Zér egiten dute hizkuntzalari chomskyarrak noiz ikusten duten ze munduko sintaxi gehienak kokatzen duté sujetua (S) lehenago ze aditza (V) eta objetua (O)?

Erákustearren zéin den diferentzia arten hurbilketa chomskyarra eta hurbilketa funtzionalista, gogora daigun zér egiten duten batzuk eta besteek noiz ikusten dutén datu bat nola-ze munduko sintaxi gehien-gehienetan sujetua kokatu ohi da kanonikoki an hasiera te esaldia. Gaur komentatu behar dugu zér egiten duten chomskyarrek:

Chomskyarrek sinpleki esanen duté: sujetuaren (hasierako) posizioa ez da aukera parametriko horietakoa (ez dago aukeran), baizik-ze posizio hori biologikoki datorkigu grabatua an gure burmuina. Bestelako ordenak (non sujetua ez den an hasiera, nola adibidez OSV) soilik agertu ahalko dirá nola derivazioak ti oinarrizko ordenak non (errepikatzen dugú: biologikoki) sujetua agertzen den an hasiera (hots SOV edo SVO).

• [#6] Espezifikatzaile-posizioa ez bada parametrikoa (beti ezkerretara), orduan adibidez VSO izanen da konputazionalki kostosoagoa zein SVO edo SOV 

Herenegungoa laburbilduz:

Subjektua, hortaz, ezkerretara, hauxe da esandakoa laburbiltzeko leloa. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

izan ere ...

... ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, buruak osagarriarekin egiten duen moduan. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56] 

Beraz, espezifikatzailearen posizioa ez litzake parametrikoa, nola hóri arten "burua" eta bere "osagarria", baizik-ze espezifikatzailea kokatuko zén beti aurré bere aditza. 

Bestalde, kontuan hartuz ze, jarraituz kin gure teoria generatiboa, sujetua (sujetuaren "zerak" hartzeko) kokatu behar dá an espezifikatzaile-gunea e esaldia (esaldiari deitzeko beste modu teknikoago bat dá "inflexio-sintagma", eta, bestalde, "inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea" izanen litzaké esaldiaren sujetu-gune sintaktikoa):

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hortaz, ezin liteke izán oinarrizkoa edozein hitz-ordena non subjetua (esaldiaren espezifikatzailea) dá agertzen ondorenda aditz-objetua (esaldiaren buru-osagarria), nola gertatú an VSO, VOS, OVS edota gure interesaeko OSV. Horiek ezin litezke izán oinarrizko ordenak, eta horrek inplikatzen du ze, ordena horiek generatzeko, ezinbestekoa da mugimendu edo desplazamendu sintaktiko gehigarririk afinda sujetua amai dadin ondorenda aditza edo osagarria, halan-ze goragoko lau ordena horiek derrigor izan beharko lirake konputazionalki kostutsuago zein euren oinarrizko ordena respektiboak, zein soilik izan litezké SVO edo SOV (non betetzen dirén oinarrizko eskakizun horiek).

Esan nahi baita ze, euren ustezko teoria horretatik beretik ere ez da ondorioztatzen ze ordena guztiak dirén konputazionalki berdinak, baizik-ze ondorioztatzen da ze bádaude ordena batzuk (sujetulehenak) zein dirén kostutsuagoak zein beste batzuk (aditzlehenak edo objetulehenak). 

Genioén an:

• [#1] Laka: '...  prozesamendu-lanetan ia aho batez onartzen dela subjektuak hasieran dituzten hurrenkerak prozesatzeko errazagoak direla hizkuntzan.'
  

nóla ...

..., 2015 uztailean aurkitzen dugú Laka katedratikoa irakasten ze (2015):

• Berdin dio sintaxiaren ordenak, hizkuntzaren egiturak: guztiak prozesatzen ditugu efikazia berdinarekin. [ikus, adibidez, atzoko sarrera]
  

Beraz, Laka irakasten ari da ze ordena sintaktiko guztiak berdin prozesatzen diren, noiz daukán evidentzia sendoa ezen "subjektuak hasieran dituzten hurrenkerak prozesatzeko errazagoak direla".

Eta gauza da ze, espezifikatzaile-posizioa ez bada parametrikoa (beti ezkerretara), orduan adibidez VSO izanen da konputazionalki kostosoagoa zein SVO edo SOV. Euren ustezko teoria horretatik ere!   [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Hóri lizake euren "azalpena", azalpen biologiko bat, zeinekin "azal" liteken edozer, zeren jarrai-ki euren haria, edozein ordena izan litekén biologikoa.

