Hortik aurrera, dena da "*eradun" an euskara zentraleko tripersonalak

Ondorengo sarreran (zein jasoko dugún osorik), Leturiaga (2018) zúen planteatzen aukera bikoitz bat ki azáldu jatorria on "diozka" forma tripersonal zentrala: bata abiatuz ti "*eradun", eta bestea abiatuz ti "*nin": 

• [1880] "di(r)auzka > diuzka > diozka" versus "dio > diozka"

Genioén atzo:

• Eta 'diozka'? Nóndik letorke?
  

Eta zéin aukera daude? Nola dioén Olatz Leturiaga-k an bere artikulu guztiz interesgarria titúlatzen "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019), "diozka" etor liteké ti *eradun aditza jarráituz bide hau:

di(r)auzka > diuzka > diozka

edo bestela etor liteké ti *nin aditza jarráituz bide hau:

dio > diozka

Eta nóndik etorriko zen?

Gure analisitik, ordea, bi bide horien abiapuntua izanen zén bat eta bera, izanen zén"*eradun". [2038] [***] [>>>]

*eradun oinarrian "-i(r)au- > -iu- > -i-" → "dit, dizu, dio ..."

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau: 

• [1882] Leturiaga (2019): "Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian '-i(r)au- > -iu- > -io-' bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, 'diozka' gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla"

Atzokoan aipatzen genuen nóla ...

... *eradun formak oso zabalduta baitzeuden oraino an XVIII. mendea, adibidez an Azpeitia eta Azkoitia:

Larramendik jakinarazten digu, besteak beste, Azkoitian eta Azpeitian *eradun oinarriak jarraitzen zuela XVIII. mendean: "Aqui en Azpeitia y Azcoitia, hallo una terminaci6n verbal, y es dirautzat, dirauzquit, por diozcat, diauzcat, dizquit, diauzquit pero no las siguen en todas las transiciones del verbo" [Leturiaga, 2019:131]

Hortaz, ondoan egonen liraké:

• dirautzat
  

eta 

• dirauzkit 

formak, biak *eradun errokoak,...

Eta jarraitzen dú Olatz Leturiaga-k an bere "Gipuzkoako osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez" (2019):

Haatik, XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, ordura arte Gipuzkoako testuetan ageri diren di(r)au-/zi(r)au- erako adizkiak itzalean geratu eta diozka (& dizka/dizko) 'dizkio' gisakoak nagusitzen hasten dira. Aukera bat izan daiteke pentsatzea *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197), eta hortaz, diozka gisako adizkiak ere *eradun oinarrikoak direla... [Leturiaga, 2019:131]

Bai, horixe izan liteke aukera bat.

Hortaz:

... *eradun oinarrian -i(r)au- > -iu- > -io- bilakabidea gertatu zela (Ariztimuño, apud Lakarra 2011:197) ... [Leturiaga, 2019:131]

Gure analisian, singularrean honela litzaké (ikus [2036] Domene (2008): "... el grupo vocálico [iu] ... siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento."):

• -i(r)au- > -iu- > -i-

halan-ze:

• diraut > diut > dit

• dirauzu > diuzu > dizu

• dirauo > diuo > dio

• diraugu > diugu > digu

• dirauzue > diuzue > dizue

• diraue > diue > die

"*eradun" oinarrikoak. [2037] [>>>]

Domene (2008): "... el grupo vocálico [iu] ... siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento."

Komenta daigun azken urratsa an (ikus atzoko sarrera):

• derauo > dirauo > diuo > dio

zein etorriko litzakén tikan:

• iu > i

zeintaz Domene-k dio an bere "El verbo auxiliar trivalente de los dialectos navarro y central" (2008:161):

... el CF [Cambio Fonético] = iu > i, que cumple las leyes fonéticas vascas, ya que el grupo vocálico [iu] es poco frecuente en la lengua vasca y siempre se ha reducido a /i/ perdiendo el segundo elemento. [Domene, 2008:161]

Hortik:

• diuo > dio

aldaketa fonetikoa. [2036] [>>>]

"dirautzut > diutzut"

Ari gara proposatzen ondoko bilakaera fonetikoa an hizkera zentralak:

• derauo > dirauo > diuo > dio

zeinekin euskararen paradigma laguntzaile tripersonal osoa derivatuko litzakén ti "*eradun" aditza, hala mendebaldean (derautzo > deutzo > deutso) nola ekialdean (derauo > dereio > deio > dio) nola ere hizkera zentraletan (derauo > dirauo > diuo > dio).

