Hizkuntza baten mekanismo sintaktiko sortzaileak erabili ohi duté hizkuntz barneko materiala

Txopi-k, orain hiru egun, egiten zuén azken galdera hau (ikus atzokoa eta herenegungoa):

- Zergatik da onartzen atzerriko lexikoa baina ez da onartzen atzerriko, demagun, morfologia edo sintaxia? [Txopi]

Puntu horretaz, gogora daigun ondorengo sarrera:

• Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala
  

Nahiz-eta ez den hain arraroa ze hizkuntzek onar ditzaten baliabide sintaktikoak ti beste hizkuntza batzuk, mailegu sintaktikoa errazago instalatuko da noiz izan baita inoiz erabilia an ber hizkuntza, formalki bada ere (akaso beste erabilera batean). Kontuan har dezagun ze baliabide sintaktikoen erabilera-maiztasunak altuak izaten direla respektu bestelako hitzak, eta hortaz, baliabidea bera neurri batean "etxekoa" izateak erraztu dezake bidea.

Aurreko mezuko aipu horren jarraian, Winfred P. Lehmann hizkuntzalariak honako hau dio an bere "Syntactic Typology: Studies in the Phenomenology of Language" (1978):

One may speculate, for example, that they ("ki" perpausak) were readily adopted because of the earlier presence in Turkish of a native particle "ki" indicating attributive relationship.

Latinak ere, noiz hasi zen erabiltzen baliabide prepositibo bat afin adierazi genitiboa, ez zuen inondik mailegatu, baizik egokitu baitzuen "de" preposizioa, zein bázen lehendik ere erabiltzen an beste funtziorik. Ber gauza gertatu zen kin baliabide datiboa: "ad", zein latinak zuen egokitu ti erabilera adlatiboa.

Badirudi ze hizkuntza batean hobeto instalatzen dira bertan noizbait erabilitako baliabideak (formalki bada ere) ezenez inoiz ez erabilitakoak. Eta, pensatzekoa da ze, estrukturak mailegatzean ere, berdin gertatuko da:

Just as we assume that the Persian "ki" was favorably regarded by Turkish speakers because of their somewhat similar native pattern, we might also propose that foreign patterns are more readily adopted when comparable constructions are already found in the language. These may well be chance similarities, like "ki" in Turkish; or they could be found in residues due to incomplete change, or in patterns due to marking. Investigation of further inconsistencies in specific languages, their possible reasons, and their effects on the language will contribute greatly to our understanding of change in language.

Euskaran bádaude zenbait baliabide eta estruktura prepositibo (zein, hala ere, gehiago landu behar diran), eta horietan oinarrituaz, saiatu beharko ginake gradualki sakontzen an norabide prepositibo hori, horretarako erabiliz, ahal delarik, hizkuntz barneko materiala eta mekanismoak.

Irizpide horren arabera, eta adibidez destinatiboa emateko (destinatiboa, modu zabalean ulertua), interesgarriagoak izan daitezke baliabideak nola "xede" ézi baliabide mailegatuak nola "per" (ikus "xede" destinatiboaren adibideren bat an aurreko mezua).

Hizkuntza baten mekanismo sintaktiko sortzaileak erabili ohi duté hizkuntz barneko materiala.

Dryer (1997). "..., the work of Lehmann (1973, 1978) and Vennemann (1974, 1976) has emphasized the importance of the simpler question of whether a language is OV or VO."

Askotan referitzen gara ki ordena artén sujetua, aditza eta objetua noiz sailkatzen ordena sintaktikoak (hola lórtuz 6 ordena posible), baina Lehmann, Vennemann edo Dryer-ek ohartarazi digutenez, sailkapen horretan ezberdintasun inportanteena (zatio izán tipologikoki prediktiboena) litzaké ha ordena artén objetua eta aditza:

Dryer (1997) dú argumentatzen

While verb-final languages are predominantly postpositional (96%), SVO languages are like verb-initial languages in being predominantly prepositional (86% for SVO, 91 % for verb-initial). [Dryer, 1997]

Hortaz, hori ordena artén objetua eta aditza litzaké tipologikoki prediktiboena (predictive), eta alde hortatik, inportanteena:

... the order of object and verb, which is the more predictive and hence more important parameter. [Dryer, 1997]

Bai, ha ordena arten objetua eta aditza dá tipologikoki erabakiorrena. Esan nahi baita ze sujetuaren posizioa obviatzea izanen litzaké (gutxienez aurreneko) hurbilketa egoki bat. Hori kontuan hartuta, gogora daigun hemengo 2. puntua:

..., azpimarratú bi puntu:

1.: Kontaktu linguistikoaren efektua kendutakoan, desagertzen bide dá SVO -> SOV aldaketa.

