... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgok herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garziaren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garziaren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garziaren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat).

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopik:

Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]

Oro har, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, eta batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) mugatzen dira ki 7-8 silaba, eta ezin ditugu silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehio sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik oro har, bereziki horrela gertatzen da an kasua e-hitz funtzionalak, nola genioen hemen:

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.   [Balbula, 2006]

Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izan laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izan burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzo ginen berriki hemen ere:

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]

Alde horretatik, "zein" dá monosilabikoa bitarten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten dute euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazen haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituen partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]

Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"); esan nahi baita ze, "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goiko adibidean, akaso autoreak nahi izan du evitatu errepikapena e-"zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeago berezituek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. [⇶]

Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura

Aurreko sarreran irakurtzen genuen a-expresioá "con negación expletiva", referitua ki "ez" partikula an "zeinda ez...":

(Con negación expletiva). Oba da bada zerbait luzatu estudijuetan, zeinda ez arin aringa ordendu. JJMg BasEsc 218. Naijago dot ill, ta sepulturaan sartu, zeinda ez ausi Jangoikuaren agiñduba. Ib. 143. [OEH]

Baina, zértan da expletivoa "ez" partikula hori? Ikus dezagun zer dioskun Sareko Euskal Gramatikaren glosategiak:

Espletibo: Perpausaren esanahian ezinbestekoa izan gabe, balio espresiboa eransten duen hitza edo esapidea. [SEG]

Hor beraz nabarmentzen da arrazoi expresiboa. Ikus RAEren definizioa an bere sekzioa e-termino linguistikoak:

Expletivo-va. Se aplica a la palabra o elemento que no resulta imprescindible ni para la correcta construcción ni para la comprensión del enunciado, pero que aporta mayor expresividad o hace más armoniosa la frase. Son expletivos en español los elementos resaltados en los ejemplos siguientes: Apenas si se cansó; Es mejor que cantes que no que bailes. [RAE]

Eta, Google-en "expletivo" bilatuta, lehen agertzen zaigun definizioa dá hau:

Expletivo: [palabra, expresión] Que se utiliza para hacer más llena, intensa o armoniosa la frase, aunque no se necesite para entender su significado. ["la palabra ‘bien’ es expletiva en construcciones conjuntivas como ‘antes bien’, ‘o bien’, o ‘pues bien’"].

Nik nabarmenduko nituzke bi helburu linguistiko noiz erbili partikula edo expresio expletiboak:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea.

Maila sintaktikoan ere, esangura hutsaz gain, kruzialak izanen dira argitasuna eta adierazkortasuna, biak direlarik ezinago erabakiorrak ki lortu efektibitate-kota altuagoak an komunikazioa (argitasun-eza ez da baizik efektibitate-falta maximoa noiz expresatzen edozer).

Eta gauza da ze hitz-ordena burulehenak horixe eskaintzen du, oro har: aukera potenteagoak, argiagoak, expresiboki moldagarriagoak eta finean efektiboagoak. Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura. [⇶]

Expresibitate landua

Sarrera honetako aipuan, Juan Garzia mintzo zén gain naturaltasuna on esaldi-bukaerak afin eman edonolako enfasiak (horretarako leku naturaletakoa baita) [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]:

..., lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan.... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Eta gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldiaren amaierako posizio hori ez da soilik leku naturaletakoa, baizik, alde handiz, esaldiko posiziorik onena ki eman expresibitate landua (behin harako bidea ondo landutakoan), dá guztiz posizio klavea, non hiztunak abantailaz bete ahalko ditú helburu komunikatiboak zein nekez betekó an beste edozein posizio. Zeren azken posizio hori dá leku klimatiko perfektua, norántza begira egon beharko liraké esaldiko beste parte guztiak, koherenteki emanak, progresiboki, jarraituki...

Aditz-osteko fokuen oinarrizko neutrotasun pausatua dá derivatzen ti euren koherentzia

Sarrera honetan genioenez, foku preverbalak dirá informatiboki ezjarraituagoak, bapatekoagoak eta nolabait esan, irregularragoak ze euren kide postverbalak, zein berez dira informatiboki jarraituagoak, prestatuagoak eta regularragoak. Eta hain zuzen prestaketa informatibo edo esaldi-barneko kontestualizazio handiago horrek ematen die postverbalei moldagarritasun espresibo edo adierazkor handiagoa, zein arazorik gabe adaptatu ahal da ki helburu espresibo oso neutroak edo oso enfatikoak edo beste edozein modutakoak, eta edozein gradutan ere.

Foku pre eta postverbalen berezko izaera ezberdin horiek ezin hobeto islatzen dirá noiz preverbala doan justuki esaldi-hasieran (hor bapatekotasuna erabatekoa baita), eta postverbala justuki esaldi-bukaeran (hor aurrelan komunikatiboki prestatzailea maximoa baita). Izan ere, muturreko posizio horietan maximizatzen baita bi foku-mota horien berezko tendentzia, zein baita kontrastiboagoa an aditz-aurreko galdegaiak, eta printzipioz neutroagoa an aditz-ostekoak. 