Hartara, atzo genioén:

Bilakaera horretan aurreneko pausua dá:

• derauo > dirauo
  

zein den evoluzio fonetiko bat ondo testigatua an adizki pluralak on hizkera zentralak, nola ikusi ahal dugun adibidez an [1877], non jasotzen dirén ondoko forma pluralak kin "di..." ordezta "de..." regularra:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

• dirauztazu

• dirautza

• dirauzku
  

• ...

 [J. Oregi, 1972:359, an "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)")

Bestela esan, gure bilakaera hori ("de... > di...") gertatu zén an gizpuzkera zaharra (ikus [909]), zeinen forma tripersonal pluralek erakusten zutén "di..." hasiera.

Eta jada atzoko adizki horietan (an Otxoa-Arin, 1713) antzematen dá bigarren urratsa ere noiz ikusten dugún an lehen lerroa:

• dirautzut / diutzudan

alegia:

• -irau- > -iu- 

zeintaz mintzo ginen an ondoko sarrera: 

• [1811] Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

eta non genioén:

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigu gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara" (2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Hor, Ariztimuño-k aipatzen dú "diusku" bat (tikan "dirauzku") emana an Lasarte. Esan nahi baita ze:

• diraut > diut

• dirauzu > diuzu

• dirauo > diuo

• ...

edo, bestela esanda, sortzen dirá "-iu-" formak. [2035] [***] [>>>]

'derauo > dirauo' berdin nola 'derautzut > dirautzut' (an gipuzkera zaharra: Otxoa-Arin, 1713)

 Atzokoan ondokoa genioén gain evoluzio fonetikoa on "derauo" an hizkera zentralak, emanez "dio":

Hori hala izan dadin, azaldu beharko genuke nóla atera ahal dirén "dio" formak an hizkera zentralak, zeinek, gure analisian, jarraituko zutén bide nagusi hau:

• derauo > dirauo > diuo > dio

Horrek emanen lioke batasun osoa ki paradigma tripersonala, zein hizkera guztietan garatuko zén tikan "*eradun" zaharra. Azalpen horretan saiatuko gara an ondorengo sarrerak.

Bilakaera horretan aurreneko pausua dá:

• derauo > dirauo
  

zein den evoluzio fonetiko bat ondo testigatua an adizki pluralak on hizkera zentralak, nola ikusi ahal dugun adibidez an [1877], non jasotzen dirén ondoko forma pluralak kin "di..." ordezta "de..." regularra:

• dirautzut > diutzut (diutzudan)
  

• dirauztazu

• dirautza

• dirauzku
  

• ...

 [J. Oregi, 1972:359, an "Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)")

Bestela esan, gure bilakaera hori ("de... > di...") gertatu zén an gizpuzkera zaharra (ikus [909]), zeinen forma tripersonal pluralek erakusten zutén "di..." hasiera. Adizki horiei dagozkié honako forma singularrak:

• diraut

• dirauzut

• diraua/dirauo

• diraugu

• dirauzue

• diraue/diraute

zeinekin justifikatzen dén goragoko aurreneko urratsa an gure ibilbide fonetikoa.

Testigantza lokal horretaz gainera (gipuzkera zaharrekoak baitira), esan behar dugu ze zubereran ere ikusi genuen nóla testigatzen zén "direio" aldaera kin "di..." (ikus [2029]):

erakutsiz ze bilakaera hori ("de... > di...") gertatu ahal dá an hizkera ondo urrutikoak. [2034] [***] [>>>]

Hizkera zentraletan: derauo > dirauo > diuo > dio

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla ekialdeko "hark hura hari dio" forma atera ahal dén ti "hark hura hari derauo" regularra:

• derauo > deraio > dereio > derio > deio > dio

eta beste sarrera batzuetan ikusi dugu nóla mendebaldeko "hark hura hari deutso" forma atera bide zén ti versio objetu-plurala on "hark hura hari derauo", zein dén "hark haiek hari derautzo":

• derautzo > deutzo > deutso

noiz adizki objetu-plural horiek joan zirén erabiltzen arrén adierazi objetu singularrak:

• ... non, gure analisian, "deutso" singular horren jatorria izanen litzaké justuki "de(ra)utzo" plurala, reinterpretatua nola singularra

Horrek guztiak sugeritzen dú batasun handia an euskal aditz laguntzaile tripersonala ("dio" adizkiak), zeinen azalpenean ez genuken behar ez "eutsi" erroa ezta akaso "*nin" erroa ere afinda azáldu paradigma osoa an hizkera guztiak. 