[#10] Koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ez da agortzen an erlazioa arten sujetua eta predikatua

Atzokoan genioenez, Fernández eta Ortiz de Urbina (2007), noiz azaltzen zergátik hurrenkera sintaktiko batzuk diren agertzen maizago zein beste batzuk (ikus [#7] [#8] eta [#9]), zúten amaitzen euren argumentazio komunikatibo-funtzionalista esánez:

Beraz, gramatikaren parametro batek predikatuaren barruko AO eta OA lerratzeak zilegiztatzen baditu, informazio sistemarekiko elkargune betebeharrengatik, subjektuak predikatua baino lehenago, hots, ezkerretarago, agertu beharko du, balizko bestelako hurrenkerak baztertuz. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:217]

Gaurkoan, alde batetik azpimarratu nahi genuke ze, konklusio horretara heltzeko, soilik behar dugu logika komunikatiboa: ez badakigu zértaz ari den predikatua, ezin izanen dugu ondo interpretatu predikatu hori; edo bestela esanda: askoz efektibokiago interpretatuko dugu predikatu bat baldin ondo badakigu zéri referitzen den. Horretan datzá koherentzia interpretatiboa. Eta bide beretik doá koherentzia sintaktikoa, zeinek sortzen du seguritate sintaktikoa, seguritate estrukturala, seguritateá an interpretazioa e estruktura sintaktikoa zeintan ari garen.

Eta, azken buruan gure goragoko bi autoreak horixe ari dira islatzen an euren eredu sintaktiko generatiboa noiz finkatzen dutén sujetua (edo bere ustezko gunea: espezifikatzailea) ezkerretara. Gogora daigun (ikus [#6]): 

Herenegungoa laburbilduz:

Subjektua, hortaz, ezkerretara, hauxe da esandakoa laburbiltzeko leloa. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

izan ere ...

... ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, buruak osagarriarekin egiten duen moduan. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56] 

Beraz, espezifikatzailearen posizioa ez litzake parametrikoa, nola hóri arten "burua" eta bere "osagarria", baizik-ze espezifikatzailea kokatuko zén beti aurré bere aditza. 

Bestalde, kontuan hartuz ze, jarraituz kin gure teoria generatiboa, sujetua (sujetuaren "zerak" hartzeko) kokatu behar dá an espezifikatzaile-gunea e esaldia (esaldiari deitzeko beste modu teknikoago bat dá "inflexio-sintagma", eta, bestalde, "inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea" izanen litzaké esaldiaren sujetu-gune sintaktikoa):

... izatez gure iritziz, inflexio-sintagmaren espezifikatzaile gunera heltzen diren sintagmak dira subjektuak. Izan ere, subjektua eta osagarria bi gune sintaktiko baino ez direla pentsatzen dugu, hau da, ez inolako zerak, zer horiek ezar daitezkeen lekuak baino, eta bien artean, badirudi inflexio sintagmaren espezifikatzaile gunea dela subjektu gunea, edo, bestela esanda, subjektua kokatzeko lekua. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hortaz, ezin liteke izán oinarrizkoa edozein hitz-ordena non subjetua (esaldiaren espezifikatzailea) dá agertzen ondorenda aditz-objetua (esaldiaren buru-osagarria), nola gertatú an VSO, VOS, OVS edota gure interesaeko OSV. [#6]

Baina gauza da ze argumentu logikoá e koherentzia sintaktiko-interpretatiboa ez da agortzen an erlazioa arten sujetua eta predikatua (hor aplikatzen da, osoki, baina ez soilik hor). Nola genioen an sarrera titulatzén: 

•  "Kayne, abstraktuki, dú modelatzen koherentzia sintaktikoa, zein den azken buruko arrazoia zergátik bere ereduan dén finean aukeratzen ordena burulehena"

Kayne (1994) ere, finean, ari da modelatzen koherentzia sintaktikoa noiz dún finkatzen ordena burulehena an bere interpretazioa e Gramatika Universala, zeintan ez den soilik finkatzen "espezifikatzea ezkerretara" , baizik areago, "espezifikatzaile-buru-osagarri" ordena burulehen universala (finean  SVO), nondik derivatuko lirake beste ordena guztiak. Gogora daigun (ikus hemen):

Nolabait esanda, sintaxi burulehena dá generatzen an norabidea e denbora (aurrerantza), halan-ze doa zehazki eta ziurtasunez finkatzen a erlazio sintaktikoa arten elementuak zein doazen agertzen linealki ("some fixed relation to every terminal in every substring": "a, ab, abc, abcd, abcdz"), bitarten sintaxi buruazkenean horixe gerta zedin, hasi behako ginake ti azken elementuak e sekuentzia ("z, zd, zdc, zdcb, zdcba"), joanez kontra linealizazio tenporala. Zeren denbora ez da simetrikoa, eta ondorioz, hurrenkera buruazkenean izanen dugú inseguritate sintaktikoa, besteak beste (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Finean Kayne ari dá modelatzen koherentzia sintaktikoa.

