ostirala, abuztua 04, 2023

Horrek, jakina, aportatuko liguké jatorri sinple eta argi bat ki "-ts-" predatiboa, zein ez litzakén baizik "-z-" pluralgilea kin "-t-" epentetikoa

Genioén atzo:

Begira deiogun i lehenengo koadrotxoa, referitua ki adizkiak on gaurko mendebaldea:

nabari dugu ze Arizabalok ez du argi ikusten ze mendebaldeko"deutso, -a, -e" formak derivatzen dirén ti "eutsi":

  • ¿eutsi?

eta aditz  horren jatorrian jartzen dú:

  • *e-u auxiliar

zein interpreta liteké nola "*edun" aditza, nondik proposatzen duén:

  • *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e

Hor, guk bestetan justifikatzen saiatu garenez, ikusten dugu aski argiki "*eradun" aditzaren forma objetu-pluralak, zein, arrazoi ezberdinengatik, hasi ziren erabiltzen kin objetu singularrak (edota pluralak ere):

  • de(ra)utzo > deutzo/deutso
Beraz, mendebaldeko formak, gure analisian, etorriko zirén ti "*eradun" aditza.
Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze horrek, jakina, aportatuko liguké jatorri sinple eta argi bat ki "-ts-" predatiboa, zein ez litzakén baizik "-z-" pluralgilea kin "-t-" epentetikoa (fundituak an soinu bakar bat "-tz- > -ts-").

Etiketak: ,

Arizabalo (2009): "vizcaíno-alavés: *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e"

Aipatzen genuén astearte honetan Patxi Arizabalo-ren artikulu bat (2009) titulatzén "Algunas consideraciones sobre la presencia del pluralizador verbal '-it-' en el dialecto vizcaíno, y en el 'nor-nork' alocutivo de los dialectos orientales", non, besteak beste, aurkitzen dugún honako koadro interesgarri hau:

Bertan autorea saiatzen da aurkitzen zéin izan ahal den jatorria on laguntzaile tripersonalak an hizkera ezberdinak, nola dirén "vizcaino-alavés", "de Burunda", "navarro" eta "navarro oriental".

Begira deiogun i lehenengo koadrotxoa, referitua ki adizkiak on gaurko mendebaldea:

nabari dugu ze Arizabalok ez du argi ikusten ze mendebaldeko"deutso, -a, -e" formak derivatzen dirén ti "eutsi":

  • ¿eutsi?

eta aditz  horren jatorrian jartzen dú:

  • *e-u auxiliar

nondik proposatzen duén:

  • *deu+io > *deutsio > deutso,-a,-e

Hor, guk bestetan justifikatzen saiatu garenez, ikusten dugu aski argiki "*eradun" aditzaren forma objetu-pluralak, zein, arrazoi ezberdinengatik, hasi ziren erabiltzen kin objetu singularrak (edota pluralak ere):

  • de(ra)utzo > deutzo/deutso
Beraz, mendebaldeko formak, gure analisian, etorriko zirén ti "*eradun" aditza.

Etiketak: ,

asteazkena, azaroa 16, 2022

Ariztimuño (2020): "-irau- (> -iau- > -iu-)" [an adizkiak nola 'dirautzut' > 'diutzut']

Jarrai daigun kin haria zeintan ari ginén lehenda agértu Irulegiko eskua. Eta ari ginen gain evoluzioa tika "*eradun"-en forma plural regularrak ki erabilera irregularra on adizki berberak an interpretazio singularra, zein oraindik ari den nagusitzen an mendebaldeko hizkerak. Horretaz genioén hemen:

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin.

