Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Atzokoan gogoratzen genituén honako hitz ondo interesanteak ganik Fatamendi (1917) noiz mintzo zen burúz expresioa on biderketak:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta.

eta hitz horiek irakurtzean akordatu gara kin beste hitz hauek ganik Patxi Baztarrika (sasoi hartan zélarik Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa) mintzátuz orokorki burúz sintaxia an 2016:

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Aurreko sarreretan aipatutako kolokioan, puntu batean, behinda Ibon Sarasola-k azaldú arazoaren sakona, Patxi Baztarrika-ri galdetu zioten (garai hartan baitzén Eusko Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa, eta, hortaz, bere iritzia guztiz relevantea) ea nóla bideratu ahal zen egoera hori. Eta, hor, Patxi Baztarrika-k eman zuén erantzun perfektua, eta hau ere historikoa:

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Hori da bidea, zein baita garabidea.

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak on itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén "J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra"":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

Sarrera hartan aipatzen genituén ondorengo sarrerak:

1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika (2106): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Eta, atzo genioenez, materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2162] [>>>]

Fatamendi (1917): "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

Aurreko egunetan egon gara komentatzen adibidez ze:

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Lopez Mendizabal zúen idazten an 1913, eta lau urte beranduago, 1917an, aurkitzen dugú ondorengo artikulua, sinatua ganik Fatamendi, mintzátuz gain nóla adierazi tolesketak (biderkadurak, multiplikazioak), zeinen titulua dén "Tolesketa-argibideak" (Euskal Esnalea, 1917), eta non autoreak biribiltzen dú bere artikula esánez:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Bai:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2161] [>>>]

Sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria: "... euskaldun batela da / bardin zein bapora." (Eusebio Mª Azcue, 1896):

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mekanismo propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak. 

Bai, hain propioak nola universalak, hain universalak nola propioak, halan ze, euskaran bertan, aurkitu ahal dirá halako mugimendu, mekanismo eta erabilerak. Eta zehazki mintzatuz gain "berdin" konparatibo hori bádakigu ze existitu dirá antzeko mugimendu eta erabilerak, ez akaso guztiz berdinak, baina bai ondo antzekoak. 

Zeren, bai, euskaran bertan aurki daitezke halako "berdin" aurreratuak, halako "berdin" prepositibo zaharrak, halako "berdin" konparatibo zaharrak, zein gainera agertzen dirén ondo lagunduak eta apainduak kin beste partikula konparatibo artikulatzaile propioak, euskaratik sortuak, euskaratik garatuak, nola dirén "zein" edo "zeinda" (berdin izan liteké "ze" ere), zein dirén zinezko perla distiratsuak, zinezko harribitxiak. Ikus adibidez:

euskaldun batela da / bardin zein bapora. [Eusebio Mª Azcue, jasoa an OEH: Azc PB 227]

an gure sarrera titulatzen:

•  "Berdin da gaur joatea zeinda bihar" edo "Berdin da gaur joatea zein bihar"

zein gogoratzen dugún jarraian:

Jarrai daigun ikusten "zeinda" sarrera an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", non gaur fijatuko gara an beheragoko erabilera horiztatu hori:

Hor ere nabarmendu behar dugu ze erabil liteké "zein" soila ere:

Berdin da gaur joatea zein bihar.

eta non daukagun a estrukturá "... berdin zein ...", zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "'zein' konparatiboa":

Azken sarreran aipatzen genuen a-estruktura konparatiboá "berdin zein...", non "zein" partikula konparatiboa agertzen zaigú aurkeztuz berdintasunezko konparagaia. Ikus orain beste zenbait adibide, atereak tikan gure betiko hiztegi eta eskuliburu referentziala, zein dén, nola esana dugun, OEH:

(En la expr. berdin zein...). Como, igual que. Pazienziaz iraunik, bardin zein bazengoze deboziño beroaz agradauko deutsazue Jesusi. Añ LoraS 90. Eta zegaitik eztatoz astegunian biar dabeena erostera? Dakijelako jaijegunian bardin zein astegunian dagozala dendak zabalik. Astar II 74. Artu-ezkero erremuak / eskuan gogora / euskaldun batela da / bardin zein bapora. Azc PB 227.

Hortxe dugu "zein" partikula burulehen edo prepositiboa an erabilera konparatiboa, kasu honetan aurkeztuz berdintasunezko konparagaiak. Hortxe, eskura.

Horixe.

Bai, hortxe dugú:

... euskaldun batela da / bardin zein bapora.

nondik:

2 bider 3 dá berdin zein 3 ta 3, alegiá berdin 6

non bigarren erabilera horretan ("berdin 6") sinpleki (eta ekonomikoki) aurreztu dén "zein" partikula artikulatzailea, aukeran elidigarria baldin, jakina, kontextuak lagúndu. [2160] [>>>]

Lopez Mendizabal-ek (1913) erabiltzen dú "berdin" prepositiboa ki adierazi (irakurri) berdintza bat

