Amuriza (2012): "Soluzioa ez litzateke forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea, [baizik] forma errazago eta praktikoagoak aukera[n ematea], erabilerak erabakitzeko"

Jarraituz kin Xabier Amuriza-ren "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), hona hemen nóla bideratu ahalko zirén proposaturiko adizki alternatiboak (edo beste batzuk) an euskara batua: 

Soluzioa ez litzateke, noski, forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea. Hizkuntza batek denentzat izan dezake bere gune oportunoa. Iradokitzen ari naizen bakarra da (eta hau ere ebidentzia bat iruditzen zait) forma errazago eta praktikoago hauena aukera onetako bat izan daitekeela.

Bestalde, bi aditz laguntzaile sinonimoek bizikidetza baketsuan iraun dezakete [ari da gain "ezan" eta "egin"], erabilerak erabakitzeko utziz euskaldungoa norantz lerratzen den, ala bien jarraipena hobesten duen. Bata eliminatzen bada (euskara batuan, esan nahi dut), ez dago modurik erabilerak ezer hauta dezan. [Amuriza, 2012:274]

Eta gauza da ze ezin egon ninteke adosago. Dudagabe, horixe da prozedimendua: aukerak eman, eta praktikak esanen. [929] [>>>]

Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doá orrialde oso bat ti liburua on Xabier Amuriza titúlatzen "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amuriza-k aztertzen dú euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak artén "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitárten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu inportantziá on aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz azáltzen erabilera, zein isaltu beharko litzakén an inportantziá on aspektu funtzional horiek noiz aukératzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [928] [>>>]

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,...

Atzo aipatzen genituén Amuriza-k 2010ean egindako bi galdera zein eskatzen ari dirén, oihuka ere, erantzun landu bat ganik Akademia, zein baita esatea ganik gure autoritate linguistikoak. Liburu berean ("Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010), aurreraxeago, Amuriza-k egiten zituén galdera eta komentario gehiago respektu nóla joan bideratzen berak planteatutako arazo horiek. Adibidez (2010:142):

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,... [927] [>>>]

Amuriza (2010): "..., ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?"

Atzo komentatzen genuen nóla egon ahal dirén (eta bádiren) lanabes ia inpraktikableak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), hala nola ere lanabes erlatiboki errazagoak (ikus "Sistema errazagoak aukeran") zein, hala ere, ez diren zértan izan erabilterrezak (ikus "'zenizkigukete' ere, behin agertzen da").

Hortaz, gogoratu behar dugú nóla Xabier Amuriza-k (2010) ezin hobeto planteatu zituén ondorengo bi galderok (an "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:102):

Alegia:

• Zertárako dira sekula erabiliko ez ditugun aditz-paradigma amaigabe horiek, ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?

• Zer egin genezake nahitaez erabili beharrekoak diren, baina zuzen eta erraz erabiltzerik lortu ezin dugun beste aditz-forma amaigabe horiekin? 
  
  [Xabier Amuriza, "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:102] 

[926] [>>>]

Pedro Yrizar: '..., para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz nor-nori-nork], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural,...'

Aurreko sarreran Xabier Amuriza-k apuntatzen zuén (an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako", 2012:181) ze:

Euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar. [Amuriza, 2012:181]

Horrela, adibidez, irakurtzen dugú an Pedro Yrizar-ren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (publikatua an 2008) ondorengoa burúz "nor-nori-nork" flexioa on Bergarako Angiozar auzoa:

El escaso uso de las formas propias de plural por parte de todos los informadores, quienes, para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz "nor-nori-nork"], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural, nos ha llevado al convencimiento de que éste es el uso normal en Anguiózar, como lo es también, de acuerdo con la información de Oregui, en el núcleo urbano de Vergara. [Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:397]

Beherago Yrizar-ek zehazten du ze:

Mientras que, como hemos indicado en Vergara (incluido Anguiózar) -y lo mismo puede decirse de Anzuola- se emplean las formas de objeto directo singular [mintzo da burúz "nor-nori-nork" formak], tanto con su significado propio como con el de objeto directo plural, no ocurre lo mismo en Elgueta, donde se emplean, en este caso, flexiones propias de plural.