Hori hala izan dadin, azaldu beharko genuke nóla atera ahal dirén "dio" formak an hizkera zentralak, zeinek, gure analisian, jarraituko zutén bide nagusi hau:

• derauo > dirauo > diuo > dio

Horrek emanen lioke batasun osoa ki paradigma tripersonala, zein hizkera guztietan garatuko zén tikan "*eradun" zaharra. Azalpen horretan saiatuko gara an ondorengo sarrerak. [2033] [***] [>>>]

Domene (2011): "..., como consecuencia de CF [Cambio Fonético] = ai > ei ((...) = d-a-i-zu > d-e-i-zu)."

Herenegun ematen genuén ondoko katea on aldaketa fonetikoak (zuberera):

• derauo > deraio > dereio > derio > deio > dio 

non agertzen zaigún:

• deraio > dereio

alegia:

• ai > ei
  

Hortaz jaso nahiko genuke ondorengo hitzak ganik Domene (2011):

..., como consecuencia de CF [Cambio Fonético] = ai > ei ((...) = d-a-i-zu > d-e-i-zu). [Domene, 2011:261]

non, argitu dugunez, CF laburdurak esan nahi duén "Cambio Fonético". 

Aldaketa hori, baina, ez litzake hain orokorra nola atzoko "au > ai", baizik askoz zirkunstantzialagoa, eta gure kasu honetan akaso bereziki bultzatua zatio presentzia on beste "-e-" bat an aurreko silaba:

• deraio > dereio

Akaso zirkunstantzialtasun horregatik, "ai > ei" ez da agertzen arten zubererako bilakaera tipikoak zein Zuazo-k zerrendatzen dituén an bere "Euskalkiak" (2014:147-172) noiz referitzen den ki zuberera (atzo zerrenda horretatik aipatzen genuén "au > ai"). [2032] [>>>]

Zubereran: au > ai → nauzu > naizu

Atzokoan genioenez, zubereran honako bilakaera fonetikoa gertatu da:

...-au- diptongoa -ai- izatera aldatu da...[Zuazo, 2014:150]

WIkipedia-n, Zuazo-ren adibide berberak erabiliz, zehazten da ze bilakaera horren irispena dá ia erabatekoa:

Aditzean bertan ere sortu dirá adizkiak nola hau:

• nauzu > naizu
  

nola ikusi ahal dugun an ondoko taula on Yrizar (1980), referitua ki Atharratze:

non "-i-" hori an "zuk ni naizu" ezin den interpretatu nola partikula prepositibo datiboa ("nork-nor" adizkia baita), sugerituz sendoki bilakaera fonetiko huts bat. [2031] [>>>]

derauo > deraio > dereio > derio > deio > dio

Sarrera honetan genioén:

Hurrengo sarreretan saiatuko gara mantentzen ze bukaera horiek (kin "-i-" ordezta "-u-") sar zitezkén an "nork-nori-nor" tripersonal transitibo horiek bidéz analogia kin "nor-nori" bipersonal intransitiboak, alegia:

• zaio → deio

• zaizu → deizu

• ...

halan ze "-i-" hori ez da baizik gure betiko "-i-" prepositibo datiboa.