Ikus zér dioen Kayne gain (5) sekuentzia hori ("The antisymmetry of Syntax", 1994:37-38):

Jakina ze, orohar, hobeto interpretatuko da zérbait zein den diskursiboki koherentea, baina ez da inondik inora beharrezkoa grabatuak izatea estruktura sintaktiko koherenteak an giza-burmuina: halako estrukturak sinpleki dirá teknologia garatuagoa, halan-ze erantzuten ahal dute ki exigentzia handiagoa. Koherentzia dá printzipio logiko bat, ez bereziki linguistikoa. Dá, noiz aplikatua ki teknologia, printzipio tekniko bat. [ikus hemen]

Bai, koherentziaren itzala dá proiektatzen askoz luzeago zeinda jartzea sujetua lehenda predikatua, eta finean horretan datza diferentziá arten Kayne eta gure goragoko generatibistak: noráino modelatzen duten printzipio logikoá e koherentzia sintaktiko-interpretatiboa an euren eredu biologikoak. Baina, horretarako ez da behar biologiarik: koherentzia sintaktiko-interpretatiboa dá kontu sinpleki logiko bat, teknikoa, teknologikoa. [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

[#9] Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): "..., informazio sistemarekiko elkargune betebeharrengatik, subjektuak predikatua baino lehenago, hots, ezkerretarago, agertu beharko du, balizko bestelako hurrenkerak baztertuz."

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007), zein, gogora gaitezen, ari dira azaltzén zergátik ordena batzuk diren agertzen maizago zein beste batzuk (ikus [#7] eta [#8]), amaitzen dute euren argumentazio komunikatibo-funtzionalista esánez:

Beraz, gramatikaren parametro batek predikatuaren barruko AO eta OA lerratzeak zilegiztatzen baditu, informazio sistemarekiko elkargune betebeharrengatik, subjektuak predikatua baino lehenago, hots, ezkerretarago, agertu beharko du, balizko bestelako hurrenkerak baztertuz. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:217]

Ikus aipu hori an bukaera e ondorengo pasarte zehatzagoa [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:216-217]:

Bai, informatiboki (komunikatiboki, funtzionalki) hobe da orohar ematea sujetua lehenda predikatua (sintaktikoki), esan nahi baitá thema lehenda rhema (komunikatiboki). Orohar, azpi baldintza komunikatibo orokorrak. [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

[#8] Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): "Ez da zaila datu hauek informazio eraketaz dakigunarekin lotzea."

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007), ari direlarik burúz zergátik ordena sintaktiko batzuk diren agertzen ondo maizago ze beste batzuk (erábiliz egungo datu estatikoak), ondorengo aipuan referitzen dira ki SOV eta SVO hurrenkerak:

Subjektua osagarriaren aurretik kokatzeaz gain, bi hurrenkera hauek [referitzen dira ki SOV eta SVO hurrenkerak], AOS hurrenkerak ez bezala [VOS ez bezala], subjektua perpausean lehen-lehenik dutenak dira. Honetaz jabetuz gero, ez da zaila datu hauek informazio eraketaz dakigunarekin lotzea: subjektuak mintzagai neutralak badira eta iruzkina baino lehenago aipatzen badira, mintzagai/iruzkin erdibiketa hobekien islatzen duten hurrenkerak S/AO zein S/OA izango dira. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:217]

Ikus tarte zabalagoa (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:216-217):

Bai, inkluso soilik egungo datu estatikoak erabilita, eta soilik kontuan hártuz "mintzagai-iruzkin" ordenazio informatibo neutro logikoa (thema-rhema), ez da zaila lotzeá munduko egungo hurrenkera printzipalak eta arrazoi komunikatibo-funtzionala, zein, gogora daigun, dá, finean, arrazoi ekonomikoa (... ekonomikoa da oso ...) zeren:

..., argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:216] 

[⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

[#7] Bai, "argi eta garbi" eta "berehala ohartzen gara": arrazoi komunikatibo-funtzionala

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007) honela mintzo dira noiz saiatzen diren azaltzen zergátik OSV, OVS eta VOS dirén ordena askoz urriagoak zein beste hiru ordenak (ikus [#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6]):

esan nahi baita ze: 