2.: Obviatzen badugu sujetuaren posizioa, geldituko litzaiguké norabide orokor argi bat ti OV ki VO.

non soilik konsideratzen genuen ha ordena arten objetua eta aditza. [1351] [>>>]

OVS sintaxiak ez dira soilik "much more common" an "small language families", baizik-ze soilik ematen dira an "small language families"

Herenegun ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) zúen ematen argudio kualitatibo bat referitua ki SOV sintaxiak (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta atzo gogoratzen genuen ze Lehmann-ek (1992) zúen aportatzen nolabaiteko datu osagarri bat: nóla hizkuntzak zein gehien zabaldu diren geografikoki zehar mundua dúten izaten SVO ordena (inglesa, gaztelania, portugesa, arabea edo txinera). 

Eta gauza da ze ber argudioa zein Dryer-ek aplikatú ki SOV, aplika ahal zaio ki OVS, zeintan, munduan zehar, soilik agertzen zaigu 11 hizkuntza an WALS Online datu-basea (editatua ganik Haspelmath an Dryer bera), guztiak ere oso gutxi zabalduak geografikoki an leku eta bizi-baldintza bereziki prokliveak ki isolamendu linguistikoa, nola izan ahal den Amazonia. Adibide argigarria dá Uranina hizkuntza, zeintaz mintzatu ginen an sarrera titulatzén "XK3: Sujetua urjenteena, edo akaso aditza, baina ia inoiz ez objetua": 

Gauza da ze halako OVS hizkuntzetan mezuak derrigor izanen dira oso laburrak, eta gehienetan sujetua eta aditza izanen dirá aski kontestualak (ia esan gabe doaz), eta keinuak (informazio gestuala) oso inportanteak. Esan nahi baita ze halako hizkuntza bat izanen da tipikoki oso hizkuntza hurbila ti kontestua, oso "ahozkoa" (oso gutxi literarioa), oso gestuala, oso sinplea.

 

Eta, realitatean, nón bizi dira OVS hizkuntzak?, zéin baldintzatan bizi dira? Aukera dezagun bat: Uranina, eta ikus dezagun, gaingiroki bada ere, zéin ote diren baldintza horiek:

Bistan da: oso hiztun gutxi, Amazonia inguruan, polisintetikoa, ... Akaso, horrelako hizkuntzak izanen zirén askoz frekuenteagoak an garai oso zaharrak, noiz mezuak ziren oso laburrak, oso adierazkorrak, oso zuzenak, noiz ordena ia berdin zen. Pensatzekoa da hala izanen zela, eta hasiera ona da hori, baina gaur egun halako sintaxiek ez dute etorkizunik: hain da mugatua ordena hori.

Bestalde, OVS ordena dá oso sensiblea respektu behar komunikatiboak, horrela izanki oso inestablea, nola genioen an sarrera titulatzen: "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea":

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Kontua da ze bádira ordenak zein askoz probabilitate handiagoz existituko dira noiz hizkuntzak ari diren sortzen (nola OVS edo SOV bera) eta zein, bestalde, mantenduko dira baldin ez bada indar nahikorik arrén alda daitezen. OVS oso inestablea izanik, soilik gelditu da an area oso bereziak (nahizta joera handia izán aldé bihurtu SOV). SOV aldiz askoz estableagoa da, baina hala ere behar komunikatiboak handitzean, eta aukera evolutiboa badu, báditu arrazoiak ki bihurtu SVO (nahikoa litzake SOVO desdoblatua), zein den sintaxi-modu efektiboena azpi baldintza eta behar orokorrak. [1142] [>>>]

Lehmann (1992): "Apparently, the basis for the shift is ease in understanding."

Atzo ikusten genuén nóla Dryer-ek (2011) ematen zuen argudio kualitatibo bat (SOV is much more common in small language families) ...

... suggesting that there was a time a few thousand years ago when SOV was by far the most common word order in the world [Dryer, 2011]

eta hori ikusita, gogoratu gara kin beste argudio kualitatibo bat zein Lehmann hizkuntzalariak eman zuén jada an 1992, eta zein guk jasotzen genuén an sarrera titulatzén "Lehmann: the evidence of widely spoken languages" (2007), ... 