Eta nahizta existitu korrespondentzia aski orokor bat arten "nor-nori" formak eta "nork-nori nor" formak an euren "-u-" edo "-i-"ak, gauza da ze zubereran existitzen da azalpen fonetikoa (sinpleagoa zein analogikoa) ki azaldu korrespondentzia horiek, nola Josu Lavin-ek sugéritu hemen:

derauo = > dereio
au = > ei 

halan ze atzoko ibilbide fonetiko partziala:

• (hark hura hari) dereio/deio → dio (bidéz bilakaera fonetiko hutsa)

osa litekén kin lehenagoko ibilbide partzial bat, fonetikoa ere:

• derauo > deraio > dereio

zeren, nola Koldo Zuazo-k jasotzen duén an bere "Euskalkiak" (2014), zubereran:

...-au- diptongoa -ai- izatera aldatu da...[Zuazo, 2014:150]

halan ze izanen genuké:

•  derauo > deraio

eta hortik "dereio", osatuz kate fonetiko osoa:

• derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio (>do)

zeinen amaiera aldera dugún "dio" forma. Dena fonetikoki, sinpleago. [2030] [>>>]

(hark hura hari) dereio/deio → dio (bidéz bilakaera fonetiko hutsa)

Ondoko sarreran egon gara ikusten nóla:

• zait → (analogiaz) dereit → deit

halan-ze, bide beretik:

• zaio → (analogiaz) dereio → deio

eta gaur ikusiko dugu nóla azken forma horretatik ("hark hura hari deio") atera ahal da "hark hura hari dio" forma ere:

• deio → dio

bidéz bilakaera fionetiko hutsa:

Esan nahi baita ze "hark hura hari dio" lortu ahal dá gabén interventzioa on beste ezein erro, ezpada "*eradun". [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2029] [>>>]

Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa, EHHE (2019): "...; zubereraz '-ei-'dun formak beranduago agertzen dira testuetan..."

Genioenez, zubererako "-i-"-dun formak (nola "hark hura niri dereit > deit") akaso azaldu litezke bidéz analogia kin "izan" aditzeko "nor-nori" formak (nola "hura niri "zait") , horrela emanez batasun gehiago ki sistema verbal osoa. Hortaz, berrikuntza analogiko hori gertatuko zén gain oinarrizko "*eradun" aditza (bilakaera fonetikoa izatekotan, berdin oinarrituko litzaké an "*eradun" aditza), halan-ze, printzipioz, espero genuke "-i-"-dun testigantzak (irregularrak) agertzea beranduago zein "-u-"-dun regularrak. Ikus daigun horretaz zér dioén le EHHE ("le" dá partikula prepositibo-postpositibo bat zeintaz mintzo dén Lakarra [2018], eta zeini egotzi dakioke balio aktiboa, iragarriz sujetu pasiboak edo sujetu aktiboak ere):

...; zubereraz -ei-dun formak beranduago agertzen dira testuetan... [EHHE, 2019]

Testigantza idatziak batzuetan izan ahal dirá apetatsuak, baina kasu honetan bát datoz kin goragoko logika, zein mugitzen dén ti regularitatea aldén irregularitatea. [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2028] [>>>]

zaizt / zaitzat → deizt / deitzat, non bereziki nabari dén paralelismoa

Ikus daigun, orain, nolákoak diren Eskiulako pluralak an horiek adizkiak zein aipátu an [2023], eta zeinen bukaerak (kin"-i-") akaso pasatu zitezkén analogikoki tikan "izan" aditzeko "nor-nori" bipersonalak ki "*eradun" aditzeko "nork-nori-nor" tripersonalak:

• zaizt (zaitzat) → deizt (deitzat)
  

• zaitzü → deitzü

• zaitzo → deitzo [de(r)(i)o]
  

• zaizkü → deizkü

• zaitzie → deitzie

• zaye → deye  [de(r)(i)e]  

Horrá iturria (Irizar):

 

Hor azpimarratu nahi ditugú "niri"-ko adizkiak:

• zaizt / zaitzat → deizt / deitzat

non bereziki nabari dén paralelismoa (ikus ere sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"). [2027] [>>>]

"zaut" dá hain berrikuntza an "izan" aditza nola "zeit" an "*eradun" aditza

Josu Lavin-ek zioén an atzoko sarrera:

ZERAUT eta ZAUT dirade berricunçac ZAIT erraitecotzat.

