OV(S) buruazkena -> (S)OV buruazkena: hizkuntza batzutan akaso lehen urratsa an garapen diskursiboa

Zioén atzo Txopi-k gain jatorria on SOV ordena:

Nuen uste ze SOV ordena heldu zen bizitzako egoeratik, tik egoera naturala. Esaterako, "Nik ardia (animalia zein dudan aurrean) eraman...". [Txopi]

Bai, basikoki hala da. Hala ere, sintaxien sorreran, gakoa ez da hainbeste SOV ordena, baizik gehiago OV ordena, kin S oso kontextualak zein askotan ez ziren emanen. OV ordena (eta sintaxi buruazkena bera) aski naturalki sortuko ziren azpi sorrerako baldintza bereziak. Ikus ondorengo sarrera:

• Konkretutasuna, kontextualtasuna eta komunikazio gestuala, elkarrekin azálduz sorrerako lehentasuna alde sintaxi OV buruazkena

Atzo ikusten genuenez, Maurits & Griffiths-ek (2014) ziotén ondorengoa noiz saiatu azaltzen zergátik SOV izanen litzaken hain maizkoa an aintzinako garaiak:

In light of other results showing a preference for SOV in improvised gestural communication, it seems likely that there is something special about SOV.  [Maurits & Griffiths, 2014]

Bai, komunikazio gestuala, kontextualtasuna eta konkretutasuna dirá hiru elementu zein zaizkigun agertzen guztiz uztartuak, eta zek, oso pensatzekoa denez, izanen zutén paper ia determinantea an (aintzinako eta hasierako) sorrerá on sintaxi OV buruazkenak.

Eta gauza da ze neolitikoaren hasieran (S)OV oso zabaldua bide zen azpi baldintza komunikatibo batzuk zek jarraitzen zuten izaten oso-oso kontextualak: Ikus:

• Yamamoto (2005): "... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order ..."

Horretaz ikus daigun ondorengo artikulua ganik Hideki Yamamoto (2005) titúlatzen "A historical view on areal distribution of word order around the world", non dioskún:

When the distribution is considered from a historical point of view, however, it is very likely that most of the areas had been covered with (S)OV-type languages and that the areas of a VO type had been very restricted before many large language families expanded after the Neolithic age. [Yamamoto, 2005]

edo, aurrerago:

The present work does demonstrate and argue that SOV order is most likely to have covered most of the world as far as we go back to the past based on the studies of areal and genetic distribution of word order of the world's languages, but it does not necessarily argue that SOV was the earliest word order of human languages. If SOV order was predominant in most areas on the globe when we trace back to the past, however, there should be some reason for this and it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order unless there are good grounds for judging that languages developed SOV order from another order. The reason for this, however, should be found in studies of pidgin or creole languages and language typology rather than in the speculation made by Givón based on tbe observation of animal comunication or language acquisition.

Beraz, eta labúrbilduz:

... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order unless there are good grounds for judging that languages developed SOV order from another order. [Yamamoto, 2005]

Horixe.

Hortik aurrera hasten gara espekulatzen, abiatuz ti aditz-morfologia, zeinek, hizkuntza batzutan, erakusten du OVS estruktura. OVS estrukutura dá ber OV estruktura buruazkena zein dén an SOV, baina non sujetuak emanez gero (diogunez oso kontextualak) emanen dira gehienetan an posizio finala, behin hasiera-hasieran eman dén objetua, parte rhematikoena (garai hartan nagusitzen da 1. irizpidea an maximizazio komunikatiboa: Irizpide adierazkor-bapatekoa). Baina gauza da ze OVS ez da batere ordena egonkorra, eta aisa bihurtzen da SOV, berdin buruazkena, halan ze periodo historikoan praktikoki soilik geldituko zaizkigú SOV ordenak:

• OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

 Euskaran, adibidez, justuki aldaketa horrekin, agertuko zén ergatiboa, nola genioen an:

• 'Opil da kar neskato' / 'Opil e kar neskato' / 'Opil le kar neskato'

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k burúz atzoko bertako sarreraren lehenengo paragrafoa:

Iracurriric lehenengo paragraphoa atera dut conclusionea ze noiz oraindic ez zegoen euscaraz ergativoric phraseac izan ahal ziren honelatsu OVS

opila jan du nescatoa

ezen partitua bi bloquetan

(opila jan du) ////// (nescatoa)

guero pasatu zatequelaric izatera SOV aurreratzen dela subjectua, holan

nescatoa opila jan du

eta hemen nolabait sortu zen ergativoa kin "-ga" postpositionea holan

nescatoaga opila jan du

ondoren transformatu zela -ga izaitera -k, holan

nescatoac opila jan du

Ondo interpretatu al dut esan duzuna Jesus an lehenengo paragraphoa? [Erramun Gerrikagoitia]

Bai, oro har. Soilik komentario batzuk.

1.: Garai zahar hartan, non ez zen ergatiborik, ez zen artikulurik ere:

Opil ...

2.: Garai zahar hartan, ez zen aditz laguntzailerik, adibidez transitiborik, nola "du" an "jan du", baizik soilik adverbio-erakusle moduko batzuk, guztiz orokorrak, nola "da", adieraziz halako hantxe-bertakotasuna edo oraintasuna, edota, antzera, izango genuke "e" afin adierazi iragan antzeko bat, edo berdin "le", adieraziz "akaso" potentzial moduko bat:

Opil da ... (Opil horko-hori-orain...)
Opil e ... (Opil lehen...)
Opil le ... (Opil akaso...)

3.: Garai zahar hartan, erabiliko ziren, analitikoki, oso aditz-erro sinpleak, nola "kar", zein den an bihotza on "e-kar(-ri)", edo "dan", zein egon liteke an bihotza on "jan". Adibide honetan, erabiliko dugú "kar", zein, gaur egun ere, den gardena:

Opil da kar ... (Opil horko-hori-orain ekarri...)
Opil e kar ... (Opil lehen ekarri... )
Opil le kar ... (Opil akaso ekarri...)

4.: Garai zahar hartan, subjektua gehienetan deduzituko zén kontextualki, halan-ze askotan ez zen emanen, eta noiz eman, kokatuko zen an bukaera e esaldia, ondorénda aditza:

Opil da kar neskato. (Opil horko-hori-orain ekarri neskatoa)
Opil e kar neskato. (Opil lehen ekarri neskatoa)
Opil le kar neskato. (Opil akaso ekarri neskatoa)

Genioenez, "da", "e" edo "le" interpreta litezke nola adverbio sintaktikoki independenteak, zein gero bihurtuko ziren aditz-morfologia prepositiboa respektu aditza an aditz trinkoak: "dakar", "ekar" edo "lekar".

5.: Gerora, behar komunikatiboak tarteko, subjektua pasatuko zen ki hasiera, hartuz "-ga" partikula ergatiboa:

Neskatoga opil da kar.
Nestatoga opil e kar.
Neskatoga opil le kar.

zeini soilik falta zaizkio ukitu batzuk afin izán gaur-gaurko esaldiak.

Hortaz, esango genuke ze, hizkuntza batzutan bederen, aski posiblea dateke sintaxien hasiera-hasieran ordena erabiliena izátea OV(S) buruazkena (buruazkena sintaktikoki eta diskursiboki ere), nahizta, eta ordena hori oso inestablea izanki akaso oso azkar, ordena horietarik gehien-gehienak bihurtuko ziren SOV, zein dén diskursiboki koherenteagoa (sintaxi horietan, hóri izanen litzake aurreneko urratsa an garapen diskursiboa). [1679] [>>>]

sagar da kar tza ki zu gu

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

nor-nori-nork

nindiozun
ni + hari + zuk

Hauxe da ordena çaharra. [Josu Lavin]