Por ello, para las seis flexiones de objeto directo plural que consignamos seguidamente, correspondientes a Vergara, Anzuola y Elgueta, las utilizadas en este último pueblo son propiamente de plural, mientras que las de Vergara y Anzuola son las mismas de singular (prefijo lIJ). Reproducimos las recogidas por Gaminde en los citados pueblos.

IV -l-r dostasus Elgueta
dostasu Vergara, Anzuola
IV-2-i dostas Elgueta
dosta Vergara, Anzuola
IV-3-c dostasues Elgueta
dostasue Vergara, Anzuola
IV-4-i dostes Elgueta
doste Vergara, Anzuola
IV-5-r dotzuras Elgueta
dotzut Vergara, Anzuola
IV-19-c dotzueras Elgueta
dotzuet Vergara, Anzuola

[Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:400]

Beraz, eta mintzatuz soilik burúz "nor-nori-nork" flexioak, bistan da variazioa: Elgetan bai erabiltzen dituzte forma pluralak, bitárten Antzuolan edo Bergaran nagusiki ez. Eta Bergaran dago Angiozar auzoa ere, non para la mayoría de las flexiones, emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural. [890] [>>>]

Amuriza (2012): "Objektu plurala aditzetik kanpora"

Atzo komentatzen genuén Txopi-k planteatutako aukera xedé emán adizki guztiak an euren versio singularra, alegia, bagé objektu-konkordantzia plurala (jakina, noiz ere egoki den). Puntu horretaz, Xabier Amuriza-k hauxe zioen an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:181):

Hortxe: euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar. [889] [>>>]

Amuriza (2010): "Luzera bakarrik balitz, gaitz erdi. Okerrena, beharbada, bere zailtasun labirintikoa da"

Gilen-ek jarraitzen dú (ikus Gilen-en mezu osoa hemen):

Hori esanda, egia da luzetxo gertatzen dela euskal aditza erdarazkoaren aldean, batez ere orainaldian (justifikatzen dute = justifican), baina egia da halaber ez dela hain luzea beste aldi batzuetan (justifika dezan = para que justifique).

Ikus zér zioen Xabier Amuriza-k an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010:106) noiz konpáratu gaztelaniazko elkarrizketa luze bat, eta berak egindako euskal itzulpena:

Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656. Bietan egin beharreko sinalefa guztiak eginda atera ditut kopuruak. Zenbakiak ehunekora ekarrita, 100-75 proportzioa irteten da. (...) Badakit hizkuntza bataren eta bestearen esakuntzak ezin direla mekanikoki konparatu, baina, gutxi gorabehera, proportzio horretatik eskapatzerik ez dago. (...)

Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu. Eta zer esanik ere ez, euskaraz hain ugari diren bi elementuko aditzak direnean. Lloras-llorabas-llorarías, respiras-respirabas-respirarías, huyes-huías-huirías... Euskaraz: negar egiten duzu-negar egiten zenuen-negar egingo zenuke, arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke, ihes egiten duzu-ihes egiten zenuen-ihes egingo zenuke... [Xabier Amuriza, 2010:106]

Esan nahi baita ze, konparazio jakin horretan, %25eko diferentziaren erantzule nagusia litzaké... aditza. Edonola ere:

Luzera bakarrik balitz, gaitz erdi. Okerrena, beharbada, bere zailtasun labirintikoa da. [Xabier Amuriza, 2010:102]

[866] [>>>]

"murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak

Ez da dudarik ezen hitz internazionalak izan behar dirá zutabe inportante bat an euskal lexikoa. Horrela, orri hauetatik behin baino gehiagotan defenditu ditugú hitz internazionalak, zein iruditzen zaizkigun pilare kultural eta komunikatiboak, oso kontuan hartu beharrekoak. Baina, horrek ez digu ahanzterazi behar ze báda beste zutabe sendo bat an euskal lexikogintza, zein den euskararen lexiko historikoa, nondik hartu edota garatu litezkén hainbat aportazio eder eta funtzional.