Argi eta garbi, hitz hurrenkeraren hiru tenoreak SOA/SAO/ASO dira ["hiru tenoreak" hori dá metafora bat zeinekin referitzen diren ki hiru hurrenkera nagusiak: SOV, SVO eta VSO]. Hiru tenoreak beren ahaide pobreagoekin alderatzen baditugu [hor referitzen dira ki beste hiru ordenak: OSV, OVS eta VOS], berehala ohartzen gara bi taldeak banatzen dituen ezaugarria subjektu eta osagarriaren arteko hurrenkera dela. Top three hurrenkeretan subjektua osagarriaren aurrean agertzen da, hau da, S-O, beste hiruretan O-S topatzen dugu. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:217]

eta hori:

... ekonomikoa da oso ... [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:216]

Bai, horretaz mintzo ginen an [#4]:

Beraz, oso ekonomikoa litzaké baldin orohar aurkituko balitz sujetua hasieran ordezta adibidez objetua hasieran, zeren oso ekonomikoa litzaké egitura gramatikalak bat-etorriko balira kin molde informatiboak ordezta izán antiinformatiboak eta antiekonomikoak.

Eta bai, "argi eta garbi" eta "berehala ohartzen gara": arrazoi komunikatibo-funtzionala. [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Atzerakarga informatiboa vs atzerakarga konputazionala

Genioén atzo:

Ohar gaitezen ze hor egonen liraké bi kostu-mota guztiz ezberdin:

• Alde batetik, kostu konputazionalá e mugitu aditza ti bere sorrerako aditz-sintagma aldé posizio aurreratuago bat respektu sujetua: gogora dezagun ze, autoreen marko generatiboan, halako mugimendu sintaktikoak dúte inplikatzen kostu konputazional bat.
  

• Bestetik, kostu informatiboá zeinengatik, autoreen hitzetan ...
  

  ... "subjektu/predikatua eta mintzagai/iruzkina parekatzea, bat-batean, are perpaus sinpleetan ere, opakoagoa egitea dakar-eta. Egituraren "kostua" garestitu egiten da informazioaren aldetik." [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:219]

Ikus daigun:

• Lehenengo kostua (konputazionala) soilik existitzen da an marko generatiboa, eta oinarritzen da an ustezko oinarrizko estruktura batzuk nondikako mugimenduak konputazionalki kostosoak izanen ziren. Esan ahal da, beraz, ze kostu konputazioal hori sortzen da zuzenean ti euren kontakizun generatiboa, zeinen oinarriak nekez izanen zirén espekulatiboagoak.

• Bigarren kostua: gainkostu informatiboa edo komunikatiboa (azpi baldintza orokorrak), dá kostu diskursibo-funtzionala, zeinen arabera evoluzionatzen dirá sintaxiak.

Ez daigun nahasi bi kostu horiek, kostu konputazional generatiboa (Lakak argudiatzen duena) eta gainkostu komunikatiboa (azpi baldintza orokorrak), zein sortzen da ti estruktura gramatikal antiinformatiboa.

Dio Lakak (Laka, 2008:16, ikus hemen):

Eragiketa sintaktikoek burmuinean gertatzen diren gertakariak izaki, baliabide mentalak erabiltzen dituzte, eta konplexutasun sintaktikoa handiagotuz doan neurrian, erabili beharreko baliabideek ere gora egiten dute, denbora gehiago erabiliaz [Laka, 2008:16].

eta gogoratzen digu ze estruktura sintaktikoki konplexuagoak eragiten dituzté "areagoko eragiketa sintaktikoak", halan-ze (Laka, 2008:16):

Adibidez, mugimendu edo lekutze sintaktikoa konputatu ahal izateko, gogoratu behar dugu (oharkabean bada ere) lekuz kanpo aurkitutako osagaiekin, eta gainerako osagai eta elementuak konputatzen jarraitu behar dugu, lekuz kanpoko osagaien jatorrizko lekuak eta perpausaren elementu guztien arteko harremanak egokiro antzeman arte (Gibson 1998). [Laka, 2008:16]

Horretaz ere, Lakak aipatzen ditú ondorengo hitzak e Erdozia zeháztuz nóla prozesatuko liraken "prozesu sintaktiko konplexuago" horiek (an "Simetria ala simetria eza? Hitzordenaz hausnarrean" 2008:16):

"...zenbat eta prozesu sintaktiko konplexuagoak izan, orduan eta zama handiagoa ezarriko diogu oroimenari, eta gure egitura kontzeptualak denbora gehiagoz mantendu beharko dira aktibatuta." (2006b:293) [Erdoziaren hitzak (2006), zein Lakak aipatu an bere 2008ko artikulua]

Zama konputazional horri deitu genión atzerakarga chomslyarra (ikus hemen), baina gaur, modu deskriptiboago batean, dei geneioke "atzerakarga konputazionala".

