Beriain (1621): '...cuerda ayec ceñes...'

Aurreko sarreran komentatu dugú adibide bat non Urtzi Reguero-k, noiz interpretatzen Beriainen liburua déitzen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621), ez zuen koma bat gehitzen artén aurrekari bat eta bere anafora erlatiboa. Ikustagun beste kasu bat:

zein den gelditu honela an "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (2017):

 

Hor ere, mintzo gara gain cuerda ayec berberak ceñes Orzegun Sanduan... [1023] [>>>]

Bádira kasuak non Urtzi Reguerok ez dun jartzen komarik

Ikusi ditugu, azken sarreretan, zenbait adibide non Urtzi Reguero hizkuntzalariak jarri dú koma bat artén aurrekari erlatibo bat eta bere anafora erlatiboa (ikusitako adibideotan, "zein" eta "non") noiz-eta Beriainen jatorrizko versioan ez zen komarik. Bádira kasuak, ordea, non ez den gehitu halako komarik. Ikustagun kasu horietako bat ("Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

zein utzi baita nola zegoen ("Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", 2017): 

Hor, Urtzi Reguero-k onartzen dú ze horko "obia" dá justuki hobi hori non orci içandu baycen gure iauna munduaren salvaçailea. Oso ezberdina da, adibidez, beste kasu hau:

zein gelditu dén honela:

Hor, koma jarrita, ez da onartzen ari ze horko "veloa" dá ber veloa ceñes soldadoec... Hor, soilik da velo bat, izan ere velo batez soldadoec... [1022] [>>>]

Explikatiboa vs restriktiboa: sintaktikoki eta interpretazionalki oso ezberdinak

Herenegun eta atzo jasotzen genuén ondorengo paragrafoa, non komentatzen genuén lehenengo perpaus erlatiboa ("... cinta ceñes..."), baina báda bigarren bat markatua kin kolore horia ("... pilare batean, non..."):

zeinda Urtzi Reguero-ren interpretazioan bihurtzen zén "... pilare batean, non...":

hola emanéz interpretazio explikatiboa ki perpaus bat zein, komarik gabe, akaso hobeki interpreta litekén restriktiboki. Esan nahi baita ze perpaus explikatiboek eskaintzen dizkigute azalpen gehigarri bezain kengarriak, zein, hortaz, ez diren oinarrizkoak an textua. Ikus nóla geldituko litzakén gure esaldia baldin kéndu azken perpaus erlatiboa (interpretatua nola explikatiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean.

Horrela, zinta horrek soilik gogoratuko liguke nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, nahiz gero azaldú beste zeozer zein kendu liteken zeren ez litzakén parte fundamentala on esaldia ("non açotatu bayçuten crueldade andiarequi"). Aldiz, baldin jarríko bagenú (interptretatuz perpaus restriktiboa):

Onec adicera ematen draugu nola Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi.

orain, zinta horrek gogoratuko liguké ez soilik nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean, baizik-ere nóla Christo gure iauna lotu çuten cuerdes pilare batean non açotatu bayçuten crueldade andiarequi, non azken perpaus restriktibo hori ezin den desagertarazi gabén galdu parte fundamental bát on hóri zein zintak gogoratzen duen. [1021] [>>>]

Ez dugu ulertzen

Ez dugu ulertzen zergátik adibidez an atzoko paragrafoa:

gorde da jatorrizko "arcen", zein baita "hartzen", eta ez da gorde Beriain-en "... cinta..." izendapen komuna, kin minuskula, zeinen ordez Urtzi Reguero-k jarri digú "...'cinta'...", kin kakotxak (zein legokiokén ki originaleko ustezko "... Cinta..." bat, kin maiuskula), zein izango litzakén izendapen propioagoa respektu Beriain-en originaleko "... cinta...". Interpretazio horrek suposatuko luké Beirain-en errore bat (minuskula komuna ordezta maiuskula propioagoa), eta holaxe zehaztu beharko litzake, errore moduan. Ez da zehaztu, ordea.