Aurreko sarreretan ikusi dugunez, Lopez Mendizabal (1913) saiatu zen hurbiltzen ki bere inguruko ohiko hizkera mintzatua noiz idátzi bere aritmetika-liburua, bai an bere liburuko azalpenak (adibidez, ikusi ahal izan dugu nóla erabiltzen duén VO hitz-ordena kin O rhematikoa noiz egoki iruditu: ikus "Zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira, non antzematen dén erlazio orokor bat artén rhematikotasuna eta posizio postverbala (azpi baldintza orokorrak)") eta baita an bere liburuko expresio matematikoak ere, nola konprobatzen genuen adibidez herenegun an expresioa ki adierazi zatiketa:

16:4

zein irakurriko dén:

16, 4'ek zatituba

Batzutan, ordea, autorea urrundu beharko da apur bat ti ohiko molde estuak, erábiliz adibidez atzoko:

Zatitu 5.635 peseta 245 dekalitro bider [Lopez Mendizabal, 2013:29]

non ohiko "bider" hitza kokatuko dá an posizio berritzailea (ostén unitate batzuk eta ez justuki jarraiki kuantifikatzailea). Eta gauza da ze erabilera berritzaile horietan sartu behar genuké orobat ondorengo erabilera ti "berdin" hitza an berdintza bat, zein dén erabilera prepositiboa (ikus ere hemen):

2 x(bider) 3 =(berdin) 3 +(ta) 3 = 6 [Lopez Mendizabal, 1913:24]

nahiz beheragoko expresioetan erabiliko dú "da..." edo "dira...":

Gure ikuspegitik, "berdin ..." horretan, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez. [2249] [>>>]

Lopez Mendizabal (1913): "Zatitu 5.635 peseta 245 dekalitro bider"

Lopez Mendizabal-ek (1913) honela jarraitzen du atzoko zatiketa:

non berriro agertzen zaigún "bider" hitza, nahiz orain azaldu zénbat bider zatitu (eta ez tolestu) behar dén zatituba, eta hala egiten dú bai ostén aditza ("zatitu") eta kin unitateak ("dekalitro"):

Zatitu 5.635 peseta 245 dekalitro bider [Lopez Mendizabal, 2013:29]

nola ere aurrén aditza ("zatitu"):

...2,3,4 bider zatitu [Lopez Mendizabal, 2013:29]

eta non, itxuran, "bider" hitzak konservatu nahi dú bere ohiko zentzua ("aldiz"), nahizta ez duen guztiz lortzen, zeren, zerbait erdibitzeko, soilik behin zatitu behar da, eta ez bi bider, 3 zatitan egiteko, 2 bider zatitu behar da, ... Edonola ere, aditza amaieran jarriz gero (nola an "...2,3,4 bider zatitu"), eta are jakinda ze aurkitzen garen an kontextu operatibo bat, itxaron behar genuke harik ezágutu aditza ki jakin ea zatitzen edo biderkatzen ari garen, halan ze oztopatuko da prozesamendu operatiboa, zein bihurtuko litzakén ondo nahasgarria noiz kantitateak izán handixeak.

Bestalde eta esan dugunez, hemen ere, berdin nola tolesketan, kokatuko dá "bider" hitza ostén unitateak, hola sórtuz estruktura ezohiko bat, sintaktikoki berritzailea, erantzunez ki behar exigenteago batzuk, justuki nola, gure ikuspegitik, behar den. Hori dela ta, jo nahi diogu txalo handi eta bero bat ki Ixaka Lopez Mendizabal. [2248] [>>>]

Lopez Mendizabal (1913): "8:2 irakurtzen da 8, 2'ek zatituba, edo 2, 8'an"

Eta azkenik, aipatu behar dugú zatiketa, zeintaz Lopez Mendizabal tolosarrak zioén an bere liburua burúz aritmetika, jada aipatua:

nondik, gaurkoan bederen, nabarmendu nahi dugú honako modua ki adierazi zatiketa:

8:2 irakurtzen da 8, 2'ek zatituba, edo 2, 8'an [Lopez Mendizabal, 1913:28]

eta non nabari dugún ze esakera horiek ez diren urruntzen ti ohiko erabilera postpositiboak, hola sórtuz etenak artén zatituba eta zatilea, bitarten itxaron behar dén harik esán bigarren zenbakia (zein, nola lehena, izan ahal dén potentzialki luzea) ki ezagutu zértaz ari garen, halan ze expresio horiek bihurtzen dirén ondo nahasgarrriak (ikus sarrera hau edo beste hau ere, non sortzen den arazo berbera). [2247] [>>>]

Hor, finean, nabari da joera sortzaile aski espontaneoa (zerbait behar dugu, eta hartara saiatuko gara abiátuz ti material zaharrak) an kontrastea kin egungo giro sintaktikoa, akaso inoizko gutxien sortzailea, justuki noiz beharrak dirén inoizko handienak

Atzokoan eta herenegun mintzo ginén bereziki buruz tolesketa (biderkaketa edo multiplikazioa), non erabiltzen dén"bider" hitza an ohiko modua, esan nahi baitá semantikoki eta intonatiboki erlazionatua kin bere aurreko kantitatea. Lopez Mendizabal-ek (1913) bere liburuan jarraitzen dú azalduz zehaztasunez nóla egín eta esán biderketak:

Hortik azpimarratuko genuké honako esamolde hau:

245 dekalitro tolestu 23 peseta bider

non jada hasi da aldatzen ohiko "bider" hori, zein hor ez den agertzen ostén kuantifikatzaile bat nola 23, baizik ostén unitate batzuk an modu guztiz ezohikoa: "... 23 peseta bider". 