Puntu horretaz egin ditugú blog honetan zenbait espekulazio (fundamentatuak an aditz-morfologia, nola Josu Lavin-ek egiten duen), hala nola:

• Espekulatzen burúz euskara zaharra
  

edo beste sarrera hau, zein gogoratuko dugun:

• Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen burúz evoluzioa on euskal aditza, zeinen bidez, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek eta atzo Txopi-k eta Erramun-ek sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikasi ahal da eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraituz bilakabide bat barrén denbora luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan ahal dúén paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzaké izena (adieraziz zerbait konkretua zein izanen litzakén ha oinarria on esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentziá on zerbait edo norbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzakén nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" sujetua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa).

edota beste hau, zein halaber gogoratuko dugun:

• "ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia.

Bai, baliteke garai batean euskararen sintaxia izátea OVS, nondik geroago derivatuko zén SOV, eta berrikiago SVO neutroa ere. [1678] [>>>]

Tomlin-ek (1986) ez du konsideratzen dimensio diakronikoa, non ibilbide sintaktikoa ez den zértan erraza izan: horregatik egoten dira salbuespenezko kasuak, eta oso salbuespenezkoak ere

Atzokoan mintzo ginen gain Tomlin-en azalpena respektu zergátik bere printzipio funtzionalak ez diren beti elkarrekin betetzen. Esan nahi baita ze, munduan zehar, bádira hitz-ordenak non nagusitzen den printzipio horietako bat gain beste bat, edo alderantziz. Hori azaltzearren, Tomlin mintzo zén gain interakzioak eta interferentziak artén printzipio ezberdinak an ordena konkretuak (mintzo zen gain ordena aditzaurrenak), non egonen zirén printzipio inkonpatibleak:

The principal reason for this is that under certain circumstances one principle may interact with another in ways which may neutralize it . So, for example, under the analysis presented here verb-initial languages cannot in principle realize all three functional principles . Either the TFP and AFP can be realized, yielding VSO orders, or VOB can be realized , yielding VOS orders. [Tomlin, 1986:130]

Hortaz, genioén:

Ondo da, baina horrek segituan planteatzen digu beste galdera bat:

• Existizen badira, nola existitzen diren, bi ordena (SOV eta SVO) non Tomlin-en hiru printzipioak betetzen diren, zergátik ez dira sintaxi guztiak pertenitzen ki ordena horiek? Zergátik existitzen dira sintaxi realak non ez diren betetzen hiru printzipio horiek?

Bihar saiatuko gara bideratzen erantzun bat, erabiliz dimensio bat zein Tomlin-ek ez duen kontuan hartu an bere analisia, eta zein dén dimensio fundamentala an azalpena on hitz-ordenak arten munduko sintaxiak.

Gauza da ze Tomlin-ek ez du konsideratzen an bere analisia ha dimensio diakronikoa (berak soilik aztertzen ditú datu estatikoak, sinkronikoak), halan ze, bere analisia aurrerapausu handia izanik ere, esan behar da ze:

• Tomlin-ek ez du konsideratzen ze existitzen da joera diakroniko orokor bat aldé VO, eta hortaz aldé SVO (zeinek, bide batez, beharko luké beste printzipio bat).
  
• Tomlin-ek ez du konsideratzen ze dimensio diakroniko horretan existitzen dirá baldintza eta behar komunikatibo aldakorrak zek sortzen dituzte erantzun sintaktiko ezberdinak, eta are alderantzizkoak. Bestela esanda, Tomlin-ek ez du konsideratzen ze, hizkuntzen sorreran, askoz probableagoak dirá OV ordenak kin sujetu oso kontextualak an bukaera (edo inon ez), berdin nola diren askoz probableagoak VO ordenak kin hasierako S kanonikoa azpi baldintza gerota orokorragoak, exigenteagoak eta gutxio kontextualak, eta ondorioz, ez du konsideratzen ze sintaxiak bádute bi mutur horien arteko joera diakroniko bat, eta ibilbide diakroniko tipiko bat zein ez den zértan erraza izan. Horregatik egoten dira salbuespenezko kasuak, eta oso salbuespenezkoak ere.
  