Eta ez dugu ulertzen nóla gorde den, adibidez, jatorrizko "ercicen", zein litzakén "hertsitzen", eta ez da orobat gordé "Guero arcen du cinta ceñes ercicen...", zein den erabakiorra finez (finez-eta, finezta, finéz, finen) ondo interpretatu sintaxia eta textua. Aldaketa sintaktikoki eta interpretazionalki kruzial hori ez da zehaztu ere egin, ordea.

Textu hori irakurririk an Urtzi Reguero-ren "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (tesi zuzendua ganik Ricardo Gómez), ikusten dugú izendapen propio bat, eta perpaus erlatibo explikatibo bat, noiz, originala irakurrita, soilik ikusten dugún izendapen komun bat eta perpaus erlatibo restriktibo bat.

Ez dugu ulertzen. [1020] [>>>]

"Guero arcendu cinta ceñes..." vs "Guero arcen du 'cinta', ceñes...

Jarraituz kin atzoko gaia, irakurtzen dugu an Beriain-en "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621):

non "cinta" (agertzen zaigú minuskulaz idatzia) dá izen komuna zeinen karakterizazioa egiten den an bere ondorengo perpaus erlatibo restriktiboa ("...cinta ceñes ercicen baytu guerria"). Horren lekuan, hauxe irakurtzen dugu ondorengoa an tesi doktorala on Urtzi Reguero, titúlatzen "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (zuzendua ganik Ricardo Gómez):

Hor agertzen zaigu "... 'cinta'...", kakotxen artean, nola bailitzan izendapen propioa (autoreak hola adierazi ditú transkripzio bereko beste izendapen propio batzuk, nola adibidez jatorrizko "...Amitoa...", zein bihurtu dén "...'amitoa'...", kakotxak dituela). Baina, zertárako, zergátik jarri hor kakotxak? Zeren horrela, izendapen propioa izanki, izen horrek ez du behar inolako karakterizaziorik, eta, orain bai, bihurtu ahal dá explikatibo hóri zein jatorrian askoz hobeki explikatzen zén nola restriktibo. [1019] [>>>]   

Urtzi Reguero: 'Nik tesian testu zahar baten interpretazioa egin nuen.'

Atzo, plazer handiz, jasotzen genuén ondorengo mezua ganik Urtzi Reguero, zeintan erantzuten zuén ki galdera zein agertzen an ondorengo titulua (sarrera):

• Zergátik aldatzen duté puntuazio originala?

Esan nahi baita: Zergátik aldatu puntuazio originala on textu zahar bat an tesi bat zein, printzipioz, dagoen zuzendua ki ikertzaileak? Urtziren erantzuna dá hau:

Edizio kritiko bat delako, ez edizio paleografikoa.

Edizio kritiko batean filologoak bere interpretazioa egiten du. Nik tesian testu zahar baten interpretazioa egin nuen.

Aurrenik, eskerrak eman nahi dizkiogu ki Urtzi Reguero zatio bere erantzuna: horrela erakusten ari da jarrera zientifiko bat zein faltan botatzen dén artén gure hizkuntzalari boteretsu-influienteenak.

Bigarrenik, eta joaz harira, edozein ikertzaileri (eta zehazkiago niri) oso ondo irudituko zaio ze beste ikertzaile batek eskain dezán bere interpretazio personala on edozein textu (horretarako gaude zientzian), baina baldintza batekin: beti ere lanean bertan utzíz bidea ki rekuperatu jatorrizko textua.

Esan nahi baita ze edizioan bertan oso argi eta ondo eskura gelditu beharko liraké aldaketak, zehazki emanak eta explizituki jasoak an  zure tesia, banan banan, horrela denok izan daigun aukerá on ezagutu zértan den zure interpretazioa, eta hala valoratu ahal izan zure aportazioa.