Horixe izan zen kasuá an "garatu" hitza bera (gorago erabili duguna), zein garatu baitzen erabiliz erro historiko bat ("gara") eta mekanismo propio eta universal bat (zabalkuntza semantikoa), amaitu zelarik nagusitzen gain "desarroilatu" edo "developatu" internazionalagoak. Eta gu, kasu horretan, argiki posizionatzen gara aldé hitz garatu hori (zehazki "garatu") respektu hitz internazionalago horiek, zein dirén ondo luzeagoak: 3 aúrka 5 silaba: kontuan har bedi ze estruktura sintaktiko buruazkenetan bereziki komeni dirá hitz labur edota laburtuak.

Eta antzera gertatzen zait kin "murriztu" respektu "(er)restringitu" [3 aúrka 4 (edo 5) silaba]. Ikus nóla hasten den OEHren sarrera:

murriztu.

Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, tbn. se encuentra en autores meridionales desde aprox. 1930. La forma más usual es murriztu ; hay morrotxtu en Etcheberri de Ziburu, morroiztu en Olabide y morroztu en Urkidi (in Onaind MEOE 746), Orixe, Goenaga e Ibiñagabeitia (Virgil 62; en los tres últimos, sólo con el significado de 'ramonear'). En DFrec hay 21 ejs. de murriztu, meridionales.

1. (V-gip; H), murristu (V-gip), morroztu, morroxtu (H, que cita EZ Eliç ). Ref.: Iz ArOñ (murrístu); Elexp Berg.
Disminuir, reducir; restringir. " Saria, neurria murriztea " H. " Murrístu da, se ha disminuido (el pienso). Murrísketan baxuasak bedarrak " Iz ArOñ. " Tabernarien irabazixak pe dezente murriztu die aspaldixan " Elexp Berg. " Asko murriztu jako illia " Ib. v. 1 murritu.

nondik, bistan denez, "murriztaile" ez litzaké baizik ondorio ederki ekarri bat afin kalifikatu erlatibo murriztaileak, zeintzuk justuki egiten dutén hori: murriztu, edo nahigo bada restringitu. Ez da esan beharrik ze "restriktibo" ere iruditzen zaigú aukera egokia: kasu honetan, gainera, 4 aúrka 4 silaba (ikus atzoko sarrera).

Esan nahi baita ze hitz horiek guztiak ez dira inkonpatibleak, eta ondo erabil litezké, eurak edo euren derivatu edo erroak, an ber pasarte edo esaldia. Halaxe egiten du adibidez Amuriza-k noiz dioen ondorengoa an elkarrizketá titulatzen "Euskara batuko hiztegiak zirriborro rustikoak besterik ez dira" (justuki kritíkatuz Euskaltzaindiaren Hiztegia):

“Oraintsu, Euskaltzaindiaren Hiztegia kaleratu du Euskaltzaindiak berak. Egia esan behar badizut, dezepzio handia hartu dut. Hobeto esanda, beste dezepzio bat. Lehendik sarean zegoen Hiztegi Batuatik milaka hitz kendu dituzte. Hurrengo bertsioan sartuak izango direla agintzen dute, baina orain… falta dira! Niretzat, Hiztegi Batua bera ere oso murritza eta irizpidez restriktiboa zen. [Amuriza, 2012]

eta, salbatuz distantziak noski, hala egin genuen guk ere noiz, sarrera honetan, idazten genuen ondokoa referitua ki, justuki, erlatibo restriktiboak eta explikatiboak:

Juan Garzia-k ere aski opako ditu bere betaurreko teorikoak, zeren soilik halako betaurreko itsutzaileak izanki esan daiteke ezen "-n" erlatibo explikatiboa da kalko okerra eta, beraz, zuzentzekoa. Eta, ez gaitezen ahaztu: Garzia-ren lege berri horren azken helburua da ager dadin ongi zerrendatua an kodea on gure zuzentzaileak (hezkuntzakoak edo ez) afinda azken hauek aplikatu ahal dezaten nola balitz kode penala.

