Lizarraga (1802): "Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ..."

Ari garelarik aipatzen zenbait sintaxibide zein den agertzen an prosa e Lizarraga, ikustagun nóla idazle nafarrak bideratzen duén erlatibo restriktibo bat útziz haren referente nominala bagé artikulurik (artikulua agertzen da an aditz aurreratua):

Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ... [Lizarraga, 1802]

Oso interesgarria.

Lizarraga (1802): "... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ..."

Mintzo ginen atzo eta herenegun gain Lizarraga eta bere sintaxi aurrerazalea, zein, bide batez, zen sintaxiá zein erabiltzen zuen an bere mezak. Horrá bere erantzun bat ki galdera explizitu bat gain aipatutako zerbait:

... Citharan au guciáu. Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, negarra sónua, ta conféssioa cántua. [Lizarraga, 1802]

Kasu horretan nahasten dirá kontextu diskursibo zehaztailea, non zehazten da zérbait zein aipatu da lehenago, eta kontextu diskursiboa te erantzun explizituak, non, finean, baita zehazten dá erantzun bat ki galdera explizitu bat. Edonola ere, argi dago emaitza:  

... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ...

Ikus "Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea".

Lizarraga dá aurrepausu handia an norabide bakarra

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Cein ona den Liçarraga!

Bai, nola genioén an ondorengo sarrerak, Lizarraga dá aurrepausu handia an norabide bakarra:

• Lizarraga: aurrerapausu handia an norabide bakarra
  

• 1.: Lizarragak ez du betetzen a-legea e-galdegaia

• 2.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du (S)VO ordena

• 3.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du eskurako edozein baliabide prepositibo

• 4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, hainbat dikurso jarraituagoa, fluituagoa... 

Lizarragak erakusten du norabidea:

• Zertan aritu beharko ginake?
  

Aurreko sarreran planteatzen zén ondoko galdera:

Zertan ari gara?

eta orain erantzun nahi genioke ki ondorengo galdera:

Zertan aritu beharko ginake?

Horrela nabarmendu dezagun distantzia handia arten zér egiten ari garen (diren) eta zértan aritu beharko ginaken baldin nahiko bagenu landu euskara.

Eta erantzuteko, fijatu gintezke an bideak nondik ibili Lizarraga, zeintaz mintzatu berriak garen. Zeren, bera bezala, aritu beharko ginaké...

• ... desaktibatzen galdegaiaren legea, zein pasatu beharko litzake ki izan amesgaizto bat, lege-baliorik batere gabekoa;
• ... interpretatzen ze SVO izan ahal da berdin neutrala, edo are neutralagoa, zein SOV, halatan ze, SVO irakurtzean, ez genuken derrigor interpretatu behar galdegairik dagoenik, ezta, egotekotan, galdegai hori aditz-aurrekoa denik (S);
• ... normalizatzen a erabilera e edozein estruktura burulehen zein inoiz erabili den, eta azkenik,
• ... aztertzen eta lantzen a erabilera e edozein mekanismo sintaktiko inoiz erabilia, berdin nola erabilera e beste edozein garabide sintaktiko posible eta egoki.

Horretantxe aritu beharko ginake.

Zentzuzko norabide bakarra.

Azentuak ki diferentziatu erlatibo aurreratuak: "Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana." (Lizarraga, 1802)

Aipatzen genuén atzo Joakin Lizarraga, Elkanokoa, eta nóla berak ez zuen batere arazorik ki erabili "yago" konparatibo desdoblatua (pre eta postpositiboa) nola nahiago zuen:

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Textu horretan ikusi ahal dugu nóla apaiz-idazle horrek erruz erabiltzen baitzituen azentuak, zeinekin erakutsi nahi zuén, neurri batean bederen, nóla intonatu behar ziren bere esaldiak, modu horretan ere erákutsiz, ez-gutxitan, zéin estruktura sintaktiko ulertu behar zen. Ikustagun adibide bat:

Orduán erránzue, nic billatzendút zaldibát duéna achsuriarén atzéquia, edo buztana. [Lizarraga, 1802]

non, nahikoa liraké aditzetako azentuak ki ulertu ze segitu behar dugu aitzina ki irakurri parte rhematikoagoak:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat duéna achsuriaren atzequia, edo buztana.