Areago noiz, diozunez... ("Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", 2017:372):

Beriain-en liburuaren edizioa zaindua da, beraz, eta arrazoi gehiagorekin, zeozer aldatzen bada, gelditu beharko litzaké ondo zehaztuta. Bestela gelditzen dá nahasgarri. [1018] [>>>]

Beriain (1621): "... soca ceyn eçarri baicioten..."

Azken sarreretan ikusi ditugú enbait adibide ganik Beriain, zein den autore bat eze publikatu zituen bere bi lanak artén 1621 (lehenengo liburua: "Meza") eta 1626 (bigarren liburua: "Dotrina"), oraindik urte batzuk lehenago zeinda Axular-ek publikatú bere obra famatua (1643) eta soilik uste batzuk geroago zeinda Etxepare-k publikatú euskarazko lehenengo liburua, ez-gutxiago famatua (1545). Ikus beste adibide bat (an "Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

hau da:

..., onec adicera ematendigu soca ceyn eçarri baicioten Christo gureIaunari lepoan seguroago eramoteagatic,...

zein dén berdin perpaus erlatibo restriktiboa nola hemengoa. [982] [>>>]

Beriain (1621): "..., deycenda Amitoa,..."

Atzoko ildoari jarraiki, ikus daigun adibide bat non Beriainen puntuazio moldeak (1621) ondo baino hobeto laguntzen zuén ulertzen zéin zen zentzua on textu originla, bitartean ze "gaur egungo ohiko" puntuazioak ez du baizik opakotzen hori interpretazioa. Idazten zuén Beriain-ek:

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena, deycenda Amitoa,...

non gardena den nóla esaldi horren parte rhematikoena dén justuki "amitoa", zein, naturaltasun osoz, agertzen baita justuki ondórenda aditza, eta ez justuki lehénda aditza. Aldiz, kenduz koma hori (nola Reguero-k egín hemen):

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena deycenda Amitoa,...

ez da hain argi gelditzen, eta inkluso batek duda egin leike burúz esaldi horren estruktura informatiboa, aurkituz akaso galdegai falsu bat an "Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena".

Beriain-ek bázekien zér esan nahi zuen, eta hala, saiatuko zen puntuatzen bere (bai bere) textua xedé ahalik hobetoen adiérazí zér esan nahi zuen. Utzi deiogun bere lana puntuatzen, zeren, oro har, hori bai izanen zaigula bereziki lagungarri: puntuazio originala. [981] [>>>]

Perpaus erlatibo murriztailea, kin 'zein' gehi '-la'

Atzo ikusten genuen Beriain-ek erabilitako perpaus erlatibo hau (an "Trataçenda nola ençun vearden Meza", 1621):

..., onec adicera ematendigu veloa ceñes soldadoec passiosco gauhean Iesu Christos escarnio,eta burla eguiten çutela estalcencisquiotela beguiak,...

non idazle nafar zaharrak osatzen dú bere "zein" erlatiboa kin "-la" atzizkia. Eta gauza da ze Beriain-ek berak, liburu berean, ematen digú esaldi horren gaztelaniazko versioa, non konprobatu ahal dugún autoreak zehazki zér adierazi nahi zuen hor:

Bistan denez, perpaus erlatibo murriztailea, kin "zein" gehi "-la" (hemengoa ez zen murriztailea). [979] [>>>]

Beriain (1621): ...ceñes ... estalcencisquiotela beguiak,...

Atzoko sarreran genuen komentatzen nóla Beriain abadearen idazki batean agertzen zitzaigún perpaus erlatibo bat zeinen aditza erabiltzen baitzen kin "-la" atzizkia, ordezta gehienetan emandako "bait-" prefijo subordinatzailea. Beriain-ek zorionez idatzia zuén beste obra bat (1621), titúlatzen "Trataçenda nola ençun vearden Meza", non aurkitzen dugún beste ale hau ere:

Hor ikusi ahal dugunez:

..., onec adicera ematendigu veloa ceñes soldadoec passiosco gauhean Iesu Christos escarnio,eta burla eguiten çutela estalcencisquiotela beguiak,...

non berriro aurkitzen dugún ha estruktura "zein + -la". [978] [>>>]

Perpaus erlatiboa bidéz 'zein + -la'

Herenegun genuen konsideratzen ondoko textu zaharra aterea ti Beriain-en "Doctrina Cristiana en Castellano y Bascuence" (1626), non fijatzen ginen an erabilera ez-laguntzailea on adizkiá "digula":

G.  Cer erremedio da ayen contra?
R. Iaungoicoaren graçia, eta arequi batean obra onac eguitea, eta ayetan ocupatua egotea, çein digula Iaungoico gure Iaunac bere misericordia andias. Ala dela.

baina, báda hor beste kontu azpimarragarri bat zein ez dudan, nik bederen, ikusi hortik zehar komentatua, nola dén ha konposizioa on perpaus erlatibo bat bidéz "zein" gehi (kin) "-la" atzizkia.

Izan ere, hor Beriain idazleak ez du erabiltzen "bait-" aurrizki subordinatzaile orokorra, nola ohi duen, baizik "-la" atzizkia, printzipioz modala. [977] [>>>]

Beriain (1626): "digula" ez-laguntzailea

Herenegun genuen aipatzen a dotrina ganik Beriain ("Doctrina Cristiana en Castellano y Bascuence", 1626), non, adibidez, aurkitzen dugún ondoko erabilerá on adizkiá "digula":

G.  Cer erremedio da ayen contra?
R. Iaungoicoaren graçia, eta arequi batean obra onac eguitea, eta ayetan ocupatua egotea, çein digula Iaungoico gure Iaunac bere misericordia andias. Ala dela.

"digula" horri referitzen zaio Rosa Miren Pagola an bere artikuluá "Beriainen dotrina" (Enseiukarrean, 11. zkia, 1995), esanez:

"Eman"en esanahiz, "-i-" erro supletiboz osatua. 

Esan nahi baita ze hortxe dugu erabilera horietako bat zeintaz mintzo ginén an sarrera titúlatzen "'*nin' aditz laguntzailea (nondik '-i-' erroa), semantikoki = 'eman'":

..., "*nin" aditz berreraiki horrek (horregatik asteriskoa) garai batean signifikatuko zuén "eman" (aditz normal bat), nahiz egun "soilik" geldituko zitzaión erabilera auxiliarra (ezin inportanteagoa, bestalde) ondorenda guztiz gramátikaldu nola aditz laguntzailea an perifrasi modernoenak.

[975] [>>>]

Tradizio flexiblea: "baldinba" kondizional postpositiboa

Ikus ondorengo erabilerá on "baldinba" kondizionala (an OEH):

baldinba
3. (Con valor condicional, tras el vb.; cf. baldin ).
Nola diozu zeruetan zaudena, erran duzu baldinba Iaungoikoa dagola leku guzietan? --Egia da Iaungoikoa dagola leku guzietan, baia guziarekin ere nai du Iesu Kristok orazio onetan erran dezagun "zeruetan zaudena". Ber Doc 129r. 

non betetzen dirén honako ezaugarriak:

1. "baldinba" dá postpositiboa, ordezta izán, ohi lez, prepositiboa.
2. "baldinba" baliabideak ez du eskatzen "ba-" partikula an laguntzailea.

Erabilera hori, gainera ez da  atzo goizekoa (nahizta berdin ere izan liteken) baizik tradizio zaharrenekoa. Ikus autorea eta dokumentua nondik hartu dén adibidea:

Ber: BERIAYN, Juan de (Uterga c. 1566-1633).
Doc: Doctrina Cristiana en Castellano y Bascuence. Pamplona, 1626.

Eta bai, holakoxea izaten da tradizioa, holakoxe flexiblea. [973] [>>>]