Kurioski, Juan Garzia-ren estilo-liburuak bádu oniritzia ganik Euskaltzaindia (han esaten da: Juan Garzia Garmendiak prestatu du eta Euskaltzaindiak egokitzat jo du). Horrela, nola edo hala, Euskaltzaindia ari da onartzen ikuspegi berri bezain murriztaile hori, zein ez doan norabide onean (izan ere, bai Euskatzaindia-k eta baita EHUko estilo-liburuak, biek ere eta hitz berberekin gainera, onartzen dute ze "-n" atzizki erlatiboa izan ahal dá bai restriktibo eta bai explikatibo).

Kode zaharrak ez, Euskaltzaindia-k bai, eta zuzentzaileek. [Balbula, 2005]

Eta kontua da ze "murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak. Ikus ondorengo sarrerak ere:

• Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

• "erradiografia" vs "radiografia"

• Behar dira aukerak

Lexikogintzak ere landu behar ditú aukera eta mekanismo guztiak. [730] [>>>]

Amuriza (2010): "Partikula batek konpon dezake dena."

Aurreko sarreran irakurtzen genuen nóla Xabier Amuriza-k (2010) planteatzen zuén hori arazo sistematikoa zein dén gertatzen noiz, diskursoan arituta, agertzen zaigún izen bat (edo izen-sintagma zabalago bat) zeini nahi diogun lotú, segituan, esaldi osagarri bat zeháztuz izenaren edukia:

Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52]

Amurizak berak (2010) jarraian planteatzen digu nóndik etor litekén soluziobidea: 

Partikula batek konpon dezake dena. EZEN izan daiteke bera. "Ederto bizi naiz itxaropenagaz ezen ... ez naizela piztuko!". Partikulak argitu, iragarri egiten du ondorengoa. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira ezen noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, esaldi laburretan, partikula gabe ere balitekeela argitasunik ez galtzea. "Oraindik ere baikortasunean bizi dira, noizbait zerbait ikusi ahal izango dutela". Egia da, baita, esan daitekeela: "Noizbait zerbait ikusi ahal izateko baikortasunean bizi dira oraindik ere". Baina esaldiek oso itxura eta espresio ezberdina dute. [Amuriza, 2010:53]

Errepikatuko dut: "Oso itxura eta espresio ezberdina". Bukatzeko, gelditzen naiz kin esaldia ezen "partikula batek konpon dezake dena". [690] [>>>]

Amuriza (2010): "Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena.

Aurreko sarreran gogoratzen genuen ze euskaraz erabili dirá estrukturak nola:

•  "esperantzaz-ezen..."
•  "esperantzarekin ezen..." 

Xabier Amuriza ere mintzo zaigu burúz egiturá "...-tzeko itxaropenagaz" an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010):

Zer gertatzen da, ordea, gure "atzekoz aurrerako sintasi" zorioneko hori inbertitzen denean, behar delako, komeni delako, edo, soilki, halaxe egiteko kapritxo literarioa dugulako? Esaterako: Ederto bizi naiz pizteko itxaropenagaz. Baina orain esan nahi dut: Ederto bizi naiz, itxaropenagaz ... ez naizela piztuko!  [Amuriza, 2010:52-53]

Segituan, Amuriza-k azpimarratuko digu nóla esaldi-bukaerak dirén oso inportanteak:

Bistan da sorpresa gisan, indargarri gisan, edo kapritxo soil gisan, ez naizela piztuko" perpaus menpeko hori azkenerako utzi nahi dudala. Ez du balio esan diezadaten: "Ba, esaik: Ederto bizi naiz, ez naizela piztuko ... itxaropenagaz". Orduan, itxaropena da markatzen dudana, eta ez zen hori nik nahi nuena. Eta gainera, ordena horretan esan beharko zen: "Ederto bizi naiz, piztuko ez naizen ... itxaropenagaz". Ez dago zertan eztabaidatu. Sintaxiaren inbertsioak, jarduera literarioan batez ere, oso garrantzitsuak dira,... [Amuriza, 2010:52-53]

eta orobat nabarmenduko digu nóla behar diren baliabide funtzionalak: 

..., eta euskaraz baliabide funtzionalak eta naturalak behar ditugu, sortzen diren premiak edo gurariak (edo kapritxoak, soilik) betetzeko. [Amuriza, 2010:52-53]

Ikus, honetaz, sarrera hau ere: "Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak".