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigu ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

  • dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  • dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu
  • dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza
  • dirauzku > *diuzku ~ deusku
  • ...
Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaurko kontua da ze Ariztimuño (2020) mintzo zaigú gain goragoko evoluzio hori:

  • dirautzut > diutzut (diutzudan)

noiz dioen (an bere "Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara", 2020):

-irau- (> -iau- > -iu -) N-N-N indikatiboko laguntzailea objektu pluralekin. [Ariztimuño, 2020:63]

Ariztimuño-k ere aipatzen ditú bi adizki plural hauek:

  • diraust 'dizkit'
  • diusku 'dizkigu'

nondik:

  • dirauzku > *diuzku > diusku ~ deusku
Gauza da ze azken "deusku" plural regular hori joanen zén progresiboki okupatzen erabilera singularra, an oposizioa ki "deuskus" plural berria (zenbait hizkeretan erabiliko zén ber "deusku" an singularra eta plurala). [1811] [>>>]

Etiketak: , , , , , , ,

astelehena, azaroa 14, 2022

Oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak

Atzoko taula honetan:

ikusten genuen nóla Eibarren erabiltzen dirén "deuat/deunat" adizki objetu-singular regularrak (eta itxura guztien arabera, zaharrak), bitartean eta Antzuolan daukágun: "dostat/donat", eta Plazentzian "dostat/donat-dostanat), non forma singular-regular zaharrak doaz desagertzen aldé beste forma batzuk kin "-z- > -s-", zek, adibidez Antzuolak, berdin balio duté an forma singular eta pluralak. Genioenéz:  

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dira an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Beste era batera esanda, oraindik zuzen-zuzenean ikusten ari gara nóla adizkiak kin "-z-/-s-" doazén progresiboki irabazten erabilera singularrak. Gure ikuspegitik honek zeharo aldezten dú gure atzoko hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak

Ikus serie hau:

[1809] [>>>]

Etiketak: , , ,

igandea, azaroa 13, 2022

Atzoko "dostat (deuat)" horretan, "s" hori dá jatorri pluralekoa, eta lehenengo "t" hori betegarri epentetikoa

Genioén atzo ze ...

... "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).
Eta atzo ere ikusi ahal izan genuen nóla Antzuolan bái sartu den jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori an "hi"-ri zuzendutako forma objetu-singularrak (adizki horiek berdin erabiltzen dirén an plurala eta singularra), nahiz soilik an erabilera maskulinoa: "dostat/donat", bitárten Plazentzian sartzen hasi den an femenino singularrak ere (suposatzen dugu ze bidéz betiko mekanismo analogikoa):

Esan nahi baita ze Antzuolan genero femeninoa mantendu dá an bere forma singular regularragoa eta ustez zaharragoa (gabé "-z- > -s-", zein bái sartu den an maskulinoa: "dostat/donat"), bitárten, ezberdinki, Plazentzian adizki femenino pluralak sartu dirá an erabilera objetu-singularra ere: "donat/dostanat" (pluralean soilik "dostanaraz").

Ohar gaitezen ze forma maskulino regular plurala izanen litzaké "deutzat/deutsat" ("dotzat/dotsat"), baina nola forma hori jada hartua baitzén an 3. personako "hari" singularra, akaso desanbiguatzearren, sortu dá "deuztat/deustat" ("dostat"), zein libre baitzen

"deuztat/deustat/dostat" horretan, agertzen zaigu jatorri pluraleko "-z- > -s-" hori, eta haren ostean "-t-" bat ("dostat"), zein kasu horretan dén betegarri epentetiko hutsa.  Berriro ere gure "-t-" epentetiko zaharra.  

Ikus serie hau:

[1808] [>>>]

Etiketak: , , , , , ,

larunbata, azaroa 12, 2022

"deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari"

Atzokoan komentatzen genuen ze ...

... existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde diren forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz pluralak. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

  • deuat
  • deunat
zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

eta gauza da ze "deuat/deutzat" bikote regularra uler liteké nola "hiri (mask)" eta "hari", halan-ze akaso anbiguetate horrek lagunduko zuén leku batzuetan aukeratzen "hiri deuat" oposatua ki "hari deutzat > deutsat" (baita egonen zirén "hari deukot", zeinen zentzu datiboa joan zén galtzen, eta "hari deutzot > deutsot", zein akaso leku batzuetan oso gutxi erabiltzen zen, edo ez zen erabiltzen).

