'Egungo Hiztegia eta Gramatika' izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea

Euskaltzaindia-ren egungo hiztegia (Euskaltzaindiaren Hiztegia) edo gramatika (Euskara Batuaren Eskuliburua?) ezin dira erabili kontra Euskaltzaindiaren beraren Orotariko Euskal Hiztegia, zein den ha hiztegia on tradizioa (ikus [968]). Esan nahi baita ze  Euskaltzaindia-ren egungo hiztegia dudagabe erraminta ona izan ahal da baldin interpretatzen bada an modu osagarri-eraikigarria, baina oso kaltegarria baldin interpretatzen bada an modu mugatzaile-baztertzailea.

Adibide baterako, ikusten genuen (an [966]) nóla gure zuzentzaile anonimoek korregitzen ziguten estruktura hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, ... [Gure originala]

kin-eta beste hau:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, ... [Textu zuzendua eta publikatua]

zein, goragokoaren moduan, kontrastiboa baita, ez denborazkoa. Baina gauza da ze erabilera hori ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia, eta areago, expreski baztertzen da an Euskaltzaindia-ren Euskara Batuko Eskuliburua (ikus hemen):

bitartean
Oinarrizko balioan, denbora adierazten du bitartean adberbioak, eta ez da egokia bi perpausen arteko aurkaritza edo aldea adierazteko baliatzea (nahiz tradizioan adibideren bat edo beste ageri den).

Bitxia da nóla Euskaltzaindia-ren eskuliburukoek aipatzen dute ze tradizioan adibideren bat edo beste ageri den, noiz-eta aurkitzen dugun nóla adibidez an Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna (2002) 6 erabileretik 4 dirá kontrastibo aúrka 1 denborazkoa (ikus [473]):

..., ikus dezagun zénbat alditan eta zéin zentzutan erabili dén "...bitartean" an textua on "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (EGL) [Euskaltzaindia, 2002].

Erabili da 6 aldiz, zeintarik:

4 dirá kontrastiboak:

1.: forma aldetik, esan bezala, desberdintasunak daudela euskalkien artean: euskalki batek geu aukeratzen duen bitartean ekialdeko euskaldunek nahiago dute guhaur. [EGL, 2002:55]

2.: Bestalde, zubereraz eta behe-nafarreraz bazkaldu niz esaten da, beste euskaIkietan bazkaldu dut esaten den bitartean. [EGL, 2002:213]

3.: Lehenbizikoa desirazkoa edo den bitartean, bigarrena ahalezkoa da eta hau da orain aztertuko dena. [EGL, 2002:420]

4.: Alegia, hiztun batzuek adiskidearentzat (edo adiskidearendako) bakarrik erabiltzen duten bitartean, beste hiztun batzuek ederki bereizten dute eztarriarentzat eta eztarrirako formen artean. [EGL, 2002:489]

1 dá baldintzazkoa:

1.: (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran eraginik ez duen bitartean) [EGL, 2002:210]

eta 1, denborazkoa:

1.: Beraz, hoberena da besterik esaten ez den bitartean hara jotzea. [EGL, 2002:407]

Bistan da, 4 erabilera kontrastibo aúrka (versus) 1 denborazkoa.

Zértan ari dira "Euskara Batuaren Eskuliburua"-ren batzordekoak?

Ikus adibidez an [472] beste erabilera batzuk.

Bistan da: Euskaltzaindia-ren egungo direktrizeak izan ahal dirá oso pobretzaileak eta kaltegarriak, eta hori ez da bidea, baizik kontrako bidea. [969] [>>>]

EHUko zuzentzaileek: "..., buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean"

Atzoko sarreran genuén nabarmentzen hori antzekotasun funtzionala artén:

1.: "baldin" kondizionala, zeintan, interes argitzaile-erraztaileaz gainera (Altube, 1954), Altube-k azpimarratu zuén haren interes expresiboa ere (Altube, 1929:193):

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

— Baldin aguro ez bazatoze
— Baldin euskera bizitzen ezpada (Altube, 1929:193)

eta

2.: "afin" edo "afinda..." edo "afin-eta..." edo "arrenda..." edo "te(ko)..." edo "xedé..." finalak, zeintan, antzera, azpimarra geinke ber interes argitzaile-erraztaile-expresiboa.

Baliabide burulehenek, oro har, hobeki estrukturatzen duté diskursoa hala-emanez jarraitutasun handiagoa, zeinek gero emanen dituén aukera expresibo-intonatiboa zabalagoak. Jakina, efektu guzti horiek pilatzen doaz eta metátuz noizero gehitzen dirén aukera teknologiko berriak, areanda, orotara, sórtu efektu diferentzial hain handia ze amaitzen da baldintzatzen kultura osoa.