Hor, "duéna" azentuatu horrek esanen liguke ze ari gara irakurtzen erlatibo aurreratu bat, esanen liguke norántza jarraitu behar dugun bilátzen informazio finagoa, informatiboki relevanteagoa, rhematikoagoa. Bai, azentua izan ahal da oso interesgarria ki lagundu ondo ulertzen perpaus erlatibo aurreratuak.

Oharra: Orobat idatz geinke goragoko erlatibo hori erábiliz "ze" erlatibo murriztailea:

Orduan erránzue, nic billatzendút zaldibat ze dún achsuriaren atzequia, edo buztana.

Azken kasu honetan, azentua ez da hain lagungarria nola goragokoan, non iruditzen zaigú beharrezkoa.

"ze ...", "zein ...", "nola ..." subordinatzaile konparatiboak dirá harribitxiak, osátuz altxor handia

Konprobatzen genuén adibidez atzo nóla euskarak bere historia luzean zehar garatu ditún hainbat subordinatzaile burulehen, zein, hala ere, ez diren ia erabiltzen. Esan nahi baita ze, egon bádaude, baina ez dira erabiltzen, nahiz izán guztiz erabilgarriak eta lagungarriak.

Adibidez, esango genuke ze, subordinazio konparatiboan, euskara aurkitzen dá guztiz ondo hornitua kin era guztietako baliabideak eta aldaerak, zein, ondo landuz gero, dirén harribitxiak, osátuz altxor handia:

•  nola ...
  

• altuagoa(a) ze ...  / altuago(a) zein ...
  

• berdin urruti zein ...  / berdin urruti nola ... 

• gutxio zerga ze ...   /  gutxio zerga zein ...
  

• gehio zerga ze ...   /  gehio zerga zein ...

eta anitz aukera gehiago, zein erabili ahal dira noiz nahi den berdin nola aukera postpositiboak, nola ikusten genuen an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osoki:

• "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa
  

Atzokoan genioenez, irabazi ahal dira, eta ondo bidean irabazi beharko liraké, mundu oso bat posibilitaté informatibo-expresibo, ondo gozagarriak, zein diren derivatzén ti erabilí aukera sintaktiko burulehen funtzional eta efektiboak. Eta horixe da kuestioa, horixe da abiapuntu eta ikuspuntua nondik jarri beharko ginake begira ki etorkizun sintaktikoa.

Eta gauza da ze euskarak bádu tradizio luzea an eredu bikoitzak edota zeharo desdoblatuak, non aukera prepositiboak eta postpositiboak elkarbizi izan diren naturalki. Puntu honetan gogoratu nahiko genuke a expresioa "yago zerga" = "zerga yago", zein Gilenek zúen erabiltzen hemen (originalki hemen), eta zein ez den baizik "gehio zerga" edo "gehiago zerga", non bistan denez, "gehiago" konparatiboa aurreratu zaio ki "zerga" referentea, justuki desdoblatuz a estruktura konparatiboa nondik datorren.

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa.

Bai, an ber parrafoa, euskara hutsa.

Xabier Alberdi-Julio García (1997) buruz 'zeinean', 'zeineko', 'zeinetik' eta 'zeinera'

Ikus dezagun zér dioten Xabier Alberdik eta Julio Garcíak gain "zeinean", "zeineko", "zeinetik", "zeinera" an "zein izenordain erlatiboaren deklinabidea" (1997:355):

Ez baleude ere (adibidez, Joakin Lizarragak erabili zuén, behin, "zeinean"), egon zitezken (bidea hór dago), eta bestalde, ageri denez, bádaude. [⇶]

"yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa

Atzokoan genioenez, irabazi ahal dira, eta ondo bidean irabazi beharko liraké, mundu oso bat posibilitaté informatibo-expresibo, ondo gozagarriak, zein diren derivatzén ti erabilí aukera sintaktiko burulehen funtzional eta efektiboak. Eta horixe da kuestioa, horixe da abiapuntu eta ikuspuntua nondik jarri beharko ginake begira ki etorkizun sintaktikoa.

Eta gauza da ze euskarak bádu tradizio luzea an eredu bikoitzak edota zeharo desdoblatuak, non aukera prepositiboak eta postpositiboak elkarbizi izan diren naturalki. Puntu honetan gogoratu nahiko genuke a expresioa "yago zerga" = "zerga yago", zein Gilenek zúen erabiltzen hemen (originalki hemen), eta zein ez den baizik "gehio zerga" edo "gehiago zerga", non bistan denez, "gehiago" konparatiboa aurreratu zaio ki "zerga" referentea, justuki desdoblatuz a estruktura konparatiboa nondik datorren.