Modu horretan, "hiri deuat" adizkirako hasiko zén erabiltzen "hiri deuadaz" plural berriagoa, nola agertzen dén adibidez an beheragoko taula (Pedro de Yrizar (1980): "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona"):

Modu batera edo bestera (eta akaso faktore ezberdinek lagunduta) hizkera batzuetan geldituko zén "hiri deuat/deuadaz" (edo euren aldaeraren bat) eta "hari deutzat/deutzadaz" (edo euren aldaeraren bat), edo sinpleki "deutzat" (edo bere aldaeraren bat) hala an sigularra nola an plurala, zeren jatorriz pluralekoa baitzen.

Ikus serie hau:

[1807] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

ostirala, azaroa 11, 2022

Yrizar (1980): "Clasificación de las formas familiares [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas"

Atzokoan komentatzen genuen ze existitzen dira mendebaldeko adizkiak non akaso gorde dirén forma singular regularrak, eta non beraz ez den agertzen "-z- > -s-" printzipioz plurala. Eta aipatzen genituén honako bi adizki printzipioz singular regularrak:

eta hiri?

  • deuat
  • deunat
zein bái erabiltzen baitira an euren forma regular sigularra.

Hortaz, esan daigun ze Pedro de Yrizar-ek (1980) jasotzen ditú bi forma horiek an bere "Sobre las formas verbales vizcaínas con objeto indirecto de segunda persona", azpi honako azpititulua:

Clasificación de las formas familiares  [mendebaldekoak] con objeto indirecto de segunda persona, de acuerdo con la ausencia o presencia de '-st-' en ellas [Yrizar, 1980:86]

Hortxe daudé, adizki batzuk kin "-z- > -s-" printzipioz plurala, eta besteak gabé "-z- > -s-" hori, zein akaso dirén jatorrizko singularrak

Ikus serie hau:

[1806] [>>>]

Etiketak: , ,

asteazkena, azaroa 09, 2022

"deukot" datiboa ere jasota dago an mendebaldeko "Refranes y Sentencias, 1596"

Atzokoan komentatzen ari ginén hori paralelismo handia zein existitzen dén arten:

  • dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  • dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu
  • dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza
  • dirauzku > *diuzku ~ deusku
  • ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan-ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus").

Eta gaur zehaztu nahi genuke ze mendebaldeko euskaran jasota dagó "deukot" datiboa:

Peco gassoa deucot ...  "Mala sospecha le tengo ..."  ["Refranes y sentencias", 1596:425]

non, "-e-" horrek iragarriko luké (iragarri ohi dú) argumentu datibo bat, zein kasu horretan dén 3. persona singularrekoa, bidéz "-o-". Eta gauza da ze "deu(k)ot" horren kide plurala izanen zén "deutzot/deutsot", halatan non hauxe litzaké sorta plural osoa:

  • deutzut / deutsut
  • deutzot / deutsot
  • deutzuet / deutsuet
  • deutzet / deutset

zein, formalki bederen, bat datoz kin egungo mendebaldeko singularrak (zeini, leku eta adizki gehienetan, ez guztietan, gehitu zitzaieken "bukaerako "-z(a) > -s" pluralgile bat). Horrek indartzen dú gure atzoko hipotesia ezen mendebaldeko singularrak derivatu dirá ti ekialdeko pluralak.

Ikus serie hau:

[1804] [>>>]

Etiketak: , , , ,

asteartea, azaroa 08, 2022

Batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datoz ti ekialderagoko amaiera pluralak: "dirautzut > diutzut (diutzudan) > deutsut/deutzut" (plural berria: "deutsudas/deutzudas")

Ikusten genuen atzo nóla erabiltzen zirén flexio transitibo-datiboak an 1713ko gipuzkerá on Otxoa-Arin:

..., J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Adizki-sorta horretan, oso iradokigarria iruditzen zaigu noláko paralelismo handia existitzen dén arten gipuzkera hartako flexio plural horiek eta mendebaldeko flexio singularrak, halan ze inkluso hipotetiza liteke erlazio estu bat artén bi adizki-sorta horiek:

  • dirautzut > diutzut (diutzudan) ~ deutsut/deutzut
  • dirauztazu > *diuztazu ~ deustasu
  • dirautza > *diutza ~ deutsa/deutza
  • dirauzku > *diuzku ~ deusku
  • ...

