Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulertú 'noiz + aditza'? Iruditzen zait penagarria

Sarrera honetan EHUko zuzentzaile anonimoek azaltzen zutén euren lan sintaktikoa gain "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) emanez eta ondorengo hiru arrazoibideak (horiz nabarmenduak):

 

zeintarik aurreko biak jada komentatu ditugún hemen eta hemen. Zuzentzaileek emandako hirugarren arrazoia litzaké ze estrukturak nola "noiz + aditza" edo "afin + aditz subjuntiboa" ez direla erraz ulertzen:

... ez ditugu onartu zenbait egitura,... haien ulertzeko zailtaunagatik (autoreak kontrakoa badio ere)... Era horretakoak dira, besteak beste, NOIZ + ADITZA... eta AFIN + ADITZ SUBJUNTIBOA...

Egitura horien zailtasuna radikatuko litzake an izatea ezezagunak za irakurleak, halan ze:

... beharbada hemendik 100 urte barruko euskaran ulertuko dira.

Harrigarria gertatu zait gure zuzentzaile ezezagunak hain kezkatuta egotea zatio ulergarritasuna on egitura batzuk zeinen zentzua eta interpretazioa dén aski gardena. Edonola ere, duda izanez gero, edozeinek konsulta lezake Orotariko Euskal Hiztegia (zein izan beharko litzakén euskararen referentzia nagusia) eta argítu bere dudak, berdin nola egin liteke kin beste edozein estruktura edo hitz zeinen esangura konprobatu nahi den. Gainera, idazkian bertan báda ohar azaltzaile bat (nola genioen hemen) non agertzen dén adibidez "afin (eta)..." finala:

nahiz justuki "noiz + aditza" ez da explikatzen zeren bere interpretazioak ez zirudien bereziki dudagarria (eta autore honi gustatuko litzaioke bere artikuluan erabaki ahal izatea zér den dudagarria eta zér ez).

Zinez, ulergaiztasunak ez dirudi oso arrazoi sendoa, areago noiz estruktura burulehen guzti horien izateko arrazoia dén euren potentzia linguistiko-komunikatiboa, non sartzen baitá euren efizientzia eta erraztasuna ki transmititu euren esangura an momentu egokien eta expresiboena.

Harago, textua dá artikulu zientifiko bat non, gainera, egiten ari dén ikerkuntza gain sintaxia eta bere efektuak gain komunikazioa eta kultura, eta non praktikatzen ari dén (neurri batean bederen) hori lan garatzaile proaktiboa zeintaz mintzo den (ikus goragoko oharra). Galdera dá: Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulértu "noiz + aditza"? Iruditzen zait penagarria. [970] [>>>]

Eta, gainera, aipatzen duté tradizioa

Azken sarreran genuen ikusten ohar bat zeintan, besteak beste, EHUko zuzentzaile anonimoek azaltzen zutén (an ber dokumentua eta formatoa zein beste zuzenketa guztiak) euren interventzio sintaktikoa gain "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) emanez-eta ondorengo hiru arrazoibideak (horiz nabarmenduak):

Mintza gaitezen hemen gain lehenengo arrazoibidea:

... haien tradizio-faltagatik, 

non, bistan denez, erabiltzen dute zér-eta tradizioa aúrka egiturak nola:

NOIZ + ADITZA (denborazko perpausetarako)

zein agertzen den an Ororatiko Euskal Hiztegia (ikus adibidez "Noiz erabili? Noiz nahi"):

Hire Resumaren konplimendua eta perfekzionea ethor daiten artean, noiz hi agerturen baitaiz eure Semearen personán. Lç Ins A 3v. [OEH]

-Nos egin bear da penitenzia? --Nos aginduten daben konfesoreak. Arz 53. [OEH]

Ez gara hasiko orain mintzatzen burúz tradizioaren ikuspegi estatikoa (zér erabili den) eta ikuspegi dinamikoa edo garatzailea (alegia, euskararen mekanismo sintaktikoak ere bádirela tradizioa) afin azáldu zenbait tresna, zeren, ikuspegi estatikotik ere, ez da dudarik ezen "noiz..." pertenitzen da ki euskal ondare sintaktikoa (gainera, zuzentzaileek eurek onartu dute an zenbait erabilera). Hortaz, zertára dator explizitoki referitzea ki tradizio-falta on egitura hori? Zertára dator derrigor zuzéntzea ondorengo erabilera hau (artikuluko azken esaldia)?