Horrela, hizkuntza bat luzaro mantentzen bada azpi baldintza komunikatibo oso kontextualak, askoz probableago bihurtzen da ze bere sintaxiak izan dezán S sujetua an amaiera, bitártean ze baldintza komunikatiboak konplexuago bihurtzean, sintaxi aditzazkenek ez lukete ia batere aukerarik. Ikus:

• Halako ordena gutxio progresiboen maiztasun ondo baxuek soilik konfirmatzen dute ha norabidea on tendentzia evolutibo orokorra, non ordena gutxien progresiboek erakusten dituztén maiztasun baxuenak

Esan nahi baita ze, adibidez, sintaxi sujetuazken kanonikoek (oso gutxi baitira) ez lukete beteko ha printzipioa on progresio thema-rhematikoa sinpleki zeren, arrazoi ezberdinengatik, zailago izan duté euren ibilbide diakronikoa buruzki posizio diskursibo progresiboagoak, akaso zeren ia beti bizi izan baitira azpi baldintza komunikatibo oso kontextualak, sortuz salbuespenezko ohitura linguistikoak zein ez diren izanen ez efizienteak ezta efektiboak ere azpi baldintza orokorragoak.

Baina, ondobidean, horiek ere joan beharko lirake aurkitzen euren bidea buruzki estruktura diskursiboagoak. [1675] [>>>]

Konkretutasuna, kontextualtasuna eta komunikazio gestuala, elkarrekin azálduz sorrerako lehentasuna alde sintaxi OV buruazkena

Atzo ikusten genuenez, Maurits & Griffiths-ek (2014) ziotén ondorengoa noiz saiatu azaltzen zergátik SOV izanen litzaken hain maizkoa an aintzinako garaiak:

In light of other results showing a preference for SOV in improvised gestural communication, it seems likely that there is something special about SOV.  [Maurits & Griffiths, 2014]

Bai, komunikazio gestuala, kontextualtasuna eta konkretutasuna dirá hiru elementu zein zaizkigun agertzen guztiz uztartuak, eta zek, oso pensatzekoa denez, izanen zutén paper ia determinantea an (aintzinako eta hasierako) sorrerá on sintaxi OV buruazkenak. Horretaz mintzo ginen an gure "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursivoa" (2014):

Halaber, hemen, idatzi dugu:

Bádirudi ze hizkuntza (edo hizkuntzak) ezerezetik sortzean nagusitzen dá ordena buruazkena (SOV postpositiboa, edo hasieran bertan OVS postpositiboa) gain SVO burulehena. Horretarako batu egiten dirá gutxienez bi faktore (ikus ere "Evoluzio sintaktikoak dú bilatzen optimizazio (edo maximizazio) komunikatiboa"):

• Alde batetik, sorrera horretan, aurrena sortuko zirén elementu konkretuagoak, seinalagarriagoak, objetibagarriagoak (nola objetuak, eta ez edozein objetu baizik soilik objetu konkretuak, seinalagarriak), zein izanen lirakén nola oinarria zeinen gainean sortuko ziren elementu abstraktuagoak, eta horregatik zailagoak ki sortu ti ezereza. 
  

• Bestetik, sorrera horretan komunikazioa litzaké oso kontextuala, askotan nahastua kin keinuak, halan ze mezuak ez lukete behar estrategia komunikatibo berezirik, esan nahi baita ze mezuak izanen ziren oso sinple, oso eliptiko, eta bereziki zentratuak an objetua (askotan ez zen besterik beharko, soilik objetua: beste guztia, nolabait, izanen zén haren osagarri opzionala, baldin behar bazen). 
  