Esan nahi baita ze batek inkluso pentsa leike ze mendebaldeko amaiera singular horiek datóz ti ekialderagoko amaiera pluralak, non "-z-" bihurtu dén "-s-", halan ze behin zentzu plurala galduta, gehituko zén pluraletako azken "-s" hori ("deustasus"). 

Ikus serie hau:

 [1803] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

astelehena, azaroa 07, 2022

Hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak

Jarraituz kin aurreko egunetako haria, J. Oregi-k (1972:359) beste artikulu batean ("Otxoa-Arinen 'Doctrina' - (1713)") komentatzen ditú justuki Otxoa-Arinen adizkiak (1713ko gipuzkera), zeinen artean agertzen zaizkigún ondoko formak (ezkerrekoak dirá oraingo batukoak, eta eskuinekoak orduko gipuzkerakoak):

Hor dauzkagu, adibidez, honakoak:

  • hark haiek hari dirautza 
  • guk haiek guri dirauzkagu

non "dirauzkagu" agertzen zaigú ordezta "dirautzagu", zein izanen litzakén  regularragoa respektu "dirautza"; nahiz, beste ikuspegi batetik orobat esan liteke ze agertzen zaigú "dirautza" ordezta "dirauzka", zein litzakén regularragoa respektu beste forma batzuk nola "dirauka" edo "dirauko" singularrak (ikus sarrera hau).

Gure analisian, hala "-t-" nola "-k-" horiek izanen liraké berdin epentetikoak. [1802] [>>>]

Etiketak: , ,

larunbata, maiatza 09, 2020

Pedro Yrizar: '..., para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz nor-nori-nork], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural,...'

Aurreko sarreran Xabier Amuriza-k apuntatzen zuén (an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako", 2012:181) ze:
Euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar. [Amuriza, 2012:181]
Horrela, adibidez, irakurtzen dugú an Pedro Yrizar-ren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (publikatua an 2008) ondorengoa burúz "nor-nori-nork" flexioa on Bergarako Angiozar auzoa:
El escaso uso de las formas propias de plural por parte de todos los informadores, quienes, para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz "nor-nori-nork"], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural, nos ha llevado al convencimiento de que éste es el uso normal en Anguiózar, como lo es también, de acuerdo con la información de Oregui, en el núcleo urbano de Vergara. [Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:397]
Beherago Yrizar-ek zehazten du ze:
Mientras que, como hemos indicado en Vergara (incluido Anguiózar) -y lo mismo puede decirse de Anzuola- se emplean las formas de objeto directo singular [mintzo da burúz "nor-nori-nork" formak], tanto con su significado propio como con el de objeto directo plural, no ocurre lo mismo en Elgueta, donde se emplean, en este caso, flexiones propias de plural.

Por ello, para las seis flexiones de objeto directo plural que consignamos seguidamente, correspondientes a Vergara, Anzuola y Elgueta, las utilizadas en este último pueblo son propiamente de plural, mientras que las de Vergara y Anzuola son las mismas de singular (prefijo lIJ). Reproducimos las recogidas por Gaminde en los citados pueblos.
IV -l-r dostasus Elgueta
dostasu Vergara, Anzuola
IV-2-i dostas Elgueta
dosta Vergara, Anzuola
IV-3-c dostasues Elgueta
dostasue Vergara, Anzuola
IV-4-i dostes Elgueta
doste Vergara, Anzuola
IV-5-r dotzuras Elgueta
dotzut Vergara, Anzuola
IV-19-c dotzueras Elgueta
dotzuet Vergara, Anzuola

[Yrizar, "Variedad de Vergara", 2008:400]
Beraz, eta mintzatuz soilik burúz "nor-nori-nork" flexioak, bistan da variazioa: Elgetan bai erabiltzen dituzte forma pluralak, bitárten Antzuolan edo Bergaran nagusiki ez. Eta Bergaran dago Angiozar auzoa ere, non para la mayoría de las flexiones, emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural. [890] [>>>]

Etiketak: , , ,