Gauza da ze hor autorea saiatu dá adaptatzen material zaharrak (nola "bider" hitza) ki behar berri-exigenteagoak (tolesketa kin unitateak), eta lan horretan ez du izan arazorik ki traspasatu sintaxiaren ustezko mugak, nahizta, kasu horretan, emaitza ez dén izan hain zorionekoa, izan ere horrela (hots, tartekatuz unitateak tartén zenbakia eta "bider" hitza) "bider" postpositiboa are beranduago helduko zaio i gure prozesatzailea sórtuz atzerakarga erlatiboki handiagoa.

Edonola ere, hemen goraipatu nahi dugú saio adaptatzaile, aurrerakoi eta indartzaile hori bilátuz estruktura potenteagoa, eta finean sórtuz eredu berritzaile bat abiatuz ti material zaharrak. Esan nahi baita ze hor, finean, nabari da joera sortzaile aski espontaneoa (zerbait behar dugu, eta hartara saiatuko gara abiátuz ti material zaharrak) an kontrastea kin egungo giro sintaktikoa, akaso inoizko gutxien sortzailea, justuki noiz beharrak dirén inoizko handienak. [2246] [>>>]

Horrexegatik, biderketetan (edo berdin, adibidez, kenketetan) arazo funtzional postpositiboa gelditzen dá bereziki agerian

Atzokoan azpimarratzen genuen nóla baldintza orokorretan ...

...askotan erabili nahi izaten dirén biderkatzaileak an bigarren posizioa, esan nahi baitá biderkatzaile potentzialki konplexuak, zeinekin geldituko diren expresio ilunak, eta are ondo nahasgarriak, non itxaron beharko den harik azkena ki jakin zértaz ari garen (betiko atzerakarga):

bi mila zortzirehun eta larogeita bost, mila zazpirehun eta hirurogeita hamazazpi bider

Eta hemen agertzen zaigú oso kontu interesgarri bat, zeren biderketetan ezin da ezer kendu, evitatu, zatitu, desestrukturatu, obviatu,..., baizik ze eman behar dá dena, hala sórtuz ezinbesteko porrot komunikatiboa noiz erábili "bider" postpositiboa an operazioak kin biderkatzailea an bigarren posizioa, nola askotan nahiago izaten den gái(ti) arrazoi kontextual-diskursiboak.

Horrexegatik, biderketetan (edo berdin, adibidez, kenketetan) arazo funtzional postpositiboa gelditzen dá bereziki agerian, nola zioskun Andoni Egaña-k an ondorengo sarrera, zein gogoratzen dugún osorik:

• Andoni Egaña (2022): "... esaeran, ulermenean, denean." 

Atzokoan gogoratzen genuén honako pasartea ti Egaña bersolari txapelduna (Berria, 2022), non gaur zabaldu dugún atzoko azpimarra: 

Ratioa

2022ko ekainak 23

Umetan, ez genuen ikastolan bider erabiltzen. Zeinua bai; hitza ez. -ko atzizkia erabiltzen genuen biderketak burutzerakoan. Sei seiko, hogeita hamasei. Zazpi lauko, hogeita zortzi. Bi zazpiko, hamalau. Euskararen senetik pare-parera zetorren esamoldea zen. Seina behiko sei multzo, hogeita hamasei behi. Zifrak handitzen hastean sortzen zen arazoa. Berrehun eta berrogeita hamabi, laurogeita hamazazpiko... Ditxosozko -ko biderkatzailea heltzen zenerako zorabiatu egiten zinen esaeran, ulermenean, denean. Eraginkorragoa da, bai, bider hori tartean sartzea. Arnasa handia ematen dio esan behar duenari bezala ulertu behar duenari ere.

nondik, "-ko" atzizki biderkatzailea heltzen zenerako, zorabiatu egiten zinén ...

• ez soilik esaeran,

• ez soilik noiz akaso eman nahi intonazio zehatz bat, 

• ez soilik noiz akaso eman nahi ritmo esanguratsu bat,

• eztare soilik an ulermena,

• ez soilik an ulermen informatibo hutsa, 

• ez soilik an ulermen hotza, deskriptiboa,
  

baizik ze, harago, ...

• zorabiatzen zinen an dena,
  

• an edozer,

• an expresioa bera,

• an komunikazioa.

Komunikazioaren arrakasta ez datza soilik an (akaso nekez) ulertzea mezuko eduki informatibo hutsa, ustez ze behinda deskódifikatu eduki informatiboa, orduan jada arrakastatsuki bete dugú gure helburu komunikatiboa, adibidez noiz irakurtzen novela bat. 

Ez, gauza da ulertzea eduki horiek an baldintza komunikatibo abantailatsuak ki joan jasotzen mezuko eduki informatiboa baina kin bere  matiz pragmatiko edo intentzio expresibo guztiak, arian ondo interpretatuz aukera textual guztiak an modu indartsu eta aberatsa, esan nahi baitá an modu pragmatikoki eraginkorra. 