[689] [>>>]

Amuriza: "Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu"

Xabier Amuriza-k, behinda detéktatú diferentzia silabiko nabarmenak artén euskara eta gaztelania (elkarrizketa luze honetan diferentzia horiek ibiliko zirén an proportzioá 100-75), diosku ze:

Alde horren erantzule nagusia aditz perifrastikoa dugu. Eta, zer esanik ere ez euskaraz hain ugari diren bi elementuko aditzak direnean: Lloras-1lorabas-llorarías, respiras-respirabas-respirarías, huyes-huías-huirías. Euskaraz: negar egiten duzu-negar egiten zenuen-negar egingo zenuke, arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke, ihes egiten duzu-ihes egiten zenuen-ihes egingo zenuke... [Amuriza, 2010:106]

Eta bai, akaso hor agertzen zaizkigu bi erantzule nagusiak on diferentzia silabikoa artén euskara eta gaztelania (aparte utzita ze biek ere erabiltzen dituzté erlatiboki silaba gehiago zein adibidez inglesak, nahiz bestaldetik silaba horiek izán sinpleagoak eta arinagoak):

• Adizkien luzera: arnasa hartzen duzu-arnasa hartzen zenuen-arnasa hartuko zenuke.
• Erábiltzea konposizioa noiz sortzen hitzak (eta aditzak): arnasa hartu, eskularruak...

Eta gauza da ze euskararen proportzio silabiko erlatiboki handiago hori respektu gaztelania (silaben konplexutasuna litzaké antzekoa bietan, hala nola ere silabako abiadura) bihurtzen dá benetako arazo noiz metátu gain arazo konparatibo guztiz larriena, zein ez den baizik hitz-ordena buruazkena, non silaba kopuruak dirén ondo relevanteak. [669] [>>>]

Amuriza: "Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez"

Amuriza-k, an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012), gogoratzen dú 100-75 proportzioa zein atera zitzaion (an "Euskara batuaren bigarren jaiotza", 2010:103) noiz konpáratu silaba-kopuruak an euskarazko elkarrizketa luze bat kin-eta silabak an bere gaztelaniazko itzulpena (autoreak aipatzen zuén silaba-abiadura ere). Eta gauza da ze, segituan, Amuriza-k komentatuko du nolákoa litzaken euskararen proportzio hori respektu inguruko hizkuntzak:

Gaztelaniarekiko erlazioa frantsesean handitu egingo litzateke, eta ingelesean zer esanik ere ez. Susmoa daukat katalana ere gaztelania baino laburrago dela. Hala ere, oro har, gure inguruko hizkuntza garatuen artean ez da aterako gorabehera handiegirik,...[Amuriza, 2012:198-199]

Gaurkoan nahi genuen azpimarratu zé ondo uztartzen diren Amuriza-ren hitz horiek eta  Pellegrinok eta bestek lortutako emaitzak, non justuki inglesak erákutsí informazio-abiadura ondo handiena, eta non, oso gutxigatik izanda ere, frantsesak erakusten duén informazio-abiadura handiagoa zein gaztelaniak (ez dira agertzen datuak respektu katalana edo euskara an artikulua on Pellegrino et al.):

Baldin konsíderatu soilik silaba-kopuruak (edo, gauza bera dena, informazio-densitatea), mantendu eginen dá ber ordenazioa artén inglesa, frantsesa eta gaztelania. [667] [>>>]

Amuriza (2010): "Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656."

Xabier Amuriza-k dio an bere "Euskara batuaren bigarren jaiotza" (2010):

Euskarazko testuan 880 silaba zenbatu ditut. Erdarazkoan, 656. Bietan egin beharreko sinalefa guztiak eginda atera ditut kopuruak. Zenbakiak ehunekora ekarrita, 100-75 proportzioa irteten da. Horrek esan nahi du erdarazko testua esaten hiru ordu laurden behar duguna euskarazkoan ordubete beharko genukeela, abiadura berdinean.