Eta nahizta oinarrizko estrategia komunikatibo buruazken hori ez izán teknikoki potentea azpi baldintza orokorrak, sintaxi hori joan liteke osatzen eta finkatzen (ikus an "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa", 2015:183-184)

Bai, batera doaz konkretutasuna, kontextualtasuna eta komunikazio gestuala eráginez hasierako lehentasun orokor bat aldé sintaxi OV buruazkena. Naturalki. [1354] [>>>] [A3] [A4] [A5]

"ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuen esánez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz sujetua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz ha partikula postpositiboá "-ga" (> "-k") afin ezbérdindu ti objetua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein sujetua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alferrik, ordena kontextualena (oso egokia an sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objetuak okupatuko luké ha zentrua on eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objetu indirektua (I) eta sujetua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa artén objetu indirektua (I) eta sujetua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu sujetua (S) eta objetua (O): izan ere, objetu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objetu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz ha partikula prepositiboá "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emánez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia. [1603] [>>>]

Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen burúz evoluzioa on euskal aditza, zeinen bidez, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek eta atzo Txopi-k eta Erramun-ek sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikasi ahal da eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraituz bilakabide bat barrén denbora luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan ahal dúén paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzaké izena (adieraziz zerbait konkretua zein izanen litzakén ha oinarria on esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentziá on zerbait edo norbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzakén nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" sujetua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa). [1602] [>>>]

Espekulatzen burúz euskara zaharra

Espekula dezagun pixkat burúz euskara zaharra, jarráiki haria on aurreko mezua eta komentarioak. Eta gauza da ze, hasieran sortuko zirén mezu oso sinpleak, zeinetan gehienetan nahikoa izanen zen hitz bat:

Ur

Hitz hori izanen zén oso konkretua (ez abstraktua), akaso substantibo bat nola "ur" edo "su". Gerora sortuko zirén aurreneko aditz-forma sinpleak (abstraktuagoak):

Ur da

non "da" horrek adieraziko zuén uraren presentzia, eta akaso balioko zuen adiérazteko nón dagoen ura: gramatikalki "da" horren jatorrizko balioa egon liteke artén aditza, erakuslea eta adverbioa.

Geroago, aditz presentzial sinple horren gainean eraikiko zirén aditz-forma konplexuagoak (bai intransitiboak eta baita transitiboak ere, bide beretik):

Ur da go

Ur da kar

Beranduago joango ziren sortzen aukera komunikatibo gehiago gain aurrekoak (adibidez, emáteko objetu indirektua, edo/ta beréizteko sujetua):

Ur da go ki gu

Ur da kar zu

Ur da kar ki zu gu

Horrelakoxeak izan zitezkeen antzinako esaldiak. Hasiera hartan esaldiak eraikiko ziren gain referentzia oso konkretuak (substantibo konkretuak), hala esaldi intransitiboetan ("ur da"), nola transitiboetan ("ur da kar zu"), eta gertatzen da ze esaldi transitiboetan sujetua agetzekotan, gehienetan agertuko zen an bukaera, izanki oso kontextuala.

Gainera, ohar gaitezen ze, hasiera horretan, amaierako sujetuak ez darama marka ergatiboa, izan ere hitz-ordenak berak (OVS, gaurko terminoetan) gardenki determinatzen du zéin den objetua eta zéin sujetua. Geroago, beste etapa batean, esaldi transitiboetan sujetua pasatuko zen aurrén objetua, eta orduan beharko zutén marka bat beréizteko sujetua eta objetua, nondik sortuko zén ergatiboa:

Zuk ur da kar zu

Guk ur da kar ki zu gu

Hor sujetua agertzen zaigú errepikatua (aurrean eta atzean), eta horrek iradokitzen du ze, estadio horretan, azken "zu" hori jada izanen zén aditz-morfema (akaso lehenago ez). Eta hortxe daukagu gure estruktura SOV ergatiboa.

Aurreko guztia, jakina, da ondo espekulatiboa. [118] [>>>]