Eta arrazoia da sintaktikoa, estruktura burulehenen potentzia linguistikoak ematen baitio esaldi horri jarraitutasun koherente, fluitu, moldagarri eta eraginkorra, horixe berbera zein desagertzen den noiz erabiltzen dugun sintaxi buruazkena, zeinen eragin antiespresiboa sotila baita, ia ezkutua ere, baina etengabekoa. 

zein gelditu dén honela:

Eta arrazoia da sintaktikoa, estruktura burulehenen potentzia linguistikoak ematen baitio esaldi horri jarraitutasun koherente, fluitu, moldagarri eta eraginkorra, horixe berbera zein desagertzen den erabiltzen dugunean sintaxi buruazkena, zeinen eragin antiespresiboa sotila baita, ia ezkutua ere, baina etengabekoa. 

Eta, gainera, aipatzen duté tradizioa. [968] [>>>]

"noiz itzultzen" dá diskursiboagoa ze "itzultzean"

Atzo genioen nóla EHUko euskara-zuzentzaileek...

..., eta ez-gutxitan erabaki dute ze originaleko estruktura bat ez zela onargarria, jarriz-eta, nire filtroaz gainera, bigarren filtro bat, zeinekin batzutan ordezkatu dituztén gure aukera diskursiboak (alegia, euskararen baliabide diskursiboak) kin beste aukera ez hain diskursiboak, hola idazkia kaskartuz (hori da prezioá zein ordaindu behar dén zatio publikatú, gaur egun, an Euskal Herriko Unibertsitatea).

Hola, gure originaleko 5. sekzioaren hasieran irakur zitekén hau:

Jon Alonsok (2007) komentatu du nola aurkitu zituen arazo gaindiezinak noiz itzultzen Julio Cortázarren “El ídolo de las Cícladas” ipuina, eta zehazkiago, hango zenbait esalditako atmosfera magiko eta ebokatzailea. [Originala]

Baina, EHUko zuzentzaileek eraginda (finean derrigortuta) orain, versio publikatuan irakurri ahal dá textu hau:

Jon Alonsok (2007) komentatu du nola aurkitu zituen arazo gaindiezinak itzultzean Julio Cortázarren «El ídolo de las Cícladas» ipuina, eta zehazkiago, hango zenbait esalditako atmosfera magiko eta ebokatzailea. [Textu zuzendua eta publikatua]

Gauza da ze "noiz itzultzen" dá diskursiboagoa ze "itzultzean". [964] [>>>]

Zerréndatzen zenbait sarrera burúz zenbait estruktura burulehen

Sarrera honetan sinpleki nahi genuke zerréndatu beste sarrera batzuk zein diren reféritzen ki zenbait estruktura burulehen zeintaz mintzo hemen:

"ustez..." eta "esperantzaz..." eta euren mekanismoa: 

• Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

• "esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

"nahiz..." eta "nahizik...":

• "nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"
  

• "nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"
  

"noiz...":

• Noiz erábili? Noiz nahi

• "Noiz..." erlatiboa ere

"bitarte(a)n (eta)...":

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."
  

• "..... amoreagatik ondo bizi gaitezen" = "..... bitarten ondo bizi gaitezen"
  

• "... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."
  

"zein..." eta "zeinda..." konparatiboak:

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak
  

• "zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak
  

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."
  

"harik...":

• "harik..." prepositibo soila, aspaldi ere erabilia
  

• Piarres Etxeberri (1677): "...ioanen tzare harik eta Arugango gastelu zaharra zeiña baita hautsia,..."
  

• Pedro Berrondo (1977): "...arik-eta Zeruak norbait opa dezaion,..."
  

Euskara hutsa. [701] [>>>]

Aukera bikoitzak: "noiz.....-(e)nean"

Orriotan behin baino gehiagotan aipatu ditugú estruktura sintaktiko bikoitzak, zein dirén, aldi berean, pre eta postpositiboak ("nahiz... arren", "zeren... -lako", "harik... arte"), eta zeinen artean bereziki gogoratu nahi genuké Altube-k erabilitako "baizik eta... baizik" garatzaile gogoangarri hura:

• Altube (1950): beste harribitxi bat

Alde horretatik, sarrera honetan soilik apuntatu nahi genuke ondoko erabilera bikoitza ganik Eusebio Erkiaga (1912-1993):

Noiz
(Con -(e)nean).
An agiri ziran irakurleai egunerokoa bananduten asi baizen laster, noiz nasaien eta alaien egoanean, aren eper-txuntxurrak sekulako miña artu eben. Erkiag BatB 61. [OEH]

non gure "noiz..." prepositiboa juntatzen den kin "...-nean" postpositiboa xedéz eman beste estruktura bikoiztu bat zein den justuki an erdibidea artén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Eta, esan gabe doa, aukeran. [700] [>>>]