Eta antzera gertatzen da kin, adibidez, "bitartean eta", "bitarten-ze", "bitartenda" edo "bitarten" soila, zeinen arteko lehenengoa aipatzen dén an gure artikuluko ohar linguistikoa (ikus [963]) nahiz gero ez agértu an textua justuki zeren zuzentzaileek kenduarazi dutén haren erabilera bakarra. Ikus zértan zen erabilera hori:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean eta buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Jatorrizko textua]

Hor nahiago genuén adibidez:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik bitartean-ze buruazkenak bai duen urrutiratzen, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera.

baina Joanes Urkijo-k erabili zuén justuki "bitartean eta" (1985, ikus [208]) eta, oharrean esan lez, mugatu behar ginen ki tresna jada erabiliak. Edonola ere, erabailia edo ez, kasu horretan berdin izanen zen, zeren EHUko zuzentzaileek berdin pasatuko zutén euren galbahea:

Datu horiek bat datoz gure azalpen sintaktiko-espresiboarekin zeren errekurtsio burulehenak ez du urrutiratzen hitz gako espresiboa bukaeratik, buruazkenak bai duen urrutiratzen bitartean, horrela zapuztuz irainaren indarra, eta gutxiagotuz bere erabilera. [Textu zuzendua eta publikatua]

[966] [>>>]

Ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken

Sarrera honetako aipuan Juan Garzia-k kritikatzen zuén ustezko kalko baten interesa zatio izán... buruazkena:

Hura igotzen ari zen, ni [...] jaisten nintzen bitartean.

Azken esaldi hori aldiberezkotasunaren adiera berezkotik aparte euskaraz ulertzeko, erdara poliki jakin beharra dago. Perpausa laburra delako pentsa dezake baten batek ez dela hain desegokia ere (erdararen arrazoiak bere eginez, euskararenik ez baitago batere), baina perpausa luzatu ahala, erdal kalko nabarmena onartuko bagenu ere, gero eta zailago egingo litzaiguke arian ulertzen nola lotzen den aurreko esaldiarekin komaren ondoko guztia, harik eta, amaieran, BITARTEAN hori irakurri (esaldian berriz atzera jotzera behartzen gaituzten halako egituren abusua da, hain zuzen, euskarazko testuen irakurgaiztasunaren gakoetako bat: Gakoa, maiuskula eta guzti). [Juan Garzia, 1997:286]

Soilik komentatu ze Juan Garzia-k aipatutako arazo hori ez da desagertzen noiz estruktura ez izán ustezko kalkoa. Esan nahi baita ze ustezko kalko hori ez da ez buruazkenagoa ezta gutxiago buruazkena zein beste edozein estruktura buruazken. [546] [>>>]

"bitartean" an Euskal Gramatika Laburra (Euskaltzaindia, 2002)

Beste adibide batzuk jartzearren, ikus dezagun zénbat alditan eta zéin zentzutan erabili dén "...bitartean" an textua on "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (EGL) [Euskaltzaindia, 2002].

Erabili da 6 aldiz, zeintarik:

4 dirá kontrastiboak:

1.: forma aldetik, esan bezala, desberdintasunak daudela euskalkien artean: euskalki batek geu aukeratzen duen bitartean ekialdeko euskaldunek nahiago dute guhaur. [EGL, 2002:55]

2.: Bestalde, zubereraz eta behe-nafarreraz bazkaldu niz esaten da, beste euskaIkietan bazkaldu dut esaten den bitartean. [EGL, 2002:213]

3.: Lehenbizikoa desirazkoa edo den bitartean, bigarrena ahalezkoa da eta hau da orain aztertuko dena. [EGL, 2002:420]

4.: Alegia, hiztun batzuek adiskidearentzat (edo adiskidearendako) bakarrik erabiltzen duten bitartean, beste hiztun batzuek ederki bereizten dute eztarriarentzat eta eztarrirako formen artean. [EGL, 2002:489]

1 dá baldintzazkoa:

1.: (informazio hori, hain zuzen, hiztegiak eman behar digunez, ez dugu guk hemen kontuan hartuko, aditzen forma edo itxuran eraginik ez duen bitartean) [EGL, 2002:210]

eta 1, denborazkoa:

1.: Beraz, hoberena da besterik esaten ez den bitartean hara jotzea. [EGL, 2002:407]

Bistan da, 4 erabilera kontrastibo aúrka (versus) 1 denborazkoa.

Zértan ari dira "Euskara Batuaren Eskuliburua"-ren batzordekoak? [473] [>>>]

Aurkaritzako "... bitartean": adibide bat tikan EGLU VI

Dio hemen Josu Lavin-ek burúz "...bitartean" aurkaritzakoa:

Ipinico cenuque adibide bat cein ez bailuquete onhartuco?

eta hor doa adibide bat zein irakurri ahal den an EGLU VI (Euskaltzaindia, 2005:116), non aipatzen dén Koldo Mitxelena-ren esaldi hau:

a. [...] frantsesak diphtongue idazten duen bitartean, diphtong agertzen da bai ingelesez bai alemanez (K. Mitxelena, "Euskal Idazlan Guztiak", VII, 183).

Hona hemen, bestalde, adibide burulehen bat (ikus hemen):

Osasunak eutsi egin zion gol bateko aldeari, bitarten Realak, Athletic-ek, Alaves-ek eta ligako beste anitz taldek alferrik galdu zuten bi golen aldea.

