Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilen-ek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen da aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarraga-k edo Tartas-ek erabili zutén intransitiboki:

 bai eta Atxaga-k transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso horixe izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala balitz ederki legoke zeren orain denok izango genuke beste aukera hori ere: aukera transitiboa. Horrela garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz jada luzearen erabilera zailtzen da noiz erábili laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erábili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekula liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zergátik Atxaga-k aukératu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabili ahal da versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilen-ek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa, nola an:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskónposatu "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erábiliz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [847] [>>>]

Hobe lehenago zein beranduegi

Aurreko sarreran emandako aipua e-Atxaga dú jarraitzen honela:

Esan beharrik ere ez dago utopia lortzearren, gero eta gehiago, hobeto, ederrago adierazteko gai izatearren, hizkuntzak baliabide asko behar dituela, eta, ahal den neurrian, bortxatu egiten duela hizkuntzaren naturaltasuna, hizketan azaltzen dena. Euskarak, esate baterako, aditza bukaeran jartzeko joera omen du. Baina Juan Bautista Agirrerentzat joera hori muga bat da, eta horregatik idazten du honela Jesusen eta bere dizipuluen arteko elkarrizketa bat:

“Nere semechoac, maite izan ezazue elcar: Filioli, diligite alterutrum. Aspertu ciran icasleac, beti gauza bera adituaz, eta esan cioen: Maisua, cergatik beti gauz au esaten digu? Erantzun cien: Ceren Jaunaren Aguintea dan, eta au ongui eguiten bada, bera bacarrik asco dan”. 

Bistakoa da. Aditza aurrera ekartzen du, eta “ceren” bezalako partikulak erabiltzen ditu.  [Bernardo Atxaga, "Antzarak, zenbakiak eta letrak", 2007:9]

Azken buruan, hizkuntzek, orohar komunikatiboki efektiboagoak izateko, eta horregatik erakargarriagoak, euren ibilbidean, noiz edo noiz garatu beharko dituzté baliabideak zeinekin ahalbidetú ordena burulehen potenteagoa, pausatuagoa, jarraituagoa, askeagoa, sintaktiko-interpretatiboki koherenteagoa eta expresiboki efektiboago eta moldagarriagoa (argudiatu dugunez). Eta hobe lehenago zein beranduegi. [333] [>>>]

Atxaga: "modu errazean... ezin da seduzitu"

Bernardo Atxaga-k an bere sarrera-diskursoa ki Euskaltzaindia, titúlatzen "Antzarak, zenbakiak eta letrak" (Asteasun, 2007ko martxoaren 17an), azaldu zituen ideia hain interesgarriak nola ze:

Hizkuntzaren eguneroko erabilera, hizketa arrunta, errazetik errazera ibiltzen da; ahalik eta modurik ekonomikoenean erabiltzen ditu hitzak eta esaldiak. Baita ahoskatzerakoan ere.

Asteasuarrak, kasu, ez du “egin” esango; “iñ” esango du. Edo “hartuit”, “hartu diat” ordez. Baina modu errazean ezin da asko adierazi; ezin dira gai baten ñabardurak zehaztu; ezin da seduzitu; ezin da, argia mitxirrikarentzat bezala, testu bat erakargarria izan. [Bernardo Atxaga, "Antzarak, zenbakiak eta letrak", 8-9]

Sintaxi potenteagoak errazten dú konposizio landuago eta efektiboagoa. Umore landuago eta efektiboagoa, hizkera zatar landuago eta efektiboagoa, esalmode idiomatiko landuago eta efektiboagoak, diskurso landuago eta efektiboagoa, eta orohar komunikazio landuago eta efektiboagoa. [332] [>>>]

Opari linguistikoak

Luis Lauzirika-k irizten zuén (hemengo komentario batean) "eze syntaxia ez dela zertan 'pixkanaka' developatu", eta zuen galdetzen: "Zergatik ez 'bat batean'?".

Ahalko balitz egun batetik bestera developatu sintaxi bat, esan nahi baita, desdoblatu bere bide regresiboak afin ahalbidetu bide progresiboak ere, nik nuke sinatuko inmediatuki (arrén irabazi abantaila guztiak on estruktura sintaktiko irekiak). Baina realitate linguistikoa ez ohi da aldatu egun batetik bestera, baizik gradualki eta pixkanaka.

Horrek, jakina, ez dakar begira gelditzea, lo gozoan. Kontrara, behar dá proaktibitatea (ezen ez reaktibitatea), eta oso bereziki behar dá proaktibitatea on eragile linguistiko nagusiak, zeinen aktibitate kontzientea aldéz aukera estruktural progresiboak izanen dén ezinbestekoa. Proaktibitate hori joan beharko litzaké urratzen bidea, zein gero, denborarekin, izan beharko litzaké berrestua ganik erabilera konsolidatu bat.