Bai, itxura guztien arabera, hala da. "zaut" dá hain berrikuntza an "izan" aditza (ikus sarrera hau eta hau) nola akaso izan zitekén "zeit" an "*eradun" aditza (ikus sarrera hau, hau eta hau). [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2026] [>>>]

Kasu honetan "daut" regularra da eredua ("*eradun") nondik sortu bide dén "izan"aditzeko "zaut" irregularra bidéz analogia

Atzokoan genioén ze:

"zait" moduko adizkiek, jatorriz, ez daukate zerikusirik kin "zaut" (jatorriz "*eradun"), zein izanen litzakén berrikuntza an "izan" aditzeko "nor-nori" erabilera. Berrikuntza hori sor zitekén baita analogiaz ere, baina kasu honetan kontrako norabidekoa, esan nahi baita abiatuz ti "*eradun" tripersonala ("nork-nori-nor") buruzki "izan" bipersonala ("nor-nori"). Ikus daigun mendebaldeko behenafarrera (Bonaparte-ren datuak):

• (hark hura niri) daut → (hura niri) zaut

• dauzu → zauzu

• dako → zako
  

• dau → zau

• dauzü → zauzü

• dee → zee   
  

Kasu honetan zaharragoak liraké "daut" adizki tripersonal regularrak ("*eradun") zeinda "zaut" adizki bipersonal irregularrak (kin "-u-" tikan "*eradun" aditza), halan-ze bilakaera analogikoa gertatuko zén an kontrako norabidea (ti "*eradun" buruzki "izan") respektu zubererako posibilitatea (zein joanen zen ti "izan" ki "*eradun").

Horrá Bonaparte-ren datuak nondik atera dirén goragoko adizkiak (mendebaldeko behenafarrera):

Genioenez, kasu honetan eredua dá "daut" regularra ("*eradun") nondik sortu bide dén "izan" aditzeko "zaut" irregularra bidéz analogia. [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2025] [>>>]

"zait" dator ti "da" aski regularki, eta "zaut" bipersonala ("nor-nori") litzaké berrikuntza bat, zein ez den heldu adibidez harik Eskiula (ekialdeko parterik ekialdekoena)

Gure ikuspegitik, "zait" dator ti "da" hitz zaharra, zein gerora bihurtuko zén "izan" aditzeko 3. persona singularra (besteak beste):

• hura da

"da" hori (printzipioz) ez da zatigarria an morfema txikiagoak, eta, noizbait esan dugunez, akaso izanen da euskararen hitz zaharrenetariko bat. Hortik sortzen dá:

• hura niri da-i-t 

zeini gehitu zitzaión bustidura bat (akaso berrikiago, erabilera alokutiboek eraginda):

• hura niri z-a-i-t

Forma zahar horiek agertzen dirá adibidez an ekialdeko parterik ekialdekoena, zein den Eskiula, non:

"zait" moduko adizkiek, jatorriz, ez daukate zerikusirik kin "zaut" (jatorriz "*eradun"), zein izanen litzakén berrikuntza an "izan" aditzeko "nor-nori" erabilera. Berrikuntza hori sor zitekén baita analogiaz ere, baina kasu honetan kontrako norabidekoa, esan nahi baita abiatuz ti "*eradun" tripersonala ("nork-nori-nor") buruzki "izan" bipersonala ("nor-nori"). Ikus daigun mendebaldeko behenafarrera (Bonaparte-ren datuak):

• (hark hura niri) daut → (hura niri) zaut

• dauzu → zauzu

• dako → zako
  

• dau → zau

• dauzü → zauzü

• dee → zee   
  

Kasu honetan zaharragoak liraké "daut" adizki tripersonal regularrak ("*eradun") zeinda "zaut" adizki bipersonal irregularrak (kin "-u-" tikan "*eradun" aditza), halan-ze bilakaera analogikoa gertatuko zén an kontrako norabidea (ti "*eradun" buruzki "izan") respektu zubererako posibilitatea (zein joanen zen ti "izan" ki "*eradun"). [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2024] [>>>]

zait → (analogiaz) dereit → deit

Atzokoan genioén:

Baina, bestalde, goiko bilkakaeraren lehen katebegi hori:

• derau → derei

ez dirudi hain gardena. Zeren, nóndik heltzen da "-i-" hori?

Hurrengo sarreretan saiatuko gara mantentzen ze bukaera horiek (kin "-i-" ordezta "-u-") sar zitezkén an "nork-nori-nor" tripersonal trasitibo horiek bidéz analogia kin "nor-nori" bipersonal intransitiboak, alegia:

• zaio → deio

• zaizu → deizu

• ...

halan ze "-i-" hori ez da baizik gure betiko "-i-" prepositibo datiboa. 