Bestalde, Fernández eta Ortiz de Urbina (2007) mintzo dira buruz konputazioak, baina ez dira espreski referitzen ki euren kostua edo zama, baizik-ze, horren ordez, argiki mintzo zaizkigu buruz zama edo desoreka informatiboa zein den segitzen noiz ez diren koinziditzen estruktura gramatikalak eta informatiboak. Jakina, hortik sortzen dá "atzerakarga informatiboa".

Eta gauza da ze, atzerakarga konputazioanalak eta atzerakarga informatiboak ez dute euren artean zerikusirik. [⇶]

[#5] Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): '... ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, ...'

Fernández eta Ortiz de Urbina hizkuntzalari chomskyarrak esaten digute ondorengoa buruz kokapen sintaktikoa e sujetua (ikus an "Sintaxi organikoa"):

Egia esan gure eremu teorikoan nagusiki, espezifikatzailea buruaren ezkerretara dagoen gunetzat jo izan da, eta ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, buruak osagarriarekin egiten duen moduan. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Esan nahi baita ze, buru sintaktikoek (adibidez, aditzek) hizkuntzatik hizkuntzara lekuz aldatu lezakete euren posizio erlatiboa respektu euren osagarriak segun parametro bat ("buru-osagarri" parametroa), baina sujetuak biologikoki, fisikoki, oinarri-oinarritik egongo lirake an hasiera e perpausa, aditzaren ezkerretara. Laburbilduz:

Subjektua, hortaz, ezkerretara, hauxe da esandakoa laburbiltzeko leloa. [Fernández eta Ortiz de Urbina 2007:56]

Hortaz, subjektuek ez dute jotzen ki hasiera e perpausak zeren gehien-gehienetan dirén thematikoak, eta zeren komunikatiboki horixe baita euren leku funtzionalena (an sintaxiak zein ez diren guztiz kontextualak: baldin sujetuak badira oso kontextualak, akaso, OVS izan liteké aukera bat). Ez, hortxe daude. Hortxe zeuden. Hortxe egon dirá tikan hasiera e "hizkuntza"... organikoa. Baina gauza da ze explikazio komunikatibo-funtzionala dá nahikoa da ki azaldu subjetuen hasierako posizio tipikoa. Nahikoa. Atzo genioén: 

Sinpleki ez dira behar argudio biologikoak, aparte izán zientifikoki eskasa eta gainera aski aluzinantea postulatzea ze (ez esaldi zinez emandakoetan, baizik oinarrizko estruktura previo batzutan, nondik gero, etengabe derivatzen arituko diren besteak) sujetua aurrena doá zeren burmuinean hala grabatua dago, kitto, eta gabén evidentziarik. 

Burmuinean grabatua an ...  sintaxi organikoa.

Sinpleki, "ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik,...". [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

[#4] Sujetua (tipikoki atal tematikoena: zértaz mintzo) logikoki joan beharko litzake lehenago zein objetua (tipikoki atal rematikoena: informazio berri xeheena)

Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina (an euren "Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan", 2007:216) dioskue ze oso ekonomikoa da estruktura gramatikalak eta "informazioaren isuria" bat etortzea:

Hizkuntza gehienetan aurkitzen dugun subjektu-predikatu hurrenkera, beraz, oso ondo egokitzen da gizakiek gure informazioaren isuria eratzerakoan jarraitu ohi dugun mintzagai-iruzkin hurrenkera islatzeko. Informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa, eta badu zerikusirik gizakien bestelako sistema sinbolikoekin, baina ekonomikoa da oso gure egitura gramatikalak zuzenean parekatu ahal izatea kanpoko beste sistema horrekin. Ez dakigu bi sistemek "hizkuntza" bera erabiltzen duten, baina, behintzat, argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. [2007:216]

Argi daigun ze "mintzagai-iruzkin" egitura informatibo hori dá gure "thema-rhema", eta hortaz, esaten ari dira ze "oso ekonomikoa" litzake baldin, islátuz egitura informatiboa, egitura gramatikaletan ere sujetua (atal thematikoena) hasieran kokatuko balitz aurkéztuz geroko predikatua, zeinen zati rhematikoena izaten dá objetua. Bestela, eta euren metaforari jarraiki, gure burmuinak nekezago "itzuliko" lituzke estruktura gramatikal antiinformatibo horiek, eta horrek ekarriko luké itzulpen-kostu gehigarri bat, esan nahi baita  prozesamendu-kostu gehigarri bat (beti ere konsíderatuz baldintza orokorrak).

Beraz, oso ekonomikoa litzaké baldin orohar aurkituko balitz sujetua hasieran ordezta adibidez objetua hasieran, zeren oso ekonomikoa litzaké egitura gramatikalak bat-etorriko balira kin molde informatiboak ordezta izán antiinformatiboak eta antiekonomikoak.