..., non Lehmann-ek dun egiten bereizketa kualitatibo bat arten hizkuntzak zein asko zabaldu diren zehar mundua, eta hizkuntzak zein gutxi zabaldu diren zehar mundua. Ikus dezagun:

The first has to do with adoption of a language by non-native speakers. When large numbers of non-native speakers adopt a language, the language tend to be shifted to SVO structure. Apparently, the basis for the shift is ease in understanding. In both VSO and SOV languages the two frequent nominal constituents of sentences, subject and object, stand side by side. In SVO languages, by contrast, they are clearly separated by the verb. We may note that all widely used languages with more than 100 million speakers today have become SVO. A number of these are Indo-European: English, French, German, Italian, Portuguese, Russian, Spanish. Another example is Chinese, which apparently in an early stage was verb final. The last major language to change towards SVO structure is Arabic, which is increasingly assuming SVO characteristics. An apparent counterexample is Japanese; but it has not been adopted by large numbers of speakers outside Japan. The evidence of widely spoken languages, then, supports the hypothesis that they tend towards SVO structure. If the basic sentence pattern is changed, the remaining constructions gradually change as well, as we have observed above. [249. or.]

Gorago, eta mintzatuz burúz eboluzioa hon hizkuntza indoeuroparra, esan du:

Similarly, prepositions were introduced, many of them from previous postpositions. [249. or.]

Euskaran ahal dugu erraztu prozesua edo zaildu. Da gure aukera.

Amaitzeko, soilik nabarmendú ze Lehmann mintzo da burúz azalpen funtzional explizitu bat: ease in understanding. [1141] [>>>]

Lehmann: the evidence of widely spoken languages

Winfred P. Lehmann hizkuntzalari famatuak eman zituén bi argudio aldéz evoluzioa on hizkuntzak aldén SVO ordena (an bere eskuliburua burúz hizkuntzalaritza historikoa titúlatzen "Historical Linguistics", 1992). Hemen jasoko dugu argudio horietarik aurrena, non Lehmann-ek egiten duén bereizketa kualitatibo bat artén hizkuntzak zein asko zabaldu diren zehar mundua, eta hizkuntzak zein gutxi zabaldu diren zehar mundua. Ikus dezagun:

The first has to do with adoption of a language by non-native speakers. When large numbers of non-native speakers adopt a language, the language tend to be shifted to SVO structure. Apparently, the basis for the shift is ease in understanding. In both VSO and SOV languages the two frequent nominal constituents of sentences, subject and object, stand side by side. In SVO languages, by contrast, they are clearly separated by the verb. We may note that all widely used languages with more than 100 million speakers today have become SVO. A number of these are Indo-European: English, French, German, Italian, Portuguese, Russian, Spanish. Another example is Chinese, which apparently in an early stage was verb final. The last major language to change towards SVO structure is Arabic, which is increasingly assuming SVO characteristics. An apparent counterexample is Japanese; but it has not been adopted by large numbers of speakers outside Japan. The evidence of widely spoken languages, then, supports the hypothesis that they tend towards SVO structure. If the basic sentence pattern is changed, the remaining constructions gradually change as well, as we have observed above. [Lehmann, 1992:249]

Gorago, eta mintzatuz burúz evoluzioa on hizkuntza indoeuroparra, esan dú:

Similarly, prepositions were introduced, many of them from previous postpositions. [Lehmann, 1992:249]

Euskaran ahal dugu prozesu hori erráztu edo záildu. Dá gure aukera. [127] [>>>]

Errazago instalatzen da hizkuntz barneko materiala

Nahiz-eta ez den hain arraroa ze hizkuntzek onar ditzaten baliabide sintaktikoak ti beste hizkuntza batzuk, mailegu sintaktikoa errazago instalatuko da noiz izan baita inoiz erabilia an ber hizkuntza, formalki bada ere (akaso beste erabilera batean). Kontuan har dezagun ze baliabide sintaktikoen erabilera-maiztasunak altuak izaten direla respektu bestelako hitzak, eta hortaz, baliabidea bera neurri batean "etxekoa" izateak erraztu dezake bidea.

Aurreko mezuko aipu horren jarraian, Winfred P. Lehmann hizkuntzalariak honako hau dio an bere "Syntactic Typology: Studies in the Phenomenology of Language" (1978):

One may speculate, for example, that they ("ki" perpausak) were readily adopted because of the earlier presence in Turkish of a native particle "ki" indicating attributive relationship.