Badakit hizkuntza bataren eta bestearen esakuntzak ezin direla mekanikoki konparatu, baina, gutxi gorabehera, proportzio horretatik eskapatzerik ez dago. Konparazioa hizkuntza bakoitzaren abioaren eta kadentzien arabera zorroztuko bagenu, seguruenik, aldea erdararen alde handituko litzateke. [Xabier Amuriza, 2010:106]

Konsideratuz proportzio hori: 100-75 (nahiz kalkulatua izan den an elkarrizketa luze bat, eta akaso beste kontextu komunikatibo batean ezberdina izanen zen), eta kontuan hartuz ze gaztelaniaren silaba-densitatea zén 0,63 (eta horrek esan nahi zuela ze noiz gaztelaniak izán 100 silaba, vietnamerak erabilikó 63), euskararen proportzioa litzaké 63 respektu 133, esan nahi baita (63/133=) 0,47, zein dén baxutxoagoa zein densitatea on japoniera (0,49).

Bestalde, baldin silaba-abiadura ez balihoa aldé gaztelania (nola Amuriza-k komentatu), baizik inkluso apur bar aldé euskara (halan euskarak izanki, adibidez, ber silaba-abiadura zein japonierak an Pellegrino et al., hots, azterketa horretako altuena: 7,84 silaba segunduko), kasu horretan ere, euskararen informazio-tasa (informazio-rate) edo, finean, informazio-abiadura litzaké gutxi gorabehera berdin zeinda japonierarena (0,74), zein, ikusi dugunez, dén erlatiboki ondo baxua, edo bestela esán, esanguratsuki baxuagoa respektu aztertutako beste hizkuntzak. [666] [>>>]

Eider Rodriguez: "...; gero norberak egin dezala nahi duena..."

Zioén Eider Rodriguez-ek hemen (2015) [aipatu dugú hemen eta hemen ere]:

«Ez dut Altonagaren liburua oraindik irakurri, baina Xabier Amurizaren tesiak interesgarri askoak iruditzen zaizkit, batez ere pragmatismoaren ikuspegitik, eta euskal hiztunok ez gara superheroiak, eta ez dugu izan nahi. Iruditzen zait bai Altonagak eta bai Amurizak a priori epikarik gabeko hizkuntza baten aldeko apustua egiten dutela; gero norberak egin dezala nahi duena hizkuntza horrekin. [Eider Rodriguez an deklarazio batzuk ki Felix Ibargutxi, 2015]

Bai, aukera sintaktiko potenteak eskura egon behar dira, eta gero norberak egin dezala nahi duena aukera sintaktiko horiekin. [379] [>>>]

Amuriza, Irigoien, BERRIA, ...

Egon naiz irakurtzen zér esaten dan an bloga on Xabier Amuriza, eta han irakurri ahal izan dugú ondorengo komentarioa (ganik Antton Lesaka) burúz azken liburua on Xabier Amuriza:

--Gogorki kostatzen ari zait irakurtzea

Eta arrazoiak sujeritzen ditu:

--Idazteko modua: "Bello Gallico" edo Julio Cesar-en "Galiako Gerra kronika" latinezkoa iduritzen zait neri, idazteko moduan. Esaldi luze-luzeak, konplexuak, sujetoa hasieran eta aditz nagusia bukaeran...

Nik planteatuko nuke ariketa bat ki Antton Lesaka (hala nola ki beste edozein irakurlé on liburua ti Xabier Amuriza): pasa ditzala esaldi zail horiek a gaztelania edo frantsesa (adibidez aurreneko 30 esaldi nekezak), eta kasu bakoitzean konpara ditzala jatorrizko esaldia eta haren itzulpena. Gero idatzi dezala hemen, edo non nahiago duen, bere konklusioa.

Arazoá ez dira esaldiak eurak, arazo dá euren estruktura. Esaldi horiek berberak eramaten baditugu a estruktura progresibo-koherente-irekia, orduan ez dugu izanen arazo berezirik te ulertu esaldi horiek.