Ikus hurrengo komentarioa ganik Beatriz Fernández eta Jon Ortiz de Urbina (Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan, 2007:230)

b1. Juan llegó a las tres.    b2. A las tres llegó Juan.
Informazio egituraketaren ikerketa lanek irakasten digutenez, badago iruzkinean garrantzi gehien hartzen duen osagai bat, gaztelaniaz edo ingelesez (AO hizkuntzetan) normalean eskuineko muturrean dagoena: (b1) perpausean Juan heldu zeneko ordua da garrantzia daukana, eta (b2) kasuan ordu horretan heldu zena.

Ohartu hemen  aipatzen dugun "nabarmentasun" hau euskal gadegaiarena ez bezalakoa dela: ez a las tres eta ez Juan osagaiek ez dute galdegaiek duten enfasi dramatikoa, ez eta euskalki batzuetan behintzat Hualdek eta Elordietar anai-arrebek aurkitu zuten azentu berezia. Entonazio neutral eta galdegaiarenaren arteko lehenengo mailako nabarmentasun ahula daukate osagai hauek, bai ahoskeraz bai eta informazioaren aldetik. Izan ere, gaztelaniaz ere era ditzakegu enfasi sendoko egiturak, euskararen antzekoak:
a. A LAS TRES llegó Juan
b. HIRURETAN heldu zen Jon

Beraz, aditzaurreko galdegaia ez da soilik gutxiago pausatua  (buru bila baitabil), baizik-ere intonatiboki nabarmenagoa oro har (edo nahiago bada dramatikoagoa) respektu aditzosteko galdegaia, zein den aditzarekiko askeagoa: foku estu postverbalak agertuko baitira normalean eskuineko muturrean, ez derrigor juntu aditza, bitarten ezkerraldekoak agertu ohi dira ez soilik aditzaren ondoan, baizik aditzarekin batera. Eta hori guztia dá efektua ti koherentzia (edo inkoherentzia) sintaktiko-interpretatiboa.

Gainera, eta betiko koherentzia handiagoa tartean, bukaerako foku hori ahalko da enfatizatu (edo nahierara moldatu espresiboki) soilik eginez pausatxo bat (edo pausarik gabe) eta emanez intonazio egokia an bukaera ondo prestatu (eta akaso isolatu) hori. Behin foku ondo aurreprestatu hori emanda, ez dago zertan jarraitu: horretara (fokura) gindoazen eta bukatu da festa komunikatiboa (esaldia).

Esaldiaren hasierako posizioan, berriz, aditz-aurreko foku hori kolpez ailegatuko da, bapatean, abisurik batere gabe, eta hala, batere prestaketarik gabe, nola edo hala adierazi beharko du hiztunak fokutasun hori, nondik segitzen baita bere ohiko nabarmentasun berezia.

Azken buruan, gauza da ze tendentzia komunikatibo orokorren azpian dirá egoten arrazoi ez-gutxiago orokorrak, arrazoi logikoak, azalgarriak... ia mekanikoak. Goiko aipuan esaten denez, AO hizkuntzek eraman ohi dute euren foku neutralena ki esaldi-bukaera, eta aditz aurreko posizioak  gorde dituzte afin eman foku ez-hain-neutroak an zirkunstantzia oso kontestualak (esan nahi baita, esaldiz kanpoko kontestuak kontestualizatuak).

Eta horren harira, eta amaitzeko, azpimarragarria iruditzen zait adibidez hungarieraren kasua, non bi foku-mota horien diferentzia heldu dá ki izan semantikoa ere. Izan ere, hungarieraz, aditz-aurreko fokua ez da soilik eta oro har kontrastiboagoa, baizik beti-ere exhaustiboa (dú eragiten identifikazio exhaustiboa):

...identificational focus, which expresses exhaustive identification... [Kiss, Identificational focus versus information focus, 1996]

Aldiz, hugarieraz, aditz-osteko fokua dá informatibo hutsa, ez-exhaustiboa, soilik gehigarria:

...information focus, which conveys new information...[Kiss, Identificational focus versus information focus,1996]

Hor ere, aditz-osteko neutrotasun pausatu informatibo hori dá derivatzen ti euren koherentzia. [⇶]
_____________________________
Ikus beste sarrera hauek ere:
1.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
2.: ...there isn't a simple mechanism which favors that change (VO->OV) ... [Jon Aske]
3.: Buruz pausa koherenteak eta beste
4.: Hobe burua aurretik, pausatukiago eta luzeago ibili ahal izateko
5.: Esaldi bakoitzak bere intentzioa
6.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
7.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Bilatuz expresibitate aberatsa eta akontextuala

Atzo egon nintzen ikusten erakusketa bat non ziran aipatzen ohiturak on gure senide Neanderthalak, eta textu batean esaten zan ze:

Problablemente utilizaba palabras simples y muchos gestos...

Bai hizkuntza izanen zan oso kontextuala, oso itsatsia ki kontestua eta lagunduta kin keinuak.

Eta gauza da ze garapena on edozein hizkuntza ahal da ikusi nola bilaketá on bideak ki lortu expresibitate aberatsa eta, aukeran, independentea respektu kontextua. Bide horretan hizkuntzak doaz irabazten aukera sintaktiko-diskursibo esplizituak eta erosoak ki eman mezu konplexuak, matizatuak eta beregainak. [156] [⇶]