Aipu horretan, bi hizkuntzalari chomskyar horiek mintzo dira buruz "hizkuntza", zein den hizkuntza biologikoa, organikoa, eta zein ez den zértan izan logikoa, funtzionala, informatiboa (noiz dioten ze "informazio-eraketa ez da berez eremu linguistikoa", ari dira mintzatzen buruz "hizkuntza" hori). Ikuspuntu funtzionaletik, ordea, hizkuntzak dira kode konventzionalak zeintan bai sartzen den informazio-eraketa, zein den erabat eremu linguistikoa. Bestalde, estruktura gramatikalak ez badira informatiboak, saiatu gaitezke proaktiboki aldatzen, nola beste edozein kode konventzional zein ez den bereziki logiko, funtzional edo sozialki interesgarria. 

Orain kontrastatu behar dugu gure azalpen logiko hori (baldintza orokorretan, sujetua aurre objetua) kin datu enpirikoak. Eta datuetara joaz, fija gaitezen an munduko hiru ordena gramatikal gutxien erabilienak: hirurak daukate ezaugarri antiinformatibo nabari hori, hirurak daukate objetu tipikoki rhematikoena (O) aurrenda sujetu tipikoki thematikoena (S):

Bai, hirurak daukate objetua aurre sujetua (VOS, OVS eta OSV): orotara, %4. [⇶]

[#1] [#2] [#3] [#4] [#5] [#6] [#7] [#8] [#9] [#10] [#11] [#12] [#13]

Beatriz Fernández (2013): "...,'-i' bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago."

Genioen aspaldi (an gure sarrera titulatzén ⇶ Bi morfema datibo prepositibo: "-ki" eta "-ts") nóla R. L. Trask referitzen zen ki bi morfema prepositibo hauek, "-ki" eta "-ts":

.., like -ki, the morph -ts is well attested in finite verb forms as a marker of a following indirect object. [R.L. Trask, History of non-finite verb forms, 1995]

Beatriz Fernández ere mintzo zaigu buruz puntu hori an artikulua zein gatozen jorratzen an sarrerak nola hau (edo orobat hau eta hau):

Hori baino lehenagokoa eta antzekoa da Trasken (1981: 289) intuizioa, -(k) eta -(ts) morfemen sorburua bera ere preposizioak zirela zioenean eta inkorporatutako preposizioen aipamena egiten zuenean —ikus orobat Fernández (2014)—. -(K)iri dagokionez, beraz, aspalditik datorkigu preposizioen aipamena. Dena dela, Trasken testuari zor zaion leialtasunarengatik besterik ez bada, argitu beharra dago izatez -(k) eta -(ts) morfemak zerabiltzala mintzagai preposizioen aipamena egiterakoan, eta ez -i morfema. Beraz, gogora datorkigun hurrengo galdera da ea zer ote zen -i Traskentzat, behin -(k) eta -(ts) morfemetatik bereizi eta gero. Morfologikoki zalantzarik ez dago -(k) eta -(ts) -itik bereiz daitezkeena —ikus Lafon (1999 [1961]) eta Fernández (2014)—, baina sintaktikoki ez dut ikusten, momentuz behintzat, biak bereizteko arrazoirik euskararen lehen testigantza idatzietatik hona gutxienez. -(K) eta -(ts) preposizioak balira, edo inoiz izan balira, orduan, -i bera ere preposiziotzat har litekeelakoan nago. Bego honetan, ñabardurak lauso. [Beatriz Fernández, "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago", 2013]

Horrela, "-k" (edo "-ts") eta "-i" morfemak sintaktikoki bereiztuko bagenitu, orduan "i" bera ere ager liteke nola preposizio. [Ikus ⇶]

Beatriz Fernández (2013): "-(K)i buru sintaktiko bat da, datibo kasua ezartzea dagokio eta berari esker eta bere bitartez jasotzen da baita datibo komunztadura ere."

Sarrera honetan jarraitu behar dugu aipatzen a artikulua titulatzén "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013), non Beatriz Fernándezek lantzen du a hipotesia ezen -(k)i preposizio bat dela: 

..., guri dagokigun galdera da ea egungo euskaraz morfema hori [-(k)i] ez ote den aztarna bat baino zerbait gehiago; ea ez ote den gaur egun ere sintaktikoki indarrean dagoen zerbait. Ni neu, bederen, baiezkoan nago: -(k)i ez da iraganeko sintaxiaren aztarna, euskararen egungo sintaxiaren lekuko bizia baino, gorago ere esan dudan bezala. -(K)i buru sintaktiko bat da, datibo kasua ezartzea dagokio eta berari esker eta bere bitartez jasotzen da baita datibo komunztadura ere. Xehetasun teknikoak argitu behar dira, noski, baina inplementazio teknikoa baino lehenagoko intuizioa garbia da. [Beatriz Fernández, 2013]

Esan beharrik ez: arras interesgarria. [⇶]

Beatriz Fernández (2013): "...sarri askotan, egitura aplikatiboarekin batera egitura preposiziodun bat egon ohi da,..."