Jakina, problema ez da partikularra on Xabier Amuriza. Problema da orokorra on guztiak zein diran exigenteak kin euskara, eta orokorrean kin hizkuntza. Hizkuntzari zerbait gehiago exigitzen zaionean ...

Atzo bertan Erramun Gerrikagoitia zúen publikatu post bat non zuen jasotzen textu-zati bat ganik Joan Mari Irigoien, zeinen hasiera zen hau:

Markes jauna liberala zen, baita haren familia ere, eliz ondasunak salgai jarri zituen Mendizabal ministroaren desamortizazioaren garaian aberastua.

Esaldi hori ez da ondo irakurtzen, ez da ondo ulertzen (ez gara sartuko an analisi detailatua). Orain, itzul dezagun literalki esaldi hori a gaztelania:

El señor marques era liberal, y también su familia, enriquecida en tiempos de la desamortización del ministro Mendizabal, que puso en venta las posesiones de la Iglesia.

Esaldia ez zan txarra, nola ahal dugun konprobatu noiz irakurtzen itzulpena.

Arazoa zan eta da estrukturala, eta da nabarmentzen noiz-ere zerbait gehiago eskátu ki hizkuntza: nahikoa da textua bihurritu dadin pixka bat. Ikus gaurko titular nagusia na egunkari BERRIA:

Israelek ez du bete giza laguntza Gazan sartzeko agindutako hiru orduko etena

Esaldia ez da hainbesterako (titular bat baino ez da), baina hor dauzkagu, jada ondo agerian, euskararen estuasunak (zein baitira sintaxi buruazkenaren estuasunak). Itzul dezagun hóri titularra a gaztelania:

Israel no ha cumplido el alto el fuego de tres horas acordado para introducir ayuda humanitaria en Gaza.

Ez dugula ikusi nahi? Hori beste arazo bat da. [152] [⇶]

Norabide prepositiboa: zein bestela?

Xabier Amurizak diotso ki Erramun Gerrikagoitia:

... , hik [esan nahi baitu: Erramunek], gauza askotan, arrazoi handiak izan arren, idazkera prepositibo horrek zeharo desorientatzen najok. Askatasunaren janduntzat ondo ikusten joat, baina ez jakiat, ba, hizkuntzari hortik asko lagundu leitekionik.

Lehenengo begiratuan, gure idazkera honek irudi luke lar diferentea respektu ohiko eredua, ez da dudarik. Hortaz, ez da arraroa Amurizari edo edonori eredu hau txokante eta desorientagarria iruditzea.

Gauza da ze eredu horrek ez duela erakutsi nahi bihar-goizerako jarduna, baizik-eta adierazi nahi duela norantza bat, hain zuzen ere adierazi nahi du norantz jo beharko luke euskarak baldin nahiko baleza gainditu estuasun estrukturalak ze dúten mugatzen bere ahalmen komunikatiboa. Azken buruan, norantza horrek nahi du erakutsi helburu bat, zein beharko genuken iritsi atzen prozesu bat.

Edonola ere, nahiko nuke argi utzi ze euskararen estuasun estrukturalak jaiotzen dira ti bere estruktura postpositiboa, eta hortaz, haiendako soluzioak soilik etor litezke ti evoluzioa on eredu postpositibo hori dara eredu askeago eta irekiago bat, zein soilik izan liteke eredu prepositiboagoa (uler bedi "prepositibo" hori an zentzu estruktural zabala). Ez dago beste soluziobiderik, ez dago beste norantzarik. Ez bada irabazten euskara irekiagoa, estuasunek hortxe iraunduko dute. Hori da norantza: bidea urratsez urrats egin behar da, baina beti norabide horretan.

Adibide baterako, Amurizak berak aipatu du berriki ezen euskarak arazo estrukturalak ditu, eta adibidetzat eman du estruktura relatiboa. Amurizak dú eskatzen soluziorik, eta nik proposatu nahi diot soluziobide bat: "ze" eta "zein" tresnak, euskararenak baitira.