Latinak ere, noiz hasi zen erabiltzen baliabide prepositibo bat afin adierazi genitiboa, ez zuen inondik mailegatu, baizik egokitu baitzuen "de" preposizioa, zein bázen lehendik ere erabiltzen an beste funtziorik. Ber gauza gertatu zen kin baliabide datiboa: "ad", zein latinak zuen egokitu ti erabilera adlatiboa.

Badirudi ze hizkuntza batean hobeto instalatzen dira bertan noizbait erabilitako baliabideak (formalki bada ere) ezenez inoiz ez erabilitakoak. Eta, pensatzekoa da ze, estrukturak mailegatzean ere, berdin gertatuko da:

Just as we assume that the Persian "ki" was favorably regarded by Turkish speakers because of their somewhat similar native pattern, we might also propose that foreign patterns are more readily adopted when comparable constructions are already found in the language. These may well be chance similarities, like "ki" in Turkish; or they could be found in residues due to incomplete change, or in patterns due to marking. Investigation of further inconsistencies in specific languages, their possible reasons, and their effects on the language will contribute greatly to our understanding of change in language.

Euskaran bádaude zenbait baliabide eta estruktura prepositibo (zein, hala ere, gehiago landu behar diran), eta horietan oinarrituaz, saiatu beharko ginake gradualki sakontzen an norabide prepositibo hori, horretarako erabiliz, ahal delarik, hizkuntz barneko materiala eta mekanismoak.

Irizpide horren arabera, eta adibidez destinatiboa emateko (destinatiboa, modu zabalean ulertua), interesgarriagoak izan daitezke baliabideak nola "xede" ézi baliabide mailegatuak nola "per" (ikus "xede" destinatiboaren adibideren bat an aurreko mezua). [97] [⇶]

... a flexible alternative ...

Winfred P. Lehmann hizkuntzalariak dio (hemen):

(turkieran) ... use of postponed (VO) clauses with ki provides a flexible alternative in Turkish to the preposed relative clauses required in an OV language.
Yet ki clauses have fallen into disuse, especially since attention was turned to "purifying" the language following the Atatürk revolution. Both their current rejection, and their introduction from Persian would repay careful study.

Badirudi ze, Euskal Herrian bezala, Turkian ere giro soziolinguistikoa ez dela "onena" xéde hizkuntz garapena.

Dudarik gabe, turkierak komunikatiboki asko irabaziko luke baldin irabaziko balitu aukera erosoak xéde desdóblatu perpaus erlatibo potentzialki luze edo konplexuak dára eskuma. Adibide baterako, definizioak eman ahalko zirén askoz modu artikulatuagoan (eta askoz modu deduktibo-reflexiboagoan).

Baina, ez da giro! [96] [>>>]

Oro har

Erantzunez tu Asier Larrinaga (4)

Asier Larrinagak esaten digu ze:

Hizkuntzaren erabilera errealean ez da existitzen ordena optimorik. Hau da, ezin da arau absoluturik eman. Gehienez ere, gomendio eta jarraibideak eman daitezke. Testuingurua, ahoz ala idatziz ari garen, hiztunaren intentzioak eta beste mila xehetasun jakin barik, ezin da arau batean ezarri zein ordenak funtzionatuko duen ondo eta zeinek ez.

Ohartu dadila Asier Larrinaga nola atzokoan jasotzen genuen Igone Zabalaren aipu bat non autoreak esaten baitzuen testu arinagoak lortzen direla oro har aditza aurreratuz. Igone Zabala orokorrean (oro har) ari da, eta ni ere orokorrean ari naiz, eta, jakina, badaude orokorrean ordena batzuk zein baitira arinagoak ezi besteak: ez diezaiogun gure buruari tranpa gehiago egin.

Adibidez: nola aditzek osagarriei eusten diete hobeki eskuinetik ezi ezkerretik, komunikatiboki hobe izanen da esaldiaren pisu informatiboa egon dadin atzé aditza, eta ez aurré aditza, batez ere osagarria luze samarra bada. Ikusi dugu, beraz, nola VO estruktura arinagoa den, oro har.

Orain, aditzaren ostean dugu osagarri luze samarra; eta hor, konturatzen gara ezen, osagarri horren bukaeran egon liteke (egon ala ez egon: egon liteke) posposizio edo atzizki deklinatibo bat zeinek baldintzatu lezake osagarriaren zentzu osoa (aditzak baldintzatzen zuen bezala), eta horrek sortuko digu halako egonezin bat, halako presa bat, halako estuasun bat, zeinek baldintzatuko baitu gure expresibitatea (kantitatean eta kalitatean).