Eta emaitza potente eta aberats hori doá askoz harago ze eduki informatiboa. Zeren, ulertu ahal da (nahiz akaso nekez) zér esaten den an esaldi edo textu bat, baina hor ez da amaitzen komunikazioa. Komunikazioa zinez biribiltzen da noiz goázen arian ulertzen mezu hori ondo jasóz mezuko elementu guztiak an bere puntu sintaktiko, semantiko eta intonatibo egokia, zeinekin geureganatuko ditugún mezuaren kontu pragmatiko-expresibo guztiak. Eta justuki potentzia sintaktiko-semantiko-intonatiboak sortzen dú eraginkortasuna, efektibitate komunikatiboa.

Eduki informatiboa ez ulertzea dá, esan gabe doa, erabateko porrot komunikatiboa, baina askoz lehenago ere hasten dirá ahuldade pragmatiko-expresiboak, zein nabari dirá... esatean, ulertzean, denean.

Bai, bereziki agerian. [2245] [>>>]

Biderketetan ezin da ezer kendu, evitatu, zatitu, desestrukturatu, obviatu,..., baizik ze eman behar dá eduki guztia, hala sórtuz ezinbesteko porrot komunikatiboa noiz erábili "bider" postpositiboa an operazioak kin biderkatzailea an bigarren posizioa, nola askotan nahiago izaten den gái(ti) arrazoi kontextual-diskursiboak

Jarraitzen dugu aztertzen aurreneko euskal liburua non diren agertzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat, alegia Lopez Mendizabal-ek idatzitako "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913), eta hortxe, ikus daigun orain nóla autoreak lantzen zituén tolesketak (biderketak edo multiplikazioak) an hasierako urrats haiek:

Hor, hasiera horretan, jada agertzen zaigú "bider":

4 bider 5

ordéz:

4, 5-eko

zein Egaña-k aipátu an bere ertikulu hau. Hala ere, esan behar ze "4 bider 5" hori lotzen dá honela:

4 bider 5

Esan nahi baita ze "4" zenbakia dá toleslea (biderkatzailea, multiplikatzailea), halan-ze, kontextua dela ta, tolesle hori eman nahiko (beharko) balitz ostén bere tolestuba (biderkakizuna, multiplikandoa) honela beharko:

5, 4 bider

azalaraziz flexibilitate-falta nabarmen bat ki erantzun kin egokitasun minimoa ki behar multiplikatibo orokorrak, zeintan askotan erabili nahi izaten dirén biderkatzaileak an bigarren posizioa, esan nahi baitá biderkatzaile potentzialki konplexuak, zeinekin geldituko diren expresio ilunak, eta are ondo nahasgarriak, non itxaron beharko den harik azkena ki jakin zértaz ari garen (betiko atzerakarga):

bi mila zortzirehun eta larogeita bost, mila zazpirehun eta hirurogeita hamazazpi bider

Eta hemen agertzen zaigú oso kontu interesgarri bat, zeren biderketetan ezin da ezer kendu, evitatu, zatitu, desestrukturatu, obviatu,..., baizik ze eman behar dá dena, hala sórtuz ezinbesteko porrot komunikatiboa noiz erábili "bider" postpositiboa an operazioak kin biderkatzailea an bigarren posizioa, nola askotan nahiago izaten den gái(ti) arrazoi kontextual-diskursiboak. [2244] [>>>]

Zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira, non antzematen dén erlazio orokor bat artén rhematikotasuna eta posizio postverbala (azpi baldintza orokorrak)

Duela hiru egun genioén:

Lopez Mendizabal-ek (1913) jarraitzen dú kin bere exposizioa azálduz nóla burutu kenketak, hor erabiliz expresioak nola:

3-tik 12-ra dijuaz 7 [Lopez Mendizabal, 2013:22]

bitarten, beheraxeago, erabiliko dú an ber kontextua:

3-tik 4-ra 1 dijua [Lopez Mendizabal, 2013:22]

akaso "1" hori iruditu zaiólarik oso evidentea, oso kontextuala (eta ondorioz, gutxi informatiboa, gutxi rhematikoa).

Horren harian gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera non mintzo ginén gain erlazioa artén objetu rhematikoak (tipikoki hala izaten dira) eta euren joera ki joan diakronikoki mugitzen aldé posizio postverbala (beti ere, ahal badute, arrazoi intra edo extralinguistikoak tartean), non aditzak jokatuko luké paper aurkezlea (eta hortaz, gutxio rhematikoa) respektu ondorengo objetu rhematikoagoa. Horretaz mintzo ginen an ondoko sarrera, zein honatzen dugún osoki:

• Euskara historiko idatzia: ..., zénbat eta informazio (objetu) gutxiago aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO

Zenioen, Gilen:

Ondo legoke aztertzea SVO ordenak zer toki eta funtzio izan dituen euskara idatzi historikoan, eta hala formulatzea haren erabilera gobernatzen duten arauak.