Gainera, zénbat eta prepositiboagoa (irekiago ) izan estruktura orokorra, zénbat eta tresna prepositibo gehiago izan, háinbat nabariagoa litzake bi relatibo prepositibo horien potentzialitatea (izan ere, potentzialitate komunikatiboa on estruktura guztiz pospositiboa dá ondo mugatuagoa ezi potentzialitatea on estruktura guztiz prepositiboa). Edonola ere, soluzioaren oinarria hortxe dugu, guztiz eskura ("ze" eta "zein"). Zergatik ez dugu bultzatzen?

Beraz, kontua da ze eredu hori ez da, bere horretan, bihar goizerako, baizik helburu bat zein beharko litzaken irabazi gradualki; eta edozein kasutan nahi du erakutsi norabide bat, zein baita ezinbesteko norabidea baldin euskarak iritsiko badu gradu diskursibo konparagarria (zein baitá orohar efizientzia eta, finean, eraginkortasuna) kin gradua zein dugun gozatzen an gure beste hizkuntzak. [⇶] [150]

Amuriza: ... estrukturetan eta lexikoan dauzkagu problema nagusiak, ...

Xabier Amurizak hemen ("Mahai-inguruan: bertsolariak ere itzultzaile" non ari baitira Xabier Amuriza, Xabier Payá, Koldo Tapia, Karlos del Olmo, 2007):

Maila gorago batean, helduen mailan nabil ni; umeen nailan oraindik problemak sortzen badira egin dezakek umeen mailara egokitu eta infantilidade bat egitea barkatu liteke; baina helduen mailan ezin dugu horrela konpetitu, eta estrukturetan eta lexikoan dauzkagu problema nagusiak, ...

Beste aipu bat:

Eta orduan, hor, gure hizkuntzak, bai hitzen sorreran, bai esaldien sorreran, bai aditzean, batez ere, hau ere, hau oso tramankulu handia da beste hizkuntzekin konpetitzeko. Ezin da.

[141] [⇶]

Bai idatzian eta baita mintzatuan ere

Mintzatuan jarduna informalagoa izaten da, askotan, respektu idatzia; ez da egoten exigentzia-gradu berbera, ez da eskatzen hainbeste koherentzia nola idatzian, ez dira gauzak hain zehazki esan behar, hainbesteraino non mintzatuan askotan intuizio lauso batekin konformatzen gara, eta gainera, hizketan existitzen da bestelako komunikazioa ere: keinuak,... baina, guztiarekin, ez da dudarik ze, mintzatuan ere, baliabide informatiboagoak erabilita informatibokiago mintzatuko garela (horixe Pernandoren egia!).

Berdin ere nola ez den dudarik ze baliabide pausatuagoekin modu pausatuagoan mintzatu ahalko garela, askoz hobeto kontrolatuz zér esaten/esanen dugun; berdin ere nola ez den dudarik ze baliabide ahaltsuagoekin xehetasun gehiago eman ahalko dugula, modu errazagoan; berdin ere nola ez den dudarik ze baliabide irekiagoekin modu askeagoan mintzatu ahalko garela; eta, labur esateko: askoz hobeki.

Zioén Xabier Amuriza-k an elkarrizketa bat:

Telebistan jendea hizketan ari denean, analizatzen duzu edozein tertulia, eta zenbat gauza geratzen diren esan gabe euskarazkoetan, eta zenbat esaldi geratzen den airean, zenbat adjektibo urri, zenbat kontzeptu urri… Eta erdaraz, berriz, nola esaten dituzten…

Eta hala da, zeren hala behar du: gehiago edo gutxiago nabarituko da, ezkutuagoa edo ageriagoa izanen zaigu, baina ez da dudarik ze baldin hiztun batek maila berean ezagutzen baditu hizkuntza regresibo bat eta hizkuntza progresibo bat, orduan hiztun horrek hobeto (eraginkorrago) adieraziko ditú bere ideia minimoki konplexuak an hizkuntza progresiboa eziez an hizkuntza regresiboa (zenbat-eta exigentzia-gradu handiagoa, orduan-eta diferentzia handiagoa, bai idatzian eta baita mintzatuan ere). [16] [>>>]