Atzoko sarreran aipatzen genuen a artikulua hen Beatriz Fernández titulatzén "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013), non autoreak, Traski (1981) jarraituz, dú jorratzen beste hipotesi berri bat, hots, -(k)i preposizio bat dela, eta non dioen:

Aplikatiboaren hipotesiak, baina, beste hipotesi batera eraman gaitzake modu natural samarrean. Izan ere, aplikatiboak stricto sensu dauden hizkuntzetan, sarri askotan egitura aplikatiboarekin batera egitura preposiziodun bat egon ohi da, erruanderaren ondokoak adibidez:

(16) a. Umwáana y-a-taa-ye                                igitabo  mu máazi
            umea         hura.MAS-IRGN-bota-ASP liburua P     ura
           ‘Umeak liburua bota du uretara.’
        b. Umwáana y-a-taa-yé-mo                            amáazi igitabo
            umea         hura.MAS-IRGN-bota-ASP-P ura        liburua
           ‘Umeak liburua bota du uretara.’                         (Dryer 1983:134)

(16a) egitura preposizioduna da: mu da lokatiboa buru duen preposizioa. Lokatibo hori, uretara itzuli duguna, adjunktu bat da egitura horretan, eta adjunktuek izan ohi duten leku periferikoa du. (16b), berriz, egitura aplikatiboa da. Azken egitura honetan, lokatiboa jada ez da leku periferikoan ageri, osagarriari dagokion lekuan baino, dagoeneko osagarria baita —hortaz, gorago esan dudan bezala, argumentu berri bat, hots, osagarri bat gaineratu da egiturara aplikatiboari esker—. Horretaz gain, osagarri horrek ez du preposiziorik erakusten osagarri batean espero daitekeen bezala, eta preposizioa bera aditzera inkorporatu da. Halaxe interpretatzen dute zenbait egilek egitura aplikatiboa, hots, preposizioa aditzera inkorporatzearen ondorio gisa (Baker 1988). Hortaz, Bakerrentzat aplikatiboa bera sortzez adjunktua markatzen duen preposizio bat besterik ez da. Albizu (2001) lanean eta bere geroagoko beste lan batzuetan, hipotesi hori da euskararako aldarrikatzen dena, (16b) egitura aplikatiboa bezalakoak (16a) egitura preposizioduna bezalakoetatik eratorriz. [Beatriz Fernández, 2013]

Berriro ere, oso interesgarria. [⇶]

Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela."

Beatriz Fernández hizkuntzalariak dio an "-(K)i hiztegian eta hiztegiaz harantzago" (2013):

Laburpena
-(K)i morfemari aplikatiboa iritzi izan zaio lan batzuetan (Elordieta 2001, Fernández 2012, 2014 beste batzuen artean). Lan honetan, aplikatiboaren hipotesia berrikusiko dut, berez izan ditzakeen zenbait eragozpen tipologiko eztabaidatuz, eta Traski (1981) jarraituz, beste hipotesi berri bat jorratuko dut, hots, -(k)i preposizio bat dela. [Beatriz Fernández, 2013] 

Esan gabe doa: oso interesgarria. [⇶]

Aditz-osteko fokuen oinarrizko neutrotasun pausatua dá derivatzen ti euren koherentzia

Sarrera honetan genioenez, foku preverbalak dirá informatiboki ezjarraituagoak, bapatekoagoak eta nolabait esan, irregularragoak ze euren kide postverbalak, zein berez dira informatiboki jarraituagoak, prestatuagoak eta regularragoak. Eta hain zuzen prestaketa informatibo edo esaldi-barneko kontestualizazio handiago horrek ematen die postverbalei moldagarritasun espresibo edo adierazkor handiagoa, zein arazorik gabe adaptatu ahal da ki helburu espresibo oso neutroak edo oso enfatikoak edo beste edozein modutakoak, eta edozein gradutan ere.

Foku pre eta postverbalen berezko izaera ezberdin horiek ezin hobeto islatzen dirá noiz preverbala doan justuki esaldi-hasieran (hor bapatekotasuna erabatekoa baita), eta postverbala justuki esaldi-bukaeran (hor aurrelan komunikatiboki prestatzailea maximoa baita). Izan ere, muturreko posizio horietan maximizatzen baita bi foku-mota horien berezko tendentzia, zein baita kontrastiboagoa an aditz-aurreko galdegaiak, eta printzipioz neutroagoa an aditz-ostekoak. 