Báda hor joera komunikatibo orokor bat, universala, aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak, hauxe:

Zénbat eta informazio (gehien-gehienetan: objetu) akontextualagoa, zénbat-eta independenteagoa respektu inguru fisiko edo diskursiboa, zénbat eta informazio (objetu) gutxien aurreikusgarria, zénbat-eta rhematikoagoa, zénbat eta konplexuagoa, aberatsagoa an matizeak, edota pisuagoa an luzera, orduan eta joera handiagoa egonen da aldé SVO baldin... ahal bada (eta ondo azpimarratu nahi dut hóri "ahal bada", zeren egon daitezke beste faktore batzuk, hala intralinguistikoak nola extralinguistikoak, zein ahal duten oztopatú, eta, zenbait baldintzatan, are revertitú prozesu potentziatzaile natural eta logiko hori).

Gauza da ze: 

• noiz hasí komunikazioa, baldintzak izanen zirén oso bereziak, oso kontextualak, halan-ze ia ez zen beharko baizik keinu bat afin adierazi ia guztia, edo hitz bakar sinple bat (objetua) zeren beste guztia orohar izanen zén ondo kontextuala. Gero agertuko ziren aditzak (OV, eta, gerora, horren gainean postposizioak) eta azkenik, batzuetan, beharko ziren sujetuak (kontextualenak), zein akaso hasieran bukaeran izanen ziren (OVS), nahizta gero, hala izatekotan, sujetu horiek aurreratuko ziren bidéz kasu kontrastibo bat (ergatiboa edo nominatiboa), osátuz SOV eredua, zein, zenbait ikerlarik diotenez, izan liteken, antzineko ia ordena bakarra.
  

• Baina, baldintza komunikatiboak handitu ahala, orobat handitzen dira behar estruktural progresiboak (eta justuki euskara idatzi historikoan aurre egin behar izan zioten ki egoera bat non material informatiboak ez ziren inondik inora informazio aski kontextualak, baizik bestelako lan askoz ere konplexuagoak, eta gainera idatziz, zein berez dén medio exigenteagoa zein medio mintzatua, zeren ez dago intonaziorik), eta horrela, euskara idatzi historikoan hasi ziren (edo jarraitu zuten) ibiltzen bide burulehen hori (ez daigun ahaztu ze VO dá estruktura burulehen bat, eta gure ikuspuntutik SVO ere).

Eta nahizta orain ari garen mintzatzen buruz SVO ordena, ibilbideá ez litzake diferentea baldin referituko bagina ki baliabide sintaktiko burulehen guztiak, nola genioen hemen:

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren osagarri perfektua e SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak).  

Esan nahi baita ze, zénbat eta aukera estruktural burulehen gehiago izán, orduan eta aisago erabiliko ahalko da SVO ere, horrela zinez normalduz SVO estruktura hori, izan ere, SVO estrukturak ez du erakusten bere botere informatibo-expresibo osoa areanda ez izán ondo lagundua ga aukera burulehenak (zénbat eta aukera gehiago hobe).

Edonola ere, eta erantzunez ki zure galdera, Gilen, gorago aipatutako tendentzia hori (laburbilduz: zenbat eta kontextu eta mezu exigenteagoa, orduan eta joera handiagoa ki erabili SVO), orokorra da, logikoa, eta aplikagarria ki hizkuntza guztiak, mintzatuak, idatziak, historikoak, oraingoak, hemengoak eta edonongoak: eta euskara historiko idatzian ere.

Bai, zénbat eta objetu rhematikoagoa, hainbat VO gehiago aurkituko dira. Horren inguruan, ikus ere:

• Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea

Bai, baldintza komunikatibo orokorretan (noiz hasten diren izaten minimoki exigenteak, eta ez kontextual hutsak), objetu rhematikoek universalki jotzen dute ki posizio postverbala (gero existitzen dirá oztopo intra eta extralinguistikoak zein gainditu behar diren, eta zein ez diren zértan izan aisa gaindigarriak), zenbat eta rhematikoagoak izan, are gehiago (eta edozein luzerako objetuak izan ahal dirá oso rhematikoak: hiztunaren intentzioak agintzen du), horrexegatik posizio postverbala izan behar dá aukerako posizio bat. [2243] [>>>]

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia

Atzokoari jarraiera emanik, jar daigun beste adibide bat, hau numerikoa, argiagoa delakoan. Hartara, gogoratuko dugu ze orriotan jada mintzatuak gara buruz pirahä hizkuntza (adibidez an "Piraha hizkuntza anumerikoa"), non ez den erabiltzen zenbakirik, baizik soilik expresio kuantitatiboak nola "asko" edo "gutxi". 

Baina, demagun orain ze, hango hizkuntz erabiltzaile batek jakin du nóla hortik zehar existitzen dirén tresna linguistiko batzuk zeinekin kantitateak zenbatu ahal dirén an modu ondo potenteagoa, halan ze expresatu du bere gogoa ki lagundu garatzen eta aukeran jartzen halako tresna miragarri eta potente horiek an pirahä, erabiliz hizkuntzaren beraren mekanismo propioak (ikusi du, adibidez, nóla erabili ahal dirén hatzak eta eskuak afin sortu zenbakiak eta haien expresioak).

Demagun, gainera, ze pirahärren artean báden "orotarako agintari bat", nok, ezagutu duelarik a intentzioa e gure pirahar jakinguratsua, proklamatu dú:

Jakin ezazue guztiok, ze pirahä jatorrean, pirahá garbian, ez da erabiliko batere zenbakirik. Guk jarraitu behar dugu gabé zenbakiak, zein soilik etor litezken ki itsustu eta zikindu gure kuantifikazio-sistema zaharra.

Gure hizkuntz erabiltzaile xumeak akaso esanen zuén:

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen tenologia numeriko potente eta emankor guztia.

Eta bai, halaxe da, numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak (ez dago ezer partikularrik hor) lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia. [2242] [>>>]

Zér lortzen da horrela? Ba, justuki ahuldu, oztopatu eta ito sintaxien beharrezko garapen sintaktikoa, nondik datorrén potentzia, aberastasuna eta, finean, eraginkortasun komunikatiboa

Txopitea-k zioén atzo:

Neska BAT, baina BI neska (mendebaldean ez), HIRU neska... ¿eta zergatik ez neska LAU, neska BOST, neska SEI?

Batzuk baldin badaude obsesionatuta kin zuzentasuna, jatortasuna, garbitasuna eta abar, agian geyo egokia izango zen bigarren aukera. 

Zertáko da zuzentasun sintaktikoa noiz bere emaitza dén komunikatiboki ahulagoa zein erábiliz beste aukera sintaktiko jada inoiz erabiliak edo ondo derivagarriak bidéz mekanismo propioak? Zertáko da jatortasun sintaktikoa baldin ustezko jatortasun hori ez bada baizik derivatu ia fisiko bat ti estruktura linguistiko konkretuak (eta aldagarriak) zein egón eskura (eta zein, esan dugunez, izan ahal dirén erlatiboki ahulak)? Zertáko da garbitasun sintaktikoa (eta gainera itogarria) noiz diakronikoki ez dén existitzen sintaxi garbirik, baizik joera komunikatibo universal bat aldé estruktura potenteagoak? Zér lortzen da horrela? Ba, justuki ahuldu, oztopatu eta ito sintaxien beharrezko garapen sintaktikoa, nondik datorrén potentzia, aberastasuna eta, finean, eraginkortasun komunikatiboa. [2151] [>>>]

Lopez Mendizabal (1913) "18, 9 gutxiago = 18, 10 gutxiago ta 1 gehiago = 9"

Lopez Mendizabal-ek (1913) jarraitzen dú kin bere exposizioa azálduz nóla burutu kenketak, hor erabiliz expresioak nola:

3-tik 12-ra dijuaz 7 [Lopez Mendizabal, 2013:22]

bitarten, beheraxeago, erabiliko dú an ber kontextua:

3-tik 4-ra 1 dijua [Lopez Mendizabal, 2013:22]

akaso "1" hori iruditu zaiólarik oso evidentea, oso kontextuala (eta ondorioz, gutxi informatiboa, gutxi rhematikoa). Ikus jarraian:

Amaiera horretan, autoreak idazten dú:

18, 9 gutxiago = 18, 10 gutxiago ta 1 gehiago = 9 [Lopez Mendizabal, 2013:22]

zein dén argiki nahasgarria, kin koma (pausa) hori (arten 18 eta 10) zatítuz enuntziatu operatibo guztia, eta ondo oztopatuz ulermen jarraitua eta integratua. Gainera, batuketan "ta" ez da izan nahikoa, halan ze autoreak nahiago izan du "ta" hori indartu kin "gehiago" an "ta 1 gehiago".

Antzerako zerbait gertatzen zen an herenegungo:

7 ta 9 = 7 ta 10, 1 gutxiago = 16 [Lopez Mendizabal, 19]

zein ez den soilik deserosoa, baizik ere argiki nahasgarria, kin koma (pausa) hori (arten "7 ta 10" eta "1") berriro ondo oztopatuz ulermen jarraitua eta integratua.

Diskursoa (kasu honetan, diskurso operatiboa) eteteko joera oztopagarri hori ez da salbuespena, gertatzen delarik orokorki noiz erabili tresna postpositiboak (nola "gutxiago" postpositiboa) are an expresio ondo sinpleak ere nola atzoko:

5 eta 5, 10 badira, 10, 5 gutxiago izango dira 5, 10-5=5 [Lopez Mendizabal, 21]

kin bigarren "10" hori arten bi eten (bi koma). Eta hala gertatzen da nahiz erabili oso kantitate baxuak. Esan gabe doa, kantitateak gora doazenean, oztopoak izanen dirá askoz handiagoak. [] [>>>]

Lopez Mendizabal (1913): "... 10, 5 gutxiago izango dira 5, 10-5=5"

Atzokoan, amaitzen genuen esánez:

Azken azpimarran agertzen zaigu nóla adierazi kenketa;

7 ta 9 = 7 ta 10, 1 gutxiago = 16 [Lopez Mendizabal, 19]

zein den modu postpositiboa.

Gehiago zehaztuz, Lopez Mendizabal honela mintzo da gain kenketa:

 Hortaz:

5 eta 5, 10 badira, 10, 5 gutxiago izango dira 5, 10-5=5 [Lopez Mendizabal, 21]

Hortaz, gorago genioenez, hasiera horretan esamoldea ("1 gutxiago") zén postpositiboa. [>>>]

Lopez Mendizabal (1913): "Diyot 3 ta 7 dira 10; eta idazten det 0 bateko, (batekorik ez)."

Genioén atzo ze:

Jarraituz kin atzoko referentzia ki aritmetika-liburua ganik Ixaka Lopez Mendizabal publikatuá an 1913, konprobatzen dugu ze autoreak ez du arazorik ki idátzi adibidez:

9 ta 9 dira 18 [Lopez Mendizabal, 1913:18]

eta esaten zén honela:

Egiteko bidia: Diyot 3 ta 7 dira 10; eta idazten det 0 bateko, (betakorik ez). [Lopez Mendizabal, 19]

Azken azpimarran agertzen zaigu nóla adierazi kenketa;

7 ta 9 = 7 ta 10, 1 gutxiago = 16 [Lopez Mendizabal, 19]

zein den modu postpositiboa. [>>>]

Ixaka Lopez Mendizabal (1913): "amar eta bat dira amaika eta idazten da 11"

Jarraituz kin atzoko referentzia ki aritmetika-liburua ganik Ixaka Lopez Mendizabal publikatuá an 1913, konprobatzen dugu ze autoreak ez du arazorik ki idátzi adibidez:

9 ta 9 dira 18 [Lopez Mendizabal, 1913:18]

nola ikusi ahal dén beherago:

Autoreak erabiltzen dú SVO ordena noiz nahiago duen, adibidez an bere lehenengo orrialdea (liburuko 3.a):

Bat, idazten da 1 [Lopez Mendizabal, 1913:3]

Gero, 4.enean idatziko dú:

Bat eta bat bi dira ta idazten da 1 [Lopez Mendizabal, 1913:4]

eta 7.enean:

amar eta bat dira amaika eta idazten da 11 [Lopez Mendizabal, 1913:7]

Ariketetan ere bi ereduak aurkitzen ditugú:

2 ta 2 dira 4 [Lopez Mendizabal, 1913:8]

eta:

2 ta 2 - 4 dira [Lopez Mendizabal, 1913:9]

non antzematen dugún ze garbizalekeria sintaktikoa ez zen oraindik oso aurreratua, ez behintzat hain aurreratua nola dagoén egun.

Bide batez, SVO ordenean, aukeran oso erabilgarria iruditzen zaigú idaztea azentua an aditza:

9 ta 9 dirá 18

erakutsiz norántza bideratu behar dugún gure atentzio diskursiboa. Halako azentuak ere harribitxiak dira zat euskara, zeren ahalbidetzen duté idazkera gidatuago eta argituago bat, zuzenean erákutsiz idazlearen intentzioa, harago ti kontextua, zein batzuetan ez datekén hain argia. [>>>]

Ixaka Lopez Mendizabal (1913): "Bi edo geyago zenbaki edo kopuru ..."

Atzokoan aipatzen genuen nóla Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén lehen euskal liburua dedikatuá ki irakatsi matematika-gaiak: "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913), eta genioén ze arakatuko genituén hango esamoldeak. Has gaitezen ti ikasgaia gain batuketa (ikus beheraxego), zeinen aurreneko esaldian agertzen zaigú lehenengo erabilera interesgarria: "gehiago" konparatiboa naturaltasunez erabilia lehenago zein bere izena (zein, zehazkiago, dirén bi izen: "zenbaki edo kopuru"):

Bi edo geyago zenbaki edo kopuru ... [Lopez Mendizabal, 1913:18]

Hor erakusten da ze, garai hartan, garbizalekeria sintaktikoa ez zén hain handia nola orain, noiz halako estruktura ez den onartzen, nahiz halako moldeak agértu jada an tradizio idatzia. Horrá bi adibide ti Leizarraga (1571):

eta antzeko adibideak aurki daitezke an Lizarraga (1748-1835), nola ikusi genuen an sarrera hau:

• "yago amore" eta "iragazvide yago" an ber parrafoa: euskara hutsa

Bestalde, kontuan hartuz ze justuki "gutxiago..." prepositiboa dá guztiz beharrezkoa, orobat gogoratu nahi genuké ondoko sarrera hau ere:

• Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!

non genioén:

Horrela, estruktura geldituko dá ondo ez-normalizatua lehenda ailega zedin ki normalizatu, nola akaso gertatuko zen jarraitúz bidea e-Orotariko Euskal Hiztegia, non estruktura hori bázen normaltasunez jasoa, justuki ber normaltasunez nola jasotzen baitzen Azkueren iritzi personala buruz erabilera hori: lo considera barbarismo:...:

- (Con adj. o part.). Espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. Phil 92. Beste hortz batzü gütiago xuriak. "Moins blanches". Arch Gram 144. Gutiago gizon bihurtu naiz. SP Imit I 20, 2.

- (En oraciones negativas, con adj. o predicado). No es menos. Azkue, que cita el ejemplo de He Phil, lo considera barbarismo. Ez naiz hargatik gutiago iustu. Ch III 30, 5. Bertze bat ez gutiago ederra. He Phil 60. Neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. CatLan 4. Handia balinbazaitzu ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361 (v. tbn. ezta gutiago egia en Hb Egia 117, Jnn SBi 89, HU Zez 76s, JE Ber 66). v. tbn. Gutiago: Mih 105. Dh 112. JesBih 21s. Elsb Fram 176. Arb Igand 104.

- (Precediendo al sust.). Gutiago bazka emanik ere, garbitik emanez. Dv Lab 119. Aita hemen baginu, gutiago oinhaze ginuke! Laph 200.

Euskaltzaindiaren Hiztegi (arautzaile) berrian aldiz, ikusi dugunez, Orotarikoaren hiru erabilera horietatik soilik utzi digute hórixe zein Azkuek zuen konsideratzen barbarismo (ezezko esaldietakoa), kendu dituztelarik beste biak:

- (Ezezko esaldietan, izenondoaren ezkerrean). Beste bat, ez gutxiago ederra.

Beraz, finean, soilik erabili ahal dugu ezezko esaldietan? A ze desbidea!

Bai, nabari da ze garai hartan (1913) oraindik ez zen ardura garbizale berezirik an sintaxia. Interesgarria. [>>>]

Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

Jarraituz kin erabilera linguistiko-matematikoak, konsultatu dugú Martxel Ensunzaren tesia titulatzén baita "Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea" (2001), non aipatzen dén lehenengo liburua zein publikatu zen azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontexu bat. Gertatu zen an 1913, noiz Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén bere "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913). Ensunza-k honela dio:

Era berean, eskolarako testugintza bultzatu nahi zen, baita matematikaren arloan ere, eta horren adibidetzat hor dugu 1913an lxaka Lopez Mendizabalek argitaraturiko Zenbakiztia (Aritmetika alegia). Liburu hau bereziki aztertuko dugu geroago, ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematikoei dagokienez euskarazko irakaskuntzarekin loturiko lehenengo testuliburua baitugu. [Ensunza, 2001:25]

Horrá azala:

Datozen sarreretan mintzatuko gara gain liburu hau eta bere erabilerak. [>>>]

"bidér" bihurtu dá tresna prepositiboa

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara gain "-ko" atzizki biderkatzailea eta bere sorrera abiátuz ti "o" erakusle zaharra. Baina, bestalde, baita erabili dá "bider" tresna, zein bihurtu dén tresna biderkatzaile prepositiboa, nahiz batzuetan ametitzen duén erabilera (eta intonazio) ez-prepositiboa ere. Esan nahi baita ze batzuetan (eta hala izanen zen lehenengo erabileretan) lotu ahal dugú "bider" hori kin bere aurreko kopurua, zehaztuz zénbat biderrez errepikatu behar dén bere ondorengo zenbakia:

• 5 bider 2
  

zein litzakén antzeko eredua nola:

• hirutan hogoi

edo are:

• hirur hogoi = hirurogei

Eta halaxe sortuko zén "5 bider 2" esamoldea ere (esánez zénbat bider errepikatu behar dén geroko kantitatea), non "bider" ez dén berezko tresna prepositibo biderkatzaile bat (intonatiboki lotzen da kin bere aurreko 5-a, eta ez kin bere osteko 2-a). Baina, ohi bezala, denborarekin, ikusiko zén ze erabilera hori ez zen hain funtzionala nola "bidér" prepositiboa, zeren, 

1.: alde batetik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere erabilera literal zaharrena ("bost bider" = "bost aldiz"), orain prepositiboki signifikátuz ideia multiplikatibo abstraktuago bat, eragiketa multiplikatiboa. Eta justuki biderketa dá oso eragiketa matematiko flexiblea: "1500 (euro) bidér 12 (hilabete)" edo "12 (hilabete) bidér 2500 (euro)", nahizta lehenengo adibide horretan "bider" literal bat bihurtu beharko litzaké postpositiboa (izan beharko litzaké: "1500 (euro), 12 bider" zeren "1500 bider, 12" ez da hor irakurketa egokia), halan ze orohar kokapen postpositibo horrek oztopatuko luké biderketaren ulermen jarraitu, artikulatu eta efizientea, bereziki an biderketa minimoki konplexuak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa deslotu da ti bere zentzu literal hori, onartuz edozein interpretazio eta posizio biderkatzailea (berdin ondo doá "1500 bidér 12" edo "12 bidér 1500"): esan nahi baita ze versio prepositiboa funtzionalki orokorragoa da, flexibleagoa.

2.: bestetik, goragoko estruktura horrek (5 bider, 24) huts egiten du noiz erabili nahi ditugún, adibidez,  unitateak an kantitate horiek, edo bestelako osagarriak. Aitzitik, "bidér" prepositiboa ondo doa hor ere:

• 5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza)

eta areago noiz katea luzatu nahi dugún:

•  5 egun bidér 24 ordu (an egun bakoitza) bidér 60 segundu (an ordu bakoitza)

non, jada, "bidér" horren irakurketa ez-prepositiboa bihurtzen dá ondo nahasgarria, ondo eskertuz irakurketa prepositiboa. 

Hortaz, nahizta batzuetan ametitu irakurketa ez-prepositibo zaharragoa (hala erabiliko zén an bere sorrera), "bidér" jada bihurtu dá tresna prepositiboa (adieraziz operazio matematiko abstraktu eta flexible bat tartén bi faktore trukagarri segun gure interes komunikatiboa), eta justuki prepositiboa izaten da bere defektuzko erabilera eta irakurketa, zein dén funtzionalki orokorrena, flexibleena eta potenteena. [>>>]