Bai, estruktura desdoblatu hori agertzen zaigu an luma-ahoa e Joakin Lizarraga (1748-1835), nork ez zuen erakutsi batere arazorik ki erabili molde prepositiboa zein postpositiboa noiz nahiago zuen (Urteko Igande Guzietarako Prediku Laburrak):

Bistan da, "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa. [⇶]

"helburuarekin ezen..." = "helburuz ezen..."= "helburuz eta..." = "helburuzta..." = "helburúz..."

Aurreko sarreran aipatzen genuén, adibidez, a estruktura "helburuarekin ezen...". Eta gauza da ze estruktura hori dá guztiz parekoa zein "esperantzarekin ezen...", zein jada ezagun dugun zatio agertu, adibidez, an ondorengo adibidea hen Lizarraga Elkanokoa (Gilenek aipatua hemen):

Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. [Lizarraga Elakanokoa]

edota atzoko sarreran  gabé "ezen":

... hirur hoguei libera urhe paubrer emaiteco, conditionerequi bertce mundian philosopha harc uqhenen ciala bere somare doblia. [Tartas]

Eta berdin nola zirén baliokide:

"esperantzarekin ezen..." eta
"esperantzaz ezen...", edota halaber
"esperantzaz eta...",

ez dira gutxiago baliokide izanen:

"helburuarekin ezen..." eta
"helburuz ezen..." edo
"helburuz eta..." edota
"helburuzta...",

zein den 4 silaba laburrago zein bere goragoko kidé "helburuarekin ezen..." (8 silaba kontra 4), eta, hortaz, kasu askotan, erabilgarriagoa. Ohiko lez, aukeran ere báda:

"helburúz..."

soila ere. Eta esan gabe doa, "helburuzta + infinitivoa" edo "helburúz + infinitivoa" hor daude, nola ezpa! [⇶]

Zertan aritu beharko ginake?

Aurreko sarreran planteatzen zén ondoko galdera:

Zertan ari gara?

eta orain erantzun nahi genioke ki ondorengo galdera:

Zertan aritu beharko ginake?

Horrela nabarmendu dezagun distantzia handia arten zér egiten ari garen (diren) eta zértan aritu beharko ginaken baldin nahiko bagenu landu euskara.

Eta erantzuteko, fijatu gintezke an bideak nondik ibili Lizarraga, zeintaz mintzatu berriak garen. Zeren, bera bezala, aritu beharko ginaké...

• ... desaktibatzen galdegaiaren legea, zein pasatu beharko litzake ki izan amesgaizto bat, lege-baliorik batere gabekoa;
• ... interpretatzen ze SVO izan ahal da berdin neutrala, edo are neutralagoa, zein SOV, halatan ze, SVO irakurtzean, ez genuken derrigor interpretatu behar galdegairik dagoenik, ezta, egotekotan, galdegai hori aditz-aurrekoa denik (S);
• ... normalizatzen a erabilera e edozein estruktura burulehen zein inoiz erabili den, eta azkenik,
• ... aztertzen eta lantzen a erabilera e edozein mekanismo sintaktiko inoiz erabilia, berdin nola erabilera e beste edozein garabide sintaktiko posible eta egoki.

Horretantxe aritu beharko ginake. [⇶]

4.: Zenbat-eta unitate itsaskor laburragoak, hainbat dikurso jarraituagoa, fluituagoa...

Sarrera honetan mintzatu ginen buruz informazio-unitate itsaskorrak, zein, genioenez, dén kontzeptu klavea ki ulertu diskurso baten jarraitasun progresiboa. Eta gauza da ze informazio-unitate itsaskor bat ez da baizik diskurso-zati bat zein koherenteki atxiki ahal den ki aurreko diskursoa, halatan ze gure entendimendua pasa daiteke ki hurrengo unitate itsaskorra, eta gero hurrengora...

Gainera esan behar da ze informazio-unitate itsaskorrak ezin dira izan luzeak, zeren kasu horretan euren material informatibo (artean ez-itsasgarria) joan beharko da almazenatzen an gure lan-memoria harik-eta bihurtu uztargarri, hala zailduz eta oztopatuz zuzeneko interpretazioa eta are ulermena e-mezua zein transmititzen ari den.