Ikus hurrengo komentarioa ganik Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina (Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan, 2007:230)

b1. Juan llegó a las tres.    b2. A las tres llegó Juan.
Informazio egituraketaren ikerketa lanek irakasten digutenez, badago iruzkinean garrantzi gehien hartzen duen osagai bat, gaztelaniaz edo ingelesez (AO hizkuntzetan) normalean eskuineko muturrean dagoena: (b1) perpausean Juan heldu zeneko ordua da garrantzia daukana, eta (b2) kasuan ordu horretan heldu zena.

Ohartu hemen  aipatzen dugun "nabarmentasun" hau euskal gadegaiarena ez bezalakoa dela: ez a las tres eta ez Juan osagaiek ez dute galdegaiek duten enfasi dramatikoa, ez eta euskalki batzuetan behintzat Hualdek eta Elordietar anai-arrebek aurkitu zuten azentu berezia. Entonazio neutral eta galdegaiarenaren arteko lehenengo mailako nabarmentasun ahula daukate osagai hauek, bai ahoskeraz bai eta informazioaren aldetik. Izan ere, gaztelaniaz ere era ditzakegu enfasi sendoko egiturak, euskararen antzekoak:
a. A LAS TRES llegó Juan
b. HIRURETAN heldu zen Jon

Beraz, aditzaurreko galdegaia ez da soilik gutxiago pausatua  (buru bila baitabil), baizik-ere intonatiboki nabarmenagoa oro har (edo nahiago bada dramatikoagoa) respektu aditzosteko galdegaia, zein den aditzarekiko askeagoa: foku estu postverbalak agertuko baitira normalean eskuineko muturrean, ez derrigor juntu aditza, bitarten ezkerraldekoak agertu ohi dira ez soilik aditzaren ondoan, baizik aditzarekin batera. Eta hori guztia dá efektua ti koherentzia (edo inkoherentzia) sintaktiko-interpretatiboa.

Gainera, eta betiko koherentzia handiagoa tartean, bukaerako foku hori ahalko da enfatizatu (edo nahierara moldatu espresiboki) soilik eginez pausatxo bat (edo pausarik gabe) eta emanez intonazio egokia an bukaera ondo prestatu (eta akaso isolatu) hori. Behin foku ondo aurreprestatu hori emanda, ez dago zertan jarraitu: horretara (fokura) gindoazen eta bukatu da festa komunikatiboa (esaldia).

Esaldiaren hasierako posizioan, berriz, aditz-aurreko foku hori kolpez ailegatuko da, bapatean, abisurik batere gabe, eta hala, batere prestaketarik gabe, nola edo hala adierazi beharko du hiztunak fokutasun hori, nondik segitzen baita bere ohiko nabarmentasun berezia.

Azken buruan, gauza da ze tendentzia komunikatibo orokorren azpian dirá egoten arrazoi ez-gutxiago orokorrak, arrazoi logikoak, azalgarriak... ia mekanikoak. Goiko aipuan esaten denez, AO hizkuntzek eraman ohi dute euren foku neutralena ki esaldi-bukaera, eta aditz aurreko posizioak  gorde dituzte afin eman foku ez-hain-neutroak an zirkunstantzia oso kontestualak (esan nahi baita, esaldiz kanpoko kontestuak kontestualizatuak).

Eta horren harira, eta amaitzeko, azpimarragarria iruditzen zait adibidez hungarieraren kasua, non bi foku-mota horien diferentzia heldu dá ki izan semantikoa ere. Izan ere, hungarieraz, aditz-aurreko fokua ez da soilik eta oro har kontrastiboagoa, baizik beti-ere exhaustiboa (dú eragiten identifikazio exhaustiboa):

...identificational focus, which expresses exhaustive identification... [Kiss, Identificational focus versus information focus, 1996]

Aldiz, hugarieraz, aditz-osteko fokua dá informatibo hutsa, ez-exhaustiboa, soilik gehigarria:

...information focus, which conveys new information...[Kiss, Identificational focus versus information focus,1996]

Hor ere, aditz-osteko neutrotasun pausatu informatibo hori dá derivatzen ti euren koherentzia. [⇶]
_____________________________
Ikus beste sarrera hauek ere:
1.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
2.: ...there isn't a simple mechanism which favors that change (VO->OV) ... [Jon Aske]
3.: Buruz pausa koherenteak eta beste
4.: Hobe burua aurretik, pausatukiago eta luzeago ibili ahal izateko
5.: Esaldi bakoitzak bere intentzioa
6.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
7.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa