Schuchardt (1900): 'No pocas veces el acento falta de un lugar en el que debería estar,...'

Jarraituz kin azentuak an Leizarraga, sarrera honetan aipatzen genuén ondorengo textu-zatia ganik Schuchardt ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:69 [1900, alemanezko originala]):

non, preseski azken esaldian, irakurtzen genuen nóla Leizarraga-k ez zuen beti jartzen azentua gain "-a" epentetiko determinatuak, baizik ze, kontrara, ez-gutxitan, azentuok falta dira an lekua non egon beharko liraken: 

No pocas veces el acento falta de un lugar en el que debería estar,... [Schichardt, 1900]

[1035] [>>>]

Schuchardt (1900) burúz Leizarragaren azentu akutua: '..., tiene que indicar la vocal más fuertemente acentuada de la palabra'

Gogoratzen genuen atzo ze:

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Balbula, 2019]

aipatuz hor Leizarraga; baina, zér dakigu burúz erabilera azentuala on Leizarraga? Nóla erabiltzen zituen Leizarraga-k azentuak? Ikus daigun Hugo Schuchardt hizkuntzalariak zér dioskun an bere "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:68 [1900, alemanezko originala]):

Beraz, eta hasteko, Leizarraga-ren azentu-mota litzaké azentu tonikoa, erákutsiz, noiz azentu hori agertzen den, "...la vocal más fuertemente acentuada de la palabra", esan nahi baita vokal tonikoa.

Baina gaurko egunen azentuak baita izan litezké sinpleki diakritikoak, erakusleak, ez-derrigor-tonikoak, zeinen helburua izanen litzakén justuki desanbiguatzea edo laguntzea intérpretatzen (irakurtzen edo intonatzen) textua. Gogora daigun aurreko sarrerako adibidea ganik Axular:

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, Guero, 1643]

zein, genioenez, idatzi litekén erabiliz azentu diakritiko bat (ordeztuz koma), argiki erakutsiz zéin den esaldiko estruktura informatiboa (azentu horiek izanen liraké beti ere optatiboak):

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

Gero, ha intonazio konkretua (non sartuko genituzkén aukerako pausak (ikus [257]), aukerako enfasiak (ikus [290]), aukerako intonazio zintzilikatzaileak (ikus [741]) dá gelditzen eskú hiztuna. [1030] [>>>]

Komak eta... azentuak

Genióen hemen ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa zeinda jarraitutasun fluitua:

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa

eta hemen ze azentuak ez lirake izan behar soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere:

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago.

eta azkenik hemen jartzen genuén adibide hau:

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago.

Bai, orohar, puntuazioa erabiltzen dugu asmóz desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. Eta hor, euskaran, azentuek bádute zeregin bat, zein, jakina, landu behar den. [1029] [>>>]

Zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da

Josu Lavin-ek, atzo, zioskún ondorengoa gain koma hori zein Leizarraga-k jarri zuén an atzoko textua (1571), komentario horretan emanéz pasarte beraren 1611ko inglesezko versioa zein agértzen an Bibliaren itzulpena ganik King James:

Dohatsu dirade cerbitzari hec, cein dathorrenean nabussiac eridenen baititu iratzarriac: eguiaz diotsuet guerricaturen dela bera, eta mahainean iar eraciren dituela, eta aitzinaraturic cerbitzaturen dituela.

Blessed are those seruants, whom the Lord when he commeth, shall find watching: Uerily, I say vnto you, That he shall girde himselfe, and make them to sit downe to meate, and will come foorth and serue them.

Comma hori King James Versionean ere ikusten ahal dugu. [Josu Lavin]

Wikipedia-n aurkitu ahal dugú ondoko informazioa gain hori Bibliá on King James (1611): 

Gauza da ze 1611 urtean inglesaren puntuazioa ez zen hain garatua nola dén orain (puntuazioa baitá, aurren-aurrena, erraminta bat afin efizienteki intérpretatu textuak), halan-ze, Josu-k dioskunez, 1611 versio horretan inglesez ere agertzen zaigú ber koma zein 40 urte lehenago agertua baitzen an Bibliá on Leizarraga (1571). Baina, zorionez, inglesaren puntuazioa garatuz joan da, eta egun, Gilen-ek zioenez, irakurri ahal dugú ondorengo versio gaurkotua on Biblia hori (1982, "New King James Version"):

non, ikusten denez, desagertu egin da aipatutako koma. [1026] [>>>]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzaké baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma kokátua artén aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [1025] [>>>]

"zein" erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

Perpaus erlatiboak izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak. Gainera:

• Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboa
  

halan-ze, "zein" erlatibo explikatiboetan...

... egokia litzaké koma bat artén referentea eta erlatiboa afin hasieratik argiki transmítitu perpaus erlatiboa explikatiboa dela:... [Balbula, 2019]

adibidez:

Ikusi ditut bi txori, zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori, eta explikatzen dizut ze ari ziren txioka]

Aldiz, koma kenduta, "zein" erlatiboak bihurtuko dirá restriktiboak:

Ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka [soilik ikusi ditut bi txori zein ari ziren txioka, baina akaso ikusi ditut beste txori asko ere]

Halako perpaus erlatibo restriktiboa...

... hobe adieraziko litzake gabé koma (hola estutuz erlazioá arten aurrekaria eta anafora) eta emanez aditza justuki ondorén anafora erlatiboa, esan nahi baita mantendúz estruktura galdetzailea nondik sortzen den adiera hori... [Balbula, 2019]

hola hasieratik argiki transmítituz perpaus erlatiboa restriktiboa dela. [983] [>>>]

Beriain (1621): "..., deycenda Amitoa,..."

Atzoko ildoari jarraiki, ikus daigun adibide bat non Beriainen puntuazio moldeak (1621) ondo baino hobeto laguntzen zuén ulertzen zéin zen zentzua on textu originla, bitartean ze "gaur egungo ohiko" puntuazioak ez du baizik opakotzen hori interpretazioa. Idazten zuén Beriain-ek:

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena, deycenda Amitoa,...

non gardena den nóla esaldi horren parte rhematikoena dén justuki "amitoa", zein, naturaltasun osoz, agertzen baita justuki ondórenda aditza, eta ez justuki lehénda aditza. Aldiz, kenduz koma hori (nola Reguero-k egín hemen):

Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena deycenda Amitoa,...

ez da hain argi gelditzen, eta inkluso batek duda egin leike burúz esaldi horren estruktura informatiboa, aurkituz akaso galdegai falsu bat an "Lembicico veztidura Meza errateco Sacerdoteac arcenduena".

Beriain-ek bázekien zér esan nahi zuen, eta hala, saiatuko zen puntuatzen bere (bai bere) textua xedé ahalik hobetoen adiérazí zér esan nahi zuen. Utzi deiogun bere lana puntuatzen, zeren, oro har, hori bai izanen zaigula bereziki lagungarri: puntuazio originala. [981] [>>>]

Zergátik aldatzen duté puntuazio originala?

Hizkuntzalaritzako lan tekniko batean obra bat transkribatzean, xehetasunez gorde beharko litzaké puntuazio originala, zeren, ez-gutxitan, puntuazio horretan dagozke funtsezko gakoak ki deskódetu textua nola behar den. Hori dela ta, disgustu handiz ikusi dugu nóla Urtzi Reguero-k ez duen gorde puntuazio originala noiz jasótzen Beriainen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621) an bere tesi doktorala titúlatzen "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak", zuzendua ganik Ricardo Gómez. Bere repuntuazio horretan, honela ematen du Beriainen textua (2017:376):

non originalean genuén:

Reguero-k ondorengoa diosku an bere tesia (2017:59):

Orduko sintaxia ulertzeko lagungarria? Gauza da ze halako ikerketak idazten dirá za personak (finean zientifikoak) zek ez dute bilatzen inolako "lasterbide" puntuazionalik (ezbada, noski, an oinoharrak), eta zeinendako halako puntuazio filtratuak ez soilik ez diren batere gustukoak, baizik guztiz nahasgarriak, ordezta izán lagungarriak, halan ze transkripzioa gelditzen dá baliogabetua. [980] [>>>]

azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa

Atzoko sarreran galdetzen zuén Erramun Gerrikagoitia-k:

Zer da acentu acutu zintzilicatzailea eta simplequi indicatzailea?