Ildo horretatik, konsideratu ahal da tope prozesagarri bat an gure unitate itsaskorrak, zein akaso izan daiteke aldakorra segun kasu konkretua baina zein, oro har, kokatu liteke arten 7 edo 8 eta 10  silaba. Hortik aurrera, arazo komunikatiboak ondo nabarmenak lirake. Bestalde, zenbat eta laburragoak izan unitate itsaskorrak, hainbat jarraituago, fluituago eta moldagarriago joango da diskursoa.

Lizarraga, erabiliz bere eskurako baliabide eta aukerak, saiatzen da saihesten unitate itsaskor luzeak, baina, hala ere, batzutan nabarmenki trakesten zaio diskursoa, hala nola noiz dioen an azken esaldia:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / egunero gertatzen den mudantzarena / ariman / bataioaren medioz.

non "egunero gertatzen den mudantzarena" dén unitate itsakor bat kin 13 silaba zein ez den ondo uztartzen an diskursoa, trakestuz interpretazioa, ulermena eta expresioa e-ideia zein eman nahi den:

Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / den / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

edo

Hau / da / mostra bat / exteriorea / e-mudantza / zein / gertatzen / egunero / an / arima / medioz / bataioa.

non unitate itsaskor luzeena dén adjektiboá "exteriorea", kin 5 silaba. [⇶]

3.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du eskurako edozein baliabide prepositibo

Baina, bilatuz prosa potente eta efektiboagoa, ez da nahikoa alde batera uztea galdegaiaren lege regresiboa, edo naturaltasunez erabiltzea SVO hitz-ordena: orobat behar da ber naturaltasunez erabiltzea edozein baliabide sintaktiko burulehen egoki zein egón eskura edota zein sortu ahal dezagun erabiliz edozein mekanismo sintaktiko sortzaile zein egón eskura. Esan nahi baita ze erabili behar dira era guztietako baliabide burulehenak (prepositiboak) afin lotu era guztietako perpaus subordinatuak eta sintagmak an modurik jarraitu, efiziente eta efektiboena.

Eta Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du bere eskurako edozein baliabide prepositibo, emanez, nola genioen, aurrerapausu handia an norabide bakarra. Ikus, adibidez, esaldi hau:

Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat.

non, eskerki ("esker-ki", "eskerrak ki") erabili estruktura konparatibo burulehen bat nola dén hain...nola..., Lizarragak ahal izan du kokatu justuki an azken posizioa hitz bat zein den klavea an esaldia: aingeru bat, non hitz horrek eragin ahalko du bere efektu maximoa zeren hor emanen du joku expresibo handiena, zein, mintzatuan adibidez, intonatiboki moldatu ahal izanen da nahierara. [⇶]

2.: Lizarragak naturaltasunez erabiltzen du (S)VO ordena

Aurreko sarreran azpimarratzen genuen nóla Lizarragaren kezketan ez den agertzen a-legea e-galdegaia (zein den lege bat kontra aukera komunikatibo potente eta efektiboak), eta nóla Lizarragak bilatzen zuén progresio komunikatiboa. Joera horretan ezin hobeto doá SVO hitz-ordena, zein den, oro har, informatiboki potenteena, eta expresiboki emankorrena. Ikus horren gainean sarrera hauek:

• SVO: estrategia ahaltsu baten gramatikalizazioa

• Gain paper zentrala hon aditza an estruktura informativoa

• Informazio referentziala izaten da arinagoa (aurre aditza), eta informazio berria izaten da pisuagoa (atze aditza) 

• Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna

• Juan Garzia: "...aditzaurreko galdegai gogaikarriok."

Eta gauza da ze Lizarragak naturaltasun osoz erabiltzen du (S)VO hitz-ordena non informazio rhematikoena agertzen da atzen aditza (jakina, horretarako ez da bete behar galdegaiaren legea).

Bestalde, joera diskursiboki progresibo hori (aldé SVO) bihurtzen da are interesgarriagoa an kontakizunak nola hori zeintaz ari garen, non subjektuak doazen gehienetan eliptiko (errepikatzen baitira), eta non aditzak, gainera, balio dute ki egin referentzia ki sujetu eliptiko horiek, hala lotuz esaldia kin aurreko referentziak, eta hala kokatuz marko estruktural eta informatibo egokia ki jaso elementu rhematikoenak (O) an baldintza komunikatiborik onenak. [⇶]

1.: Lizarragak ez du betetzen a-legea e-galdegaia

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen erakusten zergátik Lizarragaren prosa dén aurrerapausu handia respektu gaur egungo prosa estandarra, eta horretarako lehenengo puntua dá ze Lizarraga klasiko nafarrak ez du betetzen a-legea e-galdegaia.