"Noiz..." erlatiboa ere

Aurreko sarreran ikusten genuen nóla euskal partikula zahar (eta esango nuke distiratsu) batek eragin ahal dituén sensazio ondo desatseginak (très désagréable) an persona evidenteki lar sensibleak ki estimulu burulehenak. Baina gauza da ze partikula hori (denborazko "noiz..." hori), aparte izán distiratsua zatio partizipátu an korronte sintaktiko garatzailea zek eramanen luke euskal hizkuntza ki bere kota komunikatibo maximoa, dá halaber euskara hutsa, berdin nola dirén euskara hutsa "zein..." erlatibo murriztaileak, gaur egun inulergarriki zokoratuak, edota "noiz..." erlatiboak eurak, zeintaz Larrasquet mintzo dén honela:

Noiz
2.: (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n ). "Nuiz, lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque des sermons écrits en français. Même remarque pour nun, nunti, nur, dont ils font à tort des relatifs, alors qu'ils sont seulement interrogatifs" Lrq. Cf. Lrq. Cf. [Lrq. horrek esan nahi du Jean Larrasquet (1885-1953), OEH]

Horra hor bi "noiz..." erlatibo (OEH), nork eta Lazarraga-k (1547-1605) emanak:

Irugarren egunean, nox Sirenak eta Silviak il bear eben. Lazarraga 1153v. [OEH]

Ditxoso eguna nox galdu ninzan / ain gauza andia irabazteko. Ib. (B) 1193vb. [OEH]

Lehenengoa ez-murriztailea, bigarrena murriztailea, aukeran. [699] [>>>]

Noiz erábili? Noiz nahi

Orotariko Euskal Hiztegia-n irakurri ahal dugú ondorengo iritzia ti Jean Larrasquet respektu "noiz..." konjunzio subordinatzailea:

Noiz
2.: (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n ). "Nuiz, lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque des sermons écrits en français. [...] " Lrq. Cf. [Lrq. horrek esan nahi dú Jean Larrasquet (1885-1953), OEH]

Bistan da ze Larrasquet euskaltzainari ez zitzaion gehiegi gustatzen "noiz..." burulehen hori, zein, bere ustez, ari ziren introduzitzen predikadore gazteak noiz itzúli frantsesezko sermoiak. Hala izanez gero, pozarren eskatuko genituzke gutxienez hiru hurra aldé predikadore gazte garatzaile horiek, baina gauza da ze, OEHn bertan, justuki beheraxeago zein aipátu Larrasquet, agertzen dira zenbait adibide ti "noiz..." burulehen hori bera, zein diren sinatuak ganik luma on Leizarraga (1506-1601) edo Arzadun (1675-1741), bi autore zein, argiki, Larrasquet-en denboran izan litezkén ia edozer, salbu gazteak:

Hire Resumaren konplimendua eta perfekzionea ethor daiten artean, noiz hi agerturen baitaiz eure Semearen personán. Lç Ins A 3v. [OEH]

-Nos egin bear da penitenzia? --Nos aginduten daben konfesoreak. Arz 53. [OEH]

Noiz erábili? Noiz nahi. [698] [>>>]

Erlatiboak (eta beste) + aditz jokatugabea

Euskaran bádira eredu sintaktikoak zein díran erabiltzen aski modu mugatuan, baina zein orokortu litezken aiseki afin irabazi aukera sintaktiko progresibo ondo funtzionalak.

Ikus adibidez alternantzia hau:

1. nahiz (eta) ... egin ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
2. nahiz (eta) ... egin dugun ...  (baliabide prep. + aditz jokatua + n)  

Aldaera jokatugabe hori zabaldu liteke ki baliabide prepositibo subordinatzaile guztiak ere, hala nola adibidez erlatiboak kin "zein":

• zein ... etorri ...  (baliabide prep. + aditz jokatugabea)
  
• ze(inek) ... ikusi ... (baliabide prep. + aditz jokatugabea)

Adibideak:

Hori da persona zein etorri gaur goizean.
Hori da persona zein guk ikusi gaur goizean.
Hori da persona ze(inek) ikusi katua.

• noiz ... etorri ...
• noiz ... ekarri ...

Adibideak:

Gertatu zan noiz etorri katua.
Gertatu zan noiz ekarri katua.

• harik (eta) ... etorri ...
• harik (eta) ... ekarri ...

Adibideak:

Horrela jarraituko du harik etorri katua.
Horrela jarraituko du harik ekarri katua.

• baldin (eta) ... etorri ... 
• baldin (eta) ... etorri ...

Adibideak:

Emanen dizut baldin etorri katua.
Emanen dizut baldin ekarri katua.

Eta eredua ahal da orokortu ki edozein baliabide prepositibo subordinatzaile, oraingoa edo betikoa, afin erabili noiz komeni (noiz nahi).

Dá mekanismo erraza, arina, progresiboa ... eta esku-eskura. [173] [⇶]