Bide horretan, ikus daigun nóla amaitzen dirén "nor-nori" bipersonalak eta "nork-nori-nor" tripersonalak an hizkera on Atharratze. Horrá bipersonalak: 

 eta orain tripersonalak:

non antzematen dugún korrespondentzia totala artén bi bukaera horiek, bata zaharragoa ("nor-nori"), eta bestea berrikiago sortua ("nork-nori-nor"):

• zait → deit

• zaizü → deizü

• zayo → deyo [de(r)(i)o]
  

• zaikü → deikü

• zaizie → deizie

• zaye → deye  [de(r)(i)e]  

Akaso. [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2023] [>>>]

dereik/derein → deik/dein, baina nóndik heltzen da "-i-" hori?

Atzo mintzo ginén gain ekialdeko forma hauek:

• har hura hiri deik/dein  

zein diren agertzen an ondoko mapak:

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (giz.)] 

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (andr.)] 

non, genioenez, deigarria egiten zitzaigún tarteko "-i-" hori:

• hark hura deik/dein

Josu Lavin-ek atzo erantzuten zuén:

• derau → derei → dei

zeinen bigarren partea argi dirudién:

• derei →  dei

esan nahi baita:

• dereik/derein →  deik/dein

Izan ere, bilakaera hori gardenki islatzen da adibidez an Iruritako hizkera, non agertzen zaizkigún honako bi forma hauek:  

Hor, adizki (objetu-plural) horietan, agertzen zaigú forma sinpleagoa (aurrena) kin forma gutxio sinplifikatua (gero), nahiz bigarrena (dirudienez, gutxio erabilia) izán zaharragoa zein lehena.

Baina, bestalde, goiko bilkakaeraren lehen katebegi hori:

• derau → derei

ez da irudi hain gardena. Zeren, nóndik heltzen da "-i-" hori?

Hurrengo sarreretan saiatuko gara mantentzen ze bukaera horiek (kin "-i-" ordezta "-u-") sar zitezkén an "nork-nori-nor" tripersonal transitibo horiek bidéz analogia kin "nor-nori" bipersonal intransitiboak, alegia:

• zaio → deio

• zaizu → deizu

• ...

halan ze "-i-" hori ez da baizik gure betiko "-i-" prepositibo datiboa. [Ikus sarrera hau. "derauo  > deraio >  dereio > derio > deio > dio"] [2022] [>>>]

Eta ekialdean, nóndik datorke "hark hura hiri deik/dein"?

Alde batetik, dauzkagú:

• derauk/deraun → deuk/deun
  

• darauk/daraun → dauk/daun

edo:

• derauk/deraun → drauk/n → dauk/daun
  

baina, bestetik, ekialdean agertzen zaigú:

• har hura hiri deik/dein  

nola ikusi genuén an ondoko mapak:

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (giz.)] 

*EDUN [+pres., hark-hura-hiri (andr.)] 

non deigarria egiten zaigún tarteko "-i-" hori:

• hark hura deik/dein

Nondik datorke? [2021] [>>>]

Markinan ere oinarri bera: "hark hura hiri (d)euk/(d)(e)un" (regularragoa eta zaharragoa)

Genioén an:

• "(derauk → ) deuk→ deusk" bidéz analogia kin "deust" eta "deusku"

nóla:

Bai, itxura guztien arabera, hala da. Lehenagoko 

• (derauk →) deuk
  

zaharragoa eta regularragoa (singularra) bihurtu dá formalki plurala nahiz segitzen duén izaten semantikoki singularra, honela:

• deuk → deusk

bidéz analogia kin:

• deust (Azkue-k ber garaian jaso zuén "deust" eta "deusk")
  

• deusku (Azkue-k ber garaian jaso zuén "deusku" eta "deusk")

Horrela, Lekeition, XX. mendearen hasieran erabiliko zirén:

• "hark hura hiri deusk/deuná" 

abiatuz ti:

• "hark hura hiri deuk/deun"

eta justuki azken forma regularrago eta zaharrago horiek aurkituko ditugú an Markinako hizkera an ber garaia (XX. mendearen hasiera), nahiz Markinan báziren beste aldaera batzuk ere jarráituz beste ibilbide fonetikoak:

• hark hura hiri (d)euk / (d)(e)un

zeinen oinarrian aurkitzen dirén ber "hark hura hiri (d)euk/(d)(e)un" zein aurkitzen ditugun an Lekeitio, nahizta puntu batetik aurrera jarraitu dituztén prozesu fonetiko divergenteak. [2020] [>>>]

Gerora, hikako 2. personako forma horietan ere joanen zirén sartzen forma pluralak kin esangura singularra, tipìkoki adizki maskulinoetan lehenago zein femeninoetan.

Atzokoan bukatzen genuén gure sarrera esanez ze: 

Gerora, hikako 2. personako forma plural horietan ere joanen zirén sartzen forma pluralak kin esangura singularra, tipìkoki adizki maskulinoetan lehenago zein femeninoetan.

Horren inguruan gogoratu nahi genuke beste sarrera hau ere:

• Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

Genioén atzo ze ...

... "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan-ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Eta atzo ere ikusi ahal genuen nóla Antzuolan bái sartu dela jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori an "hi"-ri zuzendutako forma objetu-singularrak (adizki horiek berdin erabiltzen dirén an plurala eta singularra), nahiz soilik an erabilera maskulinoa: "dostat/donat", bitarten Plazentzian orobat sartzen hasi da an femenino singularrak ere (suposatzen dugu ze bidéz betiko analogia):

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dira an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Ohar gaitezen ze forma maskulino regular plurala izanen litzaké "deutzat/deutsat" ("dotzat/dotsat"), baina nola forma hori jada hartua baitzén an 3. personako "hari" singularra, akaso desanbiguatzearren, sortu dá "deuztat/deustat" ("dostat"), zein libre baitzen. 

"deuztat/deustat/dostat" horretan, agertzen zaigu jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori, eta haren ostean "-t-" bat ("dostat"), zein kasu horretan dén betegarri epentetiko hutsa.  Berriro ere gure "-t-" epentetiko zaharra.

Bai, herenegungo adibidean ere (Lekeitiokoan) arinago sartzen ari zen "-s-" pluralgile analogikoa an adizki maskulinoak ("deusk") respektu femeninoak ("deuná"). [2019] [>>>]

Akaso 2. personako hika (hik, hiri) mantendu zén an bere forma zahar singularra arrén evitatu anbiguetateak kin 3. personak

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez ze...

...hikako 2. personako adizki horietan (hik, hiri) ez ziren hasieran sartu forma pluralak ki emán singularrak, baizik ze jarraitu ziren erabiltzen forma singular zaharrak, akaso zeren hikako 2. personako adizki pluralak erraz konfunditzen ziren kin 3. personakoak:

• deuat → deutzat/deutsat (berdinak nola 3. personakoak)
  

Hala ere, hikako 2. personakoak ere pixkanaka joan dira bihurtzen formalki gerota pluralagoak, bilatuz analogia ez-anbiguoak, nola gertatu bide dén an goragoko adibidea.

Puntu horretaz gogoratu nahi genuke ondoko sarrera (zein jasoko dugún osorik): 

• [1807] "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

Atzokoan komentatzen genuen ze ...

... existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde diren forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz pluralak. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

• deuat

• deunat

zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

eta gauza da ze "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan-ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Modu horretan, "hiri deuat" adizkirako hasiko zén erabiltzen "hiri deuadaz" plural berriagoa, nola agertzen dén adibidez an beheragoko taula (Pedro de Yrizar (1980): "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona"):

Modu batera edo bestera (eta akaso faktore ezberdinek lagunduta) hizkera batzuetan geldituko zén "hiri deuat/deuadaz" (edo euren aldaeraren bat) eta "hari deutzat/deutzadaz" (edo euren aldaeraren bat), edo sinpleki "deutzat" (edo bere aldaeraren bat) hala an sigularra nola an plurala, zeren jatorriz pluralekoa baitzen.

Gerora, hikako 2. personako forma plural horietan ere joanen zirén sartzen forma pluralak kin esangura singularra, tipìkoki adizki maskulinoetan lehenago zein femeninoetan. [2018] [>>>]