Zeren, nola genioen hemen, prosa potente eta efektibo batean hitz-ordenaren kezka ez litzake izan behar bete egin dadin (ustezko) galdegai-lege bat non oso nabarmenki eta gainera preverbalki azpimarratuko da osagai bat aurka beste guztiak, baizik, guztiz bestela, esaldi-hasieratik bertatik joan prestatzen progresiboki bidea afin esaldiaren bukaera izan dadin ahalik eta eraginkorrena.

Har ditzagun Lizarragaren textuaren lehenengo bi esaldiak:

Kasano tartaroen errege poderosoak eskatu zion Armeniako erregeri bere alaba bat andretako. Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba.

Lizarraga saiatzen da lantzen esaldi-bukaerak ordezta ibili derrigor aukeratzen aditz-aurreko galdegaiak.

Lizarraga: aurrerapausu handia an norabide bakarra

Zioen Gilenek atzokoan, an aportazio bat zein, esan gabe doa, eskertu nahi diogun:

Lizarragak erabiltzen du, nire ustez, euskararen historiako sintaxi progresivoenetarik bat (erdarenaren antzekoenarikoa). Blogeko jabearen baimenaz, hona haren testu luze samar bat nire uste horren erakusgarri, gaurko grafiara moldatua:

Kasano tartaroen errege poderosoak eskatu zion Armeniako erregeri bere alaba bat andretako. Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. Egin ziren bodak, eta, pasaturik denbora, ailegatu zitzaizkiolarik erditzeko egunak, esperatzen zutelarik erregek eta erreinuak seme bat bere edertasunaren konforme, erdi zen bulto itsusi beltz lotsagarri batez. Zer konfusioa erreginarena! Nolakoa erregerena!, zeinek itsuturik koleraz, ustez hura zen bere esposaren infidelitatearen seinale, manatu zuen istant egin zezatela hogera bat handia eta bota zitzatela hartara ama-semeak, erretzeko bizirik. Ez zuten baliatu erregina gaixoaren negarrek eta juramentuek, zeinekin aseguratzen baitzuen bere inozentzia. Badaramate; badoa inguraturik guardiez ziutate guzitik barna erregina desbenturatua. Ailegatzen dira hogera zegoen lekura, eta, ja botatzera zihoazelarik, eskatu zuen negarrez utz zezaten ematera bere entrainetako ume hari lehenbiziko eta azken besarka. Erdietsi zuen. Hartzen du besoetan munstro hura. «O, neure entrainetako semea, —erraten dio— nik uste nuen neukala neure sabelean printze bat, eta ikusten dut zela kondenatu bat. Nik kontatzen zintudan koroarako, eta sortu zara heriotzera. Desditxatua zara, bada, ez duzularik bertze kulparik baizik jaiotzea. Zuk galtzen duzu koroa, eta niri edekitzen didazu ondra eta bizia. A, ez bazina jaio sikiera izatekoz hainbertze desditxa! Baina ya que eta galdu duzun lurreko erreinua, ez dezazula guzia gal: logratuko duzu zerukoa. Eta Kasanok ez bazaitu errekonozitu nahi bere semetako, logratuko duzu izatea Jaungoikoaren seme». Erran zuen, eta, harturik baso bat ur, bataiatu zuen han berean. Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat. Pasmatu ziren guziak, eta Kasano konbertitu zen prodigio honekin kristio, eta itzularazi zuen ondra handiarekin erregina bere palaziora. Hau da mostra bat exteriorea egunero gertatzen den mudantzarena ariman bataioaren medioz.

Efektivitate komunikativoaren ikuspuntutik begiratuta, zer iruditzen zaizue gaurko prosa estandarraren aldean?

Ba, iruditzen zait aurrerapausu handia an norabide bakarra (atzokoan ere, irakurri genituen erantzunák on Josu Lavin eta Erramun Gerrikagoitia). Eta: Zergátik? Zéin dira diferentzia sintaktiko nagusiak respektu gaurko prosa estandarra? Zértan gauzatzen da norabideá zeinetan jo prosa horrek? Saiatuko gara erantzuten an ondorengo sarrerak.