Horrela, nahikoa litzaké Ibon Sarasola batek edo Atxaga batek edo Juan Garzia batek erabiltzea ez dakit zein estruktura progresibo (hala nola "afin(da)..." edo "burúz(ta)..." edo "ordezta...", edo "artén...", edo beste edozein estruktura edo aldaera) afinda biharamunean beste guztiok izán aukeran estruktura hori (hasieran registro landuagoetan batez ere) bai eta bere abantaila komunikatibo guztiak.

Halako erabilera puntualak bái ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [273] [>>>]

Solemnitatea versus hotsanditasuna

Erantzunez a Patxi Petrirena respektu bere hemengo mezua.

Har dezagun hitzá "solemnitatea", zein dan agertzen an aurreko posta. Bilatu dut hitz hori an zenbait hiztegi zein erabiltzen ditudan komunzki (Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua, Elhuyar Hiztegia, edo 3000 Hiztegia), eta ez dut aurkitu. Guztiarekin, "solemnitate" askitan agertzen da an Google.

Bestalde, Sarasolak, bere hiztegi berrian (zein akaso ahal dan konsideratu zirriborroá on Euskaltzaindiaren hiztegia), dígu proposatzen "hotsanditasun" eta "hotsandiko" afin adierazi "solemnitate" eta "solemne". Ondo deigarria da nóla "hotsanditasun" behin bakarrik agertzen dan an Google (eta da justuki an Berria egunkaria, 2006). "Hotsandiko", ordea, askitan agertzen da hortik zehar, baina zéin esangurarekin?

Ikus dezagun "hotsandiko" an hiztegia on Elhuyar:

Ikus dezagun, orain, 3000 Hiztegia:

Gauza da ze, hiztegi horietan, "hotsandiko" hitzak esangura asko ditu, baina ez "solemne". Hortaz, badirudi ze, finean, "hotsandiko" hori da adabaki bat afin saihestu "solemne" gardena (inglesez: "solemn-solemnity", frantsesez: "solennel-solennité").  Bikain?

Horrek zér dakar? Anbiguetatea, ñabardura-falta, eta, azken buruan, pobrezia. Bikain?

Sarasolaren hiztegiaren itzala oso luzea da, baina, printzipioz behintzat, hiztegi hori ez da arauemailea. Euskaltzaindiaren hiztegia, aldiz, báda arauemailea, eta, horrek esan nahi du ze, baldin azkenean ez badituzte onartzen ez "solemnitate" eta ez "solemne", hitz horiek "zuzengai" izanen direla. Bikain?

Dio Atxagak ze ez du ezagutzen garbizalerik an Euskaltzaindia. Agian, "garbizale" hitz hori ere redefinitu beharko dugu. [109] [⇶]

Horra hor diferentzia artén hiztegia on Euskaltzaindia eta beste hiztegiak

Aurreko komentario batean, Josu Lavin-ek du entresakatu hurrengo hitzak on Atxaga:

Badakit hitz hau ez dela gure euskal hiztegietan azaltzen, eta guztiek ere jauzi egiten dutela "transferitu" delakotik "transformadore" delakora; baina, oker ez banago, Euskaltzaindiaren hiztegia E letran dago oraindik. Aukera dut, beraz, "transfiguratu" eta baita "transfigurazio" bera ere erabiltzeko. Ziurrenik ere baztertua izango da, zeren elizen arteko Biblian ere nahiago izan baitute "antzaldatze" delakoa; baina, aukera dagoen bitartean, bonbon. Eta gero gerokoak."

Bistan da zein amildegi sakona dagoen artén hiztegia on Euskaltzaindia eta beste edozein hiztegi (Sarasolarena barne). Atxagaren (eta Leizarragaren) gustuko "transfiguratu" garden hori ez omen da agertzen ezein hiztegitan, baina hori ez da oztopo afin Atxagak erabil dezan horixe-hitza "transfiguratu" kin solemnitate guztia. Hori da giroá zein behar dugun.

Justuki Euskaltzaindiaren hiztegiak markatuko du diferentzia, diferentzia oztopagarria, diferentzia gaiztoa. Horrexegatik ez dut ulertzen zergátik Atxagak berak dioskun hurrengo hau (noiz galdetzen dioten zéin ote den Euskaltzaindiaren eginbeharra):

Gaur egun Euskaltzaindiaren lehen eginkizuna hiztegia egitea da, zalantzarik gabe. [Bernardo Atxaga, Noticias de Gipuzkoa, 2007-3-18]

Mesedez, egiguzue mesede bat: ez bukatu hiztegi hori, ez bukatu inoiz hiztegia on Euskaltzaindia. Gure lexikoak eskertuko du. [108] [⇶]

Kritika ki Bernardo Atxaga

Bernardo Atxaga-k berriki aurkeztu du ondorengo textu-zati interesgarri hau an Euskaltzaindia-ren bilkura bat:

Andima Ibiñagabeitiak, adibidez, "alderrai" terminoa erabiltzen du maiz. Atera egiten du gordeta zegoen kutxatilatik eta mundura bidali. Gaur egun, errazagoa zaigu hitz horren erabilera. Baina, lexikoarekin baino gehiago, sintaxiarekin egiten du lan, eta hau da, zalantzarik gabe, bere lanik garrantzitsuena; Ibiñagabeitia bezalako itzultzaileek, eta ia haiek bakarrik, egin dezaketena. Kontuan izan itzultzaileak estutu egin behar izaten duela hizkuntza, lan berriak eginarazten dizkiola —pentsa ezazue zientzia liburuekin ari direnengan—, ezin diola hizkuntzari bere kabuz, bere ohizko eran, aurrera joaten utzi; idazleak, bai, baina hark ez. Idazleak abandona dezake bere burua hizkuntzaren ur korrontean, har dezake aldi bakoitzean bihurgunerik errazena —nola egiten omen zuen Petrarcak Mont Ventoux-en ibili zenean, aldapa gutxien zuen bidezidorra hartu —; baina itzultzaileak, nahita ere, ezin du. Virgiliok idatzitako kadentzia, tonua, zehaztasuna errespetatzea beste erremediorik ez dauka. Lehia horretan itzultzaileak forma berriak jartzen ditu zirkulazioan, ez bakarrik hitzak, eta hizkuntzaren erabilpen sofistikatu eta aberatsago baterako oina ezartzen du. Horrelaxe hazi eta garatu ziren hizkuntza guztiak. [Bernardo Atxaga]

Bernardo Atxaga-k diosku ze itzultzaileak behar izaten du estutu hizkuntza. Baina hor báda asimetria interesgarri bat: izaten dira justuki hizkuntza regresiboen itzultzaileak zeinek behar duten bereziki estutu hizkuntza noiz itzultzen textuak on hizkuntza progresiboak, eta ez hainbeste alderantziz. Zeren alderantzizko itzulpenetan ez baita izaten estuasunik, baizik kontrakoa, sortuz mejora komunikatiboa: soilik hizkuntza progresiboetatik regresiboetara pasatzen garenean agertzen dira estuasun horiek, hortxe islatzen dira hizkuntza regresiboen estuasun guztiak.

Bestalde, Bernardo Atxaga-k diosku ze idazleak, libre ari delarik, ahal duela hartu beti bihurgunerik errazena, eta Mont Ventoux-era bidean har dezakeela aldapa gutxieneko bidezidorra. Baina, errazena, zein ikuspuntutik? Persona herrenaren ikuspuntutik akaso? Izan ere, herrena hasiko da nekatzen noiz eta aldapa hasi gorantza, eta horrexegatik nahiago izaten du aldapa txikiena. Persona ez-herrenak, aldiz, nahiago izaten du aldapa esanguratsuki handiagoa, erabiliz ritmo arinagoa, ahaltsuagoa, ez baitu nahi izaten itzulinguru (komunikatiboki) inefizienterik. Askea da, benetan.

Bistan da, hizkuntza progresiboaren idazleak bere esku ditu aukera guztiak, zailagoak eta errazagoak, eta horregatik da askea; horrek bai aukera dezakeela biderik efizienteena, pausatuki edo arin, bere ritmora, izan ere hizkuntzaren deduktibitateak ematen baitio aukera hori.

Hizkuntza regresiboaren idazleak, aldiz, halabeharrez ibili beharko ditu bide induktibo herrenak (argiki herrenak dira respektu gaur egungo behar komunikatibo-informatibo konplexuak, ez hainbeste respektu behar komunikatibo zeharo sinple eta adierazkorrak zein ziren existitzen noiz hizkuntzak hasi baitziren garatzen), eta horrek drastikoki baldintzatzen du hala bere ritmoa nola bere fondoa, hala bere aukera-multzoa nola bere kalitate teknikoa, hala bere komunikazio idatzia nola bere komunikazio mintzatua (konparaturik kin aukera komunikatiboki aberatsak zein ematen dituzten bide progresiboek).

Izan ere, ezin daiteke egon aukera potenterik, aske eta irekirik baldin ez bada bide progresiborik, non mezua iltzatuko duzu ti hasiera harik bukaera, ia perfektuki (normalean horra joko dute hikuntzek). Ez da bakarrik forma kontu bat, da zerbait sakonagoa, da pensamolde deduktiboaren aukera irekia versus pensamolde induktiboaren estuasun fortzatua, ..., da garapen humanoa.

Azkenik, Atxaga-k dio ze báda lan sintaktiko bat zein ia soilik ahal duten egin itzultzaileek. Jakina, ez nago batere ados. Nire ustez euskararen garapenean parte har dezake edozeinek, nahiz eta egia den ze erantzukizun guztiak ez diren berdinak. Bernardo Atxaga-k berak dauka afera honetan erantzukizun zuzena eta handia (areago euskaltzaina izanda), eta ezin du inolaz ere deskargatu bere bizkarretik hori zama akaso astuna on propósatu sintaxi eta baliabide sintaktiko berriak, ahaltsuagoak, aberatsagoak, garatuagoak. Zeren bera baita pieza klave bat an puzzle hau. [80] [>>>]