugu erantzuna: ETAren eta indarkeria islamistaren arteko loturak "erreparorik gabe" ikertzeko eskatu du Aznarrek. ... Halaber, zenbait alderdik eta komunikabidek Madrilgo atentatuak PPren eta bere Gobernuaren aurka konspiratzeko baliatu zituztela esan du Aznarrek.. Azken esaldi honetan aditz guztiak elkarrekin daude (objetuaren ostean, hori bai).

Bistan da: predikatu luzeagoa, eta sujetua atzera eramaten dute, halatan non OVS egitura gelditzen zaigun. Hori baino hobea da, dudarik gabe, SVO egitura: Aznar ha pedido que se investiguen "sin reparos" las conexiones entre ETA y la violencia islamista. ... Aznar ha dicho también que algunos partidos y medios de comunicación han utilizado los atentados de Madrid para conspirar contra el PP y su Gobierno. Azken esaldi honetan aditzak (eta beste osagaiak, hala nola sujetua) askoz hobeto banatuta daude, testu orekatu eta komunikatiboa lortzeko (esaldi luzeagoa eta diferentzia nabarmenagoa).

Ez duzuela oraindik ikusten? Ikus ondoko testuak, zein baitira lehenengo paragrafoak hon gaurko editorialak an DEIA, EL CORREO eta GARA. Itzuli euskarara, argitaratu hemen eta komentatuko ditugu testuok. Areago, zuen itzulpenaren itzulpena egingo dugu gaztelaniara, eta inkluso gure bigarren itzulpen hori izanen da komunikatiboki hobea ezi euskarazko itzulpena:

DEIA

UCRANIA VIVE HORAS DECISIVAS una semana después de que la oposición impugnara en la calle el resultado de unas elecciones que daban como ganador al candidato continuista del presidente saliente Leonid Kuchma. El candidato oficialmente ganador, el primer ministro Viktor Yanukovich, respondió ayer al acuerdo del Parlamento de la víspera de invalidar las elecciones, reuniendo a los líderes de 18 de las 27 unidades administrativas del país, aquéllas en las que ha obtenido un respaldo mayoritario y que se sitúan en la zona sureste del país. Este foro, en el que se habló de la posibilidad de solicitar un referéndum para federalizar el país, y en el que se calificó de pseudodemócratas a quienes llevan una semana manifestándose en Kiev, descargó la responsabilidad de llevar al país al abismo en los seguidores de Yushenko, mientras que las regiones de Donetsk y Luganks proponían desde un referéndum de autonomía hasta la creación de una república suroriental reconocida por Rusia, pasando por dejar de colaborar en los presupuestos de la república. Esa parte del país alberga prácticamente a la mitad de la población de Ucrania pero es responsable del 70% de la producción industrial total.

EL CORREO

El XI Congreso de ELA se ha desarrollado en un clima de unanimidad y autocomplacencia que anuncian la continuidad de la estrategia trazada bajo el liderazgo de José Elorrieta, para el que va a ser su último mandato al frente de la central nacionalista. Su reivindicación de las 422 huelgas de empresa y 22 sindicales protagonizadas en los últimos cuatro años y su denuncia del «neoliberalismo» y del momento actual como de «capitalismo salvaje» aportan notas que no sólo preocupan a los empresarios y a las administraciones públicas. Introducen también conceptos que evocan una visión excesivamente maniquea y en absoluto comprometida con la búsqueda de lo que de común hay en toda colisión de intereses.

GARA

El Gobierno de Nafarroa, haciendo una interpretación torticera de un acuerdo parlamentario que no suscribió en su momento, pretende ahora humillar la memoria de los más de 3.000 navarros fusilados por los alzados en armas contra el régimen republicano. UPN y CDN esconden el sentido de la declaración parlamentaria que habla del «reconocimiento y reparación moral de las ciudadanas y ciudadanos fusilados a raíz del 36» y promueven ahora la instalación de una escultura en Sartaguda «en recuerdo de las víctimas de la guerra civil». La única manera de superar aquellos episodios que ensombrecen la historia del pasado siglo en Nafarroa es restituir la memoria de todos aquellos navarros que «murieron por la libertad y la justicia social» a manos de los fascistas, porque éstos y su recuerdo han estado presentes por demasiado tiempo en plazas, calles y pórticos de iglesias para que necesiten ninguna restitución añadida.

Hala da, ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea. [⇶]

Itzulpenak dira froga

Itzulpenak dira lan bakarrak non kontrastatu daiteke autore batek zer jarri nahi zuen eta zer jarri duen. Adibidez, Josu Zabaletak 2003-an itzuli zuen "Sei pertsonaia autore bila", zeintan, Pirandellok idatzitako sarreran, irakur dezakegu honako hau:

Eta zergatik ez dut antzezten, bere irudimenean bizirik jaio zaizkion bere pertsonaietako batzuk biziarazi nahi ez dituen autorearen kasu berri-berri hau, eta behin bizitza eman zaielarik, artearen mundutik kanporaturik egoten etsitzen ez duten pertsonaien kasua? (149 or.)

zein Esther Benítez-en bertsioan bihurtzen den hau:

¿Por qué -me dije- no represento ese novísimo caso de un autor que se niega a dar vida a algunos de sus personajes, nacidos vivos en su fantasía, y el caso de esos personajes que, una vez infundida en ellos la vida, no se resignan a quedar excluidos del mundo del arte? (63 or.)

Bistan denez, diferentzia siderala da. Beste ale bat:

...: bata, semea, gogo txarrez; bestea, ama, biktima etsia bezala, beren itxura ez bada ia pisurik batere ez duten eta eskutik helduta eraman behar diren bi haurtxoen artean. (151 or.)

...: uno, el Hijo, reacio; el otro, la Madre, como víctima resignada, entre esas dos criaturitas que casi no tienen ninguna consistencia, salvo apenas su apariencia, y que necesitan ser llevadas de la mano. (65-66 or.)

Eta diferentzia sideral hori datza an kalitate eta botere diskursibo diferentziala zein aportatzen baitute rekurso eta estruktura prepositiboek (head-first) respektu pospositiboek (head-last). Estruktura eta rekurso horietatik zenbat-eta hurbilago, eta arazo gutxiago. [11] [⇶]