Bistan da: aditzekin gertatu bezalatsu záigu gertatzen respektu posposizio eta atzizki deklinatiboak; alegia posposizio aurreratuek (hau da preposizioek) karga komunikatibo pisutsuagoa eramaten ahal dutela (respektu euren kide pospositiboak). Ez dago paralelismo funtzionalik inter posposizioak eta preposizioak (azken horiek ere askoz hobeto itsasten baitituzte osagarriak eskuinetik ezi ezkerretik), baizik soilik paralelismo formala. Eta, hala da, nahiz-eta akaso Asier Larrinagari edo niri neuri ez gustatu (kontuan hartu ze atzizki deklinatibo baten azpian ahal da egon perpaus bat, edo perpausen kate bat).

Eta, areago, izen osagarri-buruekin ere berdin-berdin gertatzen da, oro har. Ikus dezagun Igone Zabala beraren beste aipu hau (atzoko iturri beretik):

Perpausen kasuan informazio nagusia aditzaren inguruan antolaturik dagoen bezala, izen-sintagmaren kasuan, izenaren inguruan datza informazio nagusia eta oro har deskodifikazioa errazteko estrategia ona izaten da izena aurreratzea.

Eta horregatik guztiagatik, oro har, estruktura buru-lehena izanen da arinagoa, ahaltsuagoa, eraginkorragoa ... ezi estruktua buru-azkena.

Eta hor dago dena. Zeren, funtsean, soilik dira existitzen bi sintaxi-modu kontrajarri (paradigma idealean): sintaxi buru-lehenak, non osagarrien gako informatiboak diren jartzen aurré euren osagarriak, eta sintaxi buru-azkenak, non osagarrien gako informatiboak diren jartzen atzé euren osagarriak. Xabier Artiagoitia hizkuntzalariak berak orokortzen digu atzoko lehen hurbilpena:

(22) Hitz hurrenkeraren parametroa:
a. Hizkuntzek osagarria-burua bezala finkatzen dute parametroa; edo
b. Hizkuntzek burua-osagarria bezala finkatzen dute parametroa.
Hots: hizkuntz mota bi besterik ez leudeke hurrenkerari dagokionez: hizkuntza buru-azkenak eta hizkuntza buru-lehenak.

Ohartu ze ez dugu sujetua aipatu (atzoko hizkuntz-sailkapena zen OV vs. VO), izan ere, sujetuaren paper sintaktikoa kontsideratzen baita aski irrelevante. Irakur dezagun Eusebio Osa-ren ondorengo aipua (an "Euskararen hitzordena", 1990):

Subjetuaren jokoa dela eta, Lehmann-ek ere uste du SOV eta SVO ordena nagusi horietan, munduan zeharko hizkuntzetan gehien gailentzen diren horietan, ordena horien S horrek ez lukeela zeregin erabakiorrik jokatuko, eta, seguruenik, egiazko lehia OV-aren eta VO-ren artekoa izango litzateke. [Osa. 1990:121]

Bestalde, sujetuak oro har izaten dira askoz laburragoak eta sinpleagoak ezi osagarriak (askotan sujetuak eliptikoak dira), eta alde horretatik ere badira kandidatu askoz hobeak ezi osagarriak afin joan aurré aditza (ikus Mahomarena).

Aurrekoagatik guztiagatik, askoz efizienteago-efektiboa da SVO estruktura buru-lehena (prepositiboa) ezi SOV estruktura buru-azkena (pospositiboa). Eta analisi komunikatibo guzti hau da hain sinplea nola frogagarria, izan ere Asier Larrinagak berak esan digu ze: Zoritxarrez, datu enpirikoak nire tesien aurka ditut, eta Rubiok alde (ikus hemen).

Hizkuntzaren erabilera minimoki exigentean, ez dago absolutuki batere dudarik ezen, oro har, ordena progresiboak (ordena buru-lehenak) du funtzionatzen askoz hobeto ezi modu regresiboak (buru-azkenak). Eta ez da soilik ahalmen-kontu bat, esan nahi baita kantitate-kontu bat: da kalitate komunikatiboa, da gozamena zein den segitzen ti kateatu hitzak eta osagarriak eta perpausak eta esaldiak, eta dena an modu diskursiboa, ahaltsua, pausatua, kontrolatua, prezisoa, koherentea, informatiboa, efizientea eta finean efektiboa. [30] [⇶]