Erabilera horietan bilatzen dá azpimarratzea kontrastea edo aurkaritza artén bi perpausak, lehen ze adieraztea euren aldiberekotasun hertsia. [472] [>>>]

Kendu digute "... bitartean" aurkaritzakoa!

Ikuskatzen nagoelarik "Euskara Batuaren Eskuliburua", zein Euskaltzaindia-k publikatu baitu an bere 100. urteurrena, ikusten dut ze:

bitartean

Oinarrizko balioan, denbora adierazten du bitartean adberbioak, eta ez da egokia bi perpausen arteko aurkaritza edo aldea adierazteko baliatzea (nahiz tradizioan adibideren bat edo beste ageri den). Perpausaren arabera, aldea adierazteko, bitartean baino egokiagoak dira, besteak beste, eta zein baina juntagailuak, eta berriz eta ostera aurkaritzako juntagailuak...

Denbora adierazteko da egokia bitartean (bi ekintzak batera egiten direlarik, gainera; aldiberekotasunean)...

Denborazko balioaz gainera, beste balio batzuk ere baditu bitarteanek. Adibide hauetan, esaterako, espazio- edo denbora-tartea adierazi nahi du:...

Ez dela egokia? Horrek esan nahi du ze kendu digute "... bitartean" aurkaritzakoa! [471] [>>>]

"... bitarten + aditz ez-jokatua + ..."

Era berean (ikus sarrera hau), "bitarten..." estruktura ere erabil daiteke kin aditz ez-jokatua (aurreratua edo ez):

Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi gaitezen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi gaitezen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi garen.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi an zirkuntantzia hauek.
Zerbait egin beharko dugu bitarten bizi an zirkuntantziak zein hain ondo deskribatzen diren an liburua titulatzen "Ez da giro".

Berdin ere. [468] [>>>]

Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

An nire "Euskararen garabideak" (Alberdania, 2002) zán agertzen honako bikote hau:

"...-n bitartean" = "bitartean(-eta)..." ["Euskararen garabideak", 2002: 62]

adíbidetuz euskararen mekanismo sintaktiko bat nondik sortu izan dirén baliabide prepositiboak. Eta gauza da ze, 1985 urtean, Joanes Urkijo idazleak erabilia zuén hiru aldiz "bitartean eta..." an artikulua titulatzén "Zenbait mito", zein zan publikatu an aldizkari literarioa deitzén "Ttu Ttuá" (0.3 zenbakia, 1985eko negua). Ikus:

1.: Mota honetako mitoetan jatorri duten gaiak zientzi-fikzioan aurkitzen ditugu ugarien, genero honek azken berrogei urteotan izan duen gorakadari esker eta beharbada beraren tradizio laburraren ondorioz, bitartean eta gainontzeko generoen bilakapena mitoen baztertzean edo gutxienez maskaratzean amaitu den. (6. orr.)

2.: Bizitza zer den azaltzea zail samarra bada ere, gure kontzepzioen arabera (ez gara orain hasiko kontzepzio horien zuzentasunaz eztabaidatzen) badakigu bederen lurra ez dela bizi, bitartean eta gizakiok bai. (8. orr.)

3.: Dr. Jekyll eta mister Hyde gaitzaren indarren adierazpen dira, bitartean eta Supermanek ongiaren indarrak askatzen dituen. (8. orr.)

Beraz, hor dugu "bitartean(-eta)..." prepositiboa eskura, printzipioz edozeinek erabiltzeko prest (hori edo akaso beste aldaeraren bat, nola diran "bitartean..." soildua, edo "bitarten..." berezitua). [208] [⇶]

Zein da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"?

Bai, aurre-markak dirá oso baliotsuak, ados. Aurre-markek sortzen duté koherentzia, aurremarkatzen digute nón gauden, zértaz ari garen, ematen diguté informazio klavea buruz nóla interpretatu informazioa zein ailegatu behar zaigun.

Dio Patxik:

Esate baterako, perpaus kontzesibo luze bat eman behar badut perpaus nagusiaren ondotik, nahiago dut “nahiz eta” lotura erabili, eta ez bukaerako “arren”. Horraino, denak ados. [hemen]

Bai, "nahiz-eta" normalizaturik dago, eta erabiltzen dugu hala esaldi luzeetan nola-ere ondo laburretan, eta hala aditz nagusiaren atzetik, nola-ere aurretik. Gainera, "nahiz-eta" erabiltzen dugú askoz gehiago ezi "arren", nola konproba daiteke an "Euskararen oinarrizko hiztegia (maiztasun eta prestasun azterketa)" (1987), non agertzen da "arren" kin maiztasuná 405, eta "nahiz-eta" kin maiztasuná 1957, ia bost aldiz gehiago.

Baina, galdera da: "nahiz-eta" oso baliotsua izanik, zergátik ez litzake oso baliotsua izan behar normalizatzea antzeko baliabide bat nola den "bitartean-eta", zein, gainera, agertu baitá (3 alditan bada ere) an gure literatura?

Zéin da diferentzia inter "nahiz-eta" eta "bitartean-eta"? [66] [⇶]