Hemen mintzatu behar gara burúz "estruktura intonatiboa", edo nóla esaldia, zein dén azken finean unitate intentzional, expresibo, eta (hortaz) intonatibo nagusia (berdin nola ere sintaktiko edo informatiboa: ikus adibidez "Esaldi bakoitzak bere intentzioa" eta "Intentzio bakoitzak beharko luke bere esaldia") deskonposatu ahal den an azpiunitate intentzional, expresibo eta intonatibo txikiagoak, zeinen mugak ez diren beti hain argiak.

Diskursoa azpiunitate intonatibotan deskonposatzean, elementu objetibo bat dirá pausak, esan nahi baitá eten fonikoak, isiluneak, zein, esan bezala, gertatzen dirén arten esaldiak, baina zein orobat gerta daitezkén barnen esaldiak: artén perpausak, artén sintagmak, artén hitzak edota are artén silabak ere, hala nola noiz esaten den:

Hau dá... sas / ki / ba / loi / a

non "saskibalioa" hitza zatitu egin da an 5 azpiunitate foniko, banatuak ga isilunetxoak zeinen helburua den justuki expresiboa. Hitz hiperenfatizatu horren aurrean ere, agertuko litzake beste pausa bat artén "dá" eta "sas", justuki lehenago zein hási erakustaldi expresiboa ("sas / ki / ba / loi / a"). Halako kasuetan, "dá" horren ostean (pausa baino lehen) tipikoki erabiliko litzaké goranzko intonazio bat, hor goian zintzilik bezala geldituko litzakena, zek nahiko luke irágarri intentzioá on segitu esaldia, saiatuz mantentzen atentzioá on entzulea afin ederki jaso dezan informazio rhematikoagoa eta, finean, azken kolpe expresiboa non hiztunak nahi izanen duén biribildu bere mezua ("sas / ki / ba / loi / a"). Nolabait, intonazio hori esaten ari da: jarraitukó.

Gure azentu progresiboa, ordea, ez da zértan izan zintzilikatailea, nola genioen an gure sarrera titulatzen "Horrá  azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia":

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [Balbula, 2019]

Beraz, azentu zintzilakatzaileak eskatuko luké zintzilikazioa, bitárten azentu progresiboak ez luke eskatuko zintzilikaziorik (nahiz ametitu zintzilikazioa), baizik soilik indikatukó norantza begiratu.

Hau dá saskibaloia.

zein, nahi izanez gero, eman litekén inolako pausarik gabe, inolako etenik gabe, inolako zintzilikaziorik gabe, baina argi utziz ze parte rhematikoena dá justuki "saskibaloia". [741] [>>>]

Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzea zurruntasun buruazkena (horretarako zatítuz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bidératzen fluitate burulehena, argiki markátuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provókatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxio agresiboa eta gutxio zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titúlatzen "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-hain-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, ezpada ze soilik markatzen du etorrerá on osagai rhematikoagoak, seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titúlatzen "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, "progresiboak" deitu ditugunak, tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditz subordinatu erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta, hortaz, intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea). [740] [>>>]

Leúndu arazo buruazkenak vs indíkatu soluzio burulehenak

Bittor Hidalgo-k atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" on Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen ziotén soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzakén printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen ziren a ahuldade handiak on hitz-ordena buruazkenak ("Erderismos", 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidátu irakurlea gain zelai ilunak on prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiátu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, esaldiko parte rhematikoena ager litekén bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia on Axular), halan ze batzutan sor liteké anbiguetate sintaktikoa burúz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia on textu bat ezin buruazkenagoa, baizik saiatzea seinalatzen norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan areagotzen dén a efikazia on diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago artén saiátu leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiátu indikatzen norabidea on soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [739] [>>>]

Burúz azentuak euskaraz

Axular-ek idatzi zuén ondoko esladia an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi litekén erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituagoa.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezké ondo erabilgarriak afin desánbiguatu edo sinpleki lagúndu deskodifikatzen textua arinago. [738] [>>>]

Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere

Azentuak optatibo izatea ez da batere gauza berria; izan ere, jada, egun, optatiboki erabiltzen dirá azentu graveak afin desanbiguatu zenbait perpaus erlatibo buruazken. Eta sarrera honetan aldeztu nahi genuké optatibitate hori, zein, gure ustez, hedatu beharko litzake ki beste erabilera batzuk ere afin azkarrago joan daitezen azaleratzen eta normalizatzen estruktura sintaktiko burulehen potente-efektiboagoak an egitura orokor bát SOVO pre eta postpositiboa (zeintan bakoitzak egokituko luké bere aukera, akaso soilik buruazkena).  

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existitu anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erábili azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarrago eta aisago. [624] [>>>]

Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)

Azken sarreretan aipatu ditugú azentu graveak (an perpaus erlatibo buruazkenak) eta azentu akutuak (an edozein buru sintaktiko non markatu nahi dén progresibitate informatiboa), eta orain soilik nahi genuke nabarmendu ze bi modutako azentu horiek konpatibleak direla, nahizta euren klabe diskursiboa izán bata bestearen alderantzizkoa.

Gauza da ze azentu akutuak, "progresiboak" deitu ditugunak, tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditz subordinatu erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [623] [>>>]

Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irákurri eta intérpretatu sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irákurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zeinekin argituko litzakén zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an ondoko esaldia on herenegungo sarrera:

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Azken "..., zéin den norabidea on diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea. [622] [>>>]

Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla Juan Garzia-k deskribatua zuén azentu akutu zintzilikatzaile bat, zein kokatuko baitzen gáin aditza zeinen ostean etorriko zén galdegai postpositibo bat ["Joskera lantegi", 1997:162], eta nóla gu erabiltzen ari garén antzeko azentu akutu bat zein ez den derrigorrean hain zintzilikatzaile, baizik gehiago, sinpleki indikatzailea.

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-hain-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, ezpada ze soilik markatzen du etorrerá on osagai rhematikoagoak, seinalatuz horrela norántza zuzendu behar den atentzio informatiboa (eta horrekin lotutako guztia).

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjuntzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa aldé ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute norántza progresatzen den informazioa. [621] [>>>]

Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa. [620] [>>>]

Luis Berrizbeitiak buruzki azentu diakritiko intonativoa an perpaus erlativoak: "...beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera..."

Atzoko sarreran mintzo ginén buruzki azentu intonatiboak zein batzutan erabili diren euskaraz arrén ezberdindu perpaus erlatiboak kin "...-n" tikan esaldi ez-erlatiboak kin ber forma idatzia. Eta azentu horiei buruz galdetu zion Miel Anjel Elustondo kazetariak ki Luis Berrizbeitia itzultzailea noiz elkarrízketatu an Argia (2010):

Zergatik erabaki duzu erlatibozko esaldietako aditz laguntzailearen gainean azentua ezartzea?

Irakurketa errazteko. Menpeko esaldiak pilatzen direnean, perpausen segida sobera luzatzen denean edo perpaus bat, laburra izanagatik, anbiguoa gerta daitekeenean, komeni da makulu grafiko bat izatea jakiteko nola irakurri esaldia. Edozein hizkuntza seriok hala egiten du: ulergarritasun arazo bat formula ortotipografiko baten bidez konpontzeko modua badago, adosten da formula hori, aplikatzen da, eta fini arazoa. Horren adibideak palatraka ekar nitzake hona baina ez zaitut aspertuko kontu horiekin. Euskaraz aditz laguntzaileak anbiguetate arazoak sor ditzake zenbait testuingurutan, esaterako iraganaldiko menpeko esaldietan. Har dezagun adibide sinple bat: “lanean ari ziren gizonak”. Perpaus horrek bi adiera izan ditzake: ‘les hommes travaillaient / the men were working’, eta ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Esango du batek testuinguruak argitzen duela kasuan kasuko esanahia, eta hala da, baina jakiteko esaldi horretako gizon horiek menpeko esaldi batean dauden ala ez esaldi osoa irakurri behar da, eta behin irakurri ondoan berriz esaldiaren hasierara itzuli testuari esanahi zuzena emateko (baldin lehen irakurrian okerrekoa eman badiogu) edo berresteko (baldin intuitiboki adiera zuzena eman badiogu). Kiribila esaten diote ikerlari batzuek txiribuelta gogaikarri horri, eta fenomeno bataiatua izateak berak erakusten du ez dela asmakeria bat, dagoeneko ohartua eta sailkatua dagoen arazo objektibo bat baino. Tildea erabili ezkero, ordea, irakurri ahala argitzen da esanahia, eta ez dago perpausera berriz itzuli beharrik gure irakurketa doitzeko: ‘lanean ari ziren gizonak” = ‘les hommes travaillaient / the men were working’; ‘lanean ari zirèn gizonak’ = ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Menpeko esaldietako laguntzailea zenbait kasutan tildez markatuz egiten duguna da beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera (pentsa bakarrik nolako jokoa ematen duen tildearen erabilera inteligenteak gaztelaniazko hitz segida honetan: ‘esta/èsta/está’. Hiru posizio, hiru adiera eta zero anbiguotasun). Baina badirudi euskaraz beste hizkuntzetan baino herabeago garela soluzio erraz eta praktikoak hartzeko. Hainbat gaizto guretzat. Esaldi bat oker ulertzeko arriskua badago, obligazioa dago arrisku hori minimizatzeko eta horretarako behar diren tresna guztiak erabiltzeko. Hala ez egitea suizidioa da. Hori guztia esan ondoren, halere, argi dezadan bakoitza libre dela nahi duen bezala jokatzeko eta nik neuk, aukeran, ez nituzkeela menpeko esaldi guztietako erlatiboak tildez markatuko, bakarrik ulergarritasun arazo nabarmena duten kasuak. Baina koherentziaren amoreagatik liburu honetan erabaki zen denetan jartzea eta, okerrak salbu, hala atera da. [Luis Berrizbeitia erantzunéz ki Miel Anjel Elustondo an Argia, 2010]

Bai, beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera. [619] [>>>]

Euskaraz ere erabili (erabiltzen) da azentu diakritiko intonatiboa

Genioen atzokoan ze, gaztelanian, zenbait azentu grafiko konsideratu ahal dirá intonatibo, esan nahi baita intonazio-marka diakritikoak, eta ez toniko, esan nahi baita adiérazíz azentu prosodiko bat. Euskaraz ere erabili eta erabiltzen dirá azentu intonatiboak, nahizik ezberdindu perpaus erlatiboak eta itxura bereko ez-erlatiboak. Ikus, nóla Karlos Cid Abasolo-k azaltzen digún puntu hori an bere artikuluá "-n erlatiboa", publikatua an EHUko Sareko Euskal Gramatika:

Zenbait idazlek anbiguotasun hori gainditu nahi izan dute -N menderagailu erlatibatzailearen aurreko bokalari azentu kamutsa erantsiz. Tildea erabiltzeko baliabide hau baztertu egin dute euskal idazle gehienek, baina erabilgarria gerta liteke perpaus luze samarretan, baldin eta esanahia lauso geratzeko arriskurik badago. Hortaz, ez da harritzekoa baliabide hori J. A. Arrietak (1985, 2) erabili izana M. Yourcenarren Mémoires d'Hadrien euskaratzean.

Geroago, Asian, ikusia ere banaiz nola indiar gimnosofistek burua beste alde batera jiratzen zuten Osroesen dendan zerbitzatzen zirèn arkume ketsuak eta gazela-laurdenak ez ikustearren.

Arrietak, itzulpen lanetan ez ezik, sorkuntza lanetan ere erabili izan du baliabide hori.

(…) eta nik begiratu egiten nian kairantz: (…) Arraindegira zeramatzatèn gurdietako kajetan, arrantzaleek untzietatik nasara eskuz-esku pasatzen zituztèn otarreetan (Arrieta, J. A. Abuztuaren 15eko bazkalondoa, 1985 [1979], 28).

Laburbilduz, aditz erlatiboa orainaldikoa denean, bai intonazioa, bai -N agertzea ditugu erlatibo baten aurrean gaudelako seinale garbiak. Lehenaldikoa denean, ordea, -N agertzea ez dugu nahitaez erlatiboaren marka: bai, ordea, intonazioa eta sintaxi egitura. [Karlos Cid Abasolo]

Erabilera diakritiko hori dá berdin intonatiboa nola hori an "gabé..." respektu "...gabe". [618] [>>>]

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den

Herenegungo sarreran mintzo ginen buruzki gaztelaniaren tilde edo azentu diakritikoak (horiexek zein, gaztelaniaz, ez liraken jarri behar jarráiki oinarrizko azentuazio-arauak), zein, bestalde, lotu nahi zirén kin tonizitatea on silaba edo hitz azentuatua (alegia, kin euren izaera tonikoa edo atonoa) nahiz halaber esan nahi genuken ze báda gaztelanian zenbait azentu diakritiko zek ez dute oinarri tonikoa, baizik soilik helburu desanbiguatzailea (nola beheragoko "sólo" respektu "solo").

Horrela, eta gaur gaurkoz, gaztelaniaren tilde diakritikoek izan ahal duté justifikazio tonikoa edo ez. Eta hortxe oinarritzen da azken revisio ortografikoa ganik RAE: nahi izan dituzte kendu justuki horiek azentu diakritikoak zek ez dute arrazoi tonikoa, nola irakurri ahal dugun hemen:

El adverbio solo y los pronombres demostrativos, sin tilde

La palabra solo, tanto cuando es adverbio y equivale a solamente (Solo llevaba un par de monedas en el bolsillo) como cuando es adjetivo (No me gusta estar solo), así como los demostrativos este, ese y aquel, con sus femeninos y plurales, funcionen como pronombres (Este es tonto; Quiero aquella) o como determinantes (aquellos tipos, la chica esa), no deben llevar tilde según las reglas generales de acentuación, bien por tratarse de palabras bisílabas llanas terminadas en vocal o en -s, bien, en el caso de aquel, por ser aguda y acabar en consonante distinta de n o s.

Aun así, las reglas ortográficas anteriores prescribían el uso de tilde diacrítica en el adverbio solo y los pronombres demostrativos para distinguirlos, respectivamente, del adjetivo solo y de los determinantes demostrativos, cuando en un mismo enunciado eran posibles ambas interpretaciones y podían producirse casos de ambigüedad, como en los ejemplos siguientes: Trabaja sólo los domingos [= ‘trabaja solamente los domingos’], para evitar su confusión con Trabaja solo los domingos [= ‘trabaja sin compañía los domingos’]; o ¿Por qué compraron aquéllos libros usados? (aquéllos es el sujeto de la oración), frente a ¿Por qué compraron aquellos libros usados? (el sujeto de esta oración no está expreso, y aquellos acompaña al sustantivo libros).

Sin embargo, ese empleo tradicional de la tilde en el adverbio solo y los pronombres demostrativos no cumple el requisito fundamental que justifica el uso de la tilde diacrítica, que es el de oponer palabras tónicas o acentuadas a palabras átonas o inacentuadas formalmente idénticas, ya que tanto solo como los demostrativos son siempre palabras tónicas en cualquiera de sus funciones. Por eso, a partir de ahora se podrá prescindir de la tilde en estas formas incluso en casos de ambigüedad. ...[RAE]

Beraz hor RAE ari da aurrejartzén arrazoi tonikoa (tonizitatea), zein batzutan ez den desanbiguatzailea, ki arrazoi desanbiguatzailea, zein batzutan ez den tonikoa.

Bestalde, nahizta adibidez bi "solo" ezberdin horiek (adverbioa eta adjetiboa) izán tonikoki berdinak, espero dugu neurriren batean intonatiboki ezberdinak izatea, eta finean, fonikoki ezberdinak. Eta ezberdintasun intonatibo desanbiguatzaile hori jarri beharko litzake aurré arrazoi toniko hutsa (ez-desanbiguatzailea) noiz aukeratzen azentuak: izan ere, azentu prosodikoa inportantea da baina bádira beste ezaugarri foniko batzuk zein orobat jaso litezke arartez azentu diakritikoa, gaztelaniaz edo euskaraz berdin.

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den, eta gero bestelako zehaztapen fonikoak. [617] [>>>]