Erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz

Mintzo zén atzo Josu Lavin honela:

Aztertu behar liçateque ea possibleac diraden honelacoac:
    Hau da raçoina cergatic erossi baitugu
        por la que
    Hau da motivoa cergatic erossi baitugu
        por el que
Baiezcoan nago, baina bethi articuluarequin (lo, el, la) itzulpenean
    CER = CEINA(C)

Kontua da ze, hain justu hortxe non Josu Lavin-ek ikusten dituén artikuluak nola "lo", "el", "la", nik ez dut ikusten baizik galdetzaile/erlatibo mugagabe bat eztúena behar artikulurik betétzeko bere funtzioa. Galdera da: Zér arazo dago? Bá al dago arazorik erábiltzeko "zergatik" galdetzaile/erlatibo hori? Erantzuna da ezetz, halatan ze, erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz.

Areago, galdetzaile horrek eskaintzen digú adibide ia perfektua ikústeko nola galdetzaileak bihurtu ahal dirén erlatibo, jarraiki bide propial bezain universal bat, zein kasu honetan báden jada ibilia, baina zein izan izan zitekén ibili gabekoa eta zilegia ere. Edo, ez al da zilegia garapen sintaktikoa?

Hasieran daukagú galdera indirekto bat:

Jakin nahi nuke zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia, zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia zergatik etorri zen. ("zergatik" atonoa)

edo:

Jakin naki nuke zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa, zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa zerk eragin zuen ondorio hori. ("zerk" atonoa)

Halako erlatiboak dirá emaitza ti atonazioa on galdetzailea an azken etapá on bere evoluzio erlatiboa (ikus sarrera hau), zein ibili daiteke ala ez, baina zein, edozein kasutan, ibil daiteken.

Eta gauza da ze, justuki an "zergatik", bai ibili dela bide hori, ondo ibili ere. Ikus adibidez nóla Axular-ek berak erabili zuén goragoko estruktura hori an bere fase intermedioa:

Kap. XXVIII. — Zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu eta amorio eduki; lehenbiziko arrazoiña: zeren Iainkoak manatzen baitu.
Kap. XXIX. — Bigarren arrazoiña, zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu, da zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. [Axular, "Gero", 1643]

non, lehenengo erabilera dá galdera indirektoa, bitárten bigarrena aurkitzen dén arten aurreko galdera indirekto hori eta erabilera erlatiboa, akaso hubilago ti bigarrena. Antzera gertatzen da honetan-erabileran ere (Axular, "Gero", 1643):

Hunela aditu behar da, eta haur da, Iainkoaren aldetik eman ahal ditekeien arrazoiña, zergatik erraiten den, bekhatore batzuk, bertzen artetik, direla itsutuak, eta gogortuak, eta Iainkoak itsutzen eta gogortzen dituela. [Axular, Gero, 1643]

Bádira. ordea hirugarren faseko erabilera argiak ere:

Bistan denez, erabili ez balitz ere, erabili ahalko zen. [1095] [>>>]

Etxepare (1545): '... Saynduyer ere eguin eçac heure eçagucia / Singularqui nortan vaituc heure deuocinia ...'

Mintzo ginén atzo burúz zenbait galdetzaile zein diren potentzialki baliabide erlatiboak, hala nola "nor" edo "zer". Hortaz, ikus ditzagun ondorengo erabilerak on Etxepare (1545):

... Saynduyer ere eguin eçac heure eçagucia / Singularqui nortan vaituc heure deuocinia ...

... Condu hersi vehar dugu harçaz eman segurqui / Nori baitu vere odolaz carioqui erosi ...

Nic norgatic pena vaitut harc ene eztu axolic ...

edo kin "zer"

Eta emanen darayela cer vaitute mereci.

Nic cer oray nahi vaitut  heben duçu eguinen ...

Eztut eguyn gayzquiric vqheyteco perilic / Ezetare cerengatic vehar dudan auciric ...

Aukera guztiak izan ahal dira interesgarriak emáteko varietatea ki diskursoa ("nori", "zeri"), baina zenbait forma nola adibidez "nork" eta "zerk" (laburragoak ze "zeinek") izan ahal dirá bereziki interesgarriak:

... gizonak nork ekarri zutén oparia.

... zirkunstantzia zerk eragin du ondorio hau.

Beste aukera bat. Praktikak esanen. [1094] [>>>]

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002]

Atzo Josu Lavin-ek zioskun irákurtzeko ondorengo erabilerak, non aurrekari erlatiboa ez den inon agertzen: 

Aurrecoetaric “muthil” kenduta

-a cein = > ceina

CEINA + BAIT + OPTATIVOA

ceina bailethor
= lethorrena
: el que viniese

eta

ceina horren ordez nor icenorde relativoa valiatzen ahal dugu:

NOR + BAIT + OPTATIVOA

nor bailethor
= lethorrena
: quien viniese

Biak dirá euskara hutsa, hala nola ere, adibidez, "zein letorren", "hori zein letor" edo "hori nor letor" (nik erabiliko nuke preferentzialki "-n" subordinatzailea edo, baldin ondo funtziónatu, batere subordinatzailerik ez). Ikus ondorengo erabilera an nire "Euskararen garabideak" (2002:121):

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002:121]

non erabili nuen "zeinek" an ber funtzio sintaktikoa zeintan zuk erabili hor "nor":

Egonen da, halere, nork nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea.

Hor, jatorrian, daukagu galdera indirekto bat, non lehengo galdetzailea bihurtu dén oraingo erlatiboa. Bai, "zein", "nor", "non" edo "zer" galdetzaileak (besteak beste) izan ahal dirá erlatibo oso interesgarriak, nahiz bide horiek landu beharko liraken gehiago. [1093] [>>>]

Ez al lirake orokorrean aldeztu behar aukera arinagoak gain aukera astunagoak, eta are astunegiak?

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

los cuales ez da bethi los que-ren valioquidea, eta los que ez da bethi los cuales-en valioquidea. 

Nic eguin dudan proposamenaren arauera "ceinac" horrec valio du los que eta los cuales guztiac adiaraztecotz. Eta baita -enac formaren valioquidea, erabili nahi ukanez guero, nosqui.

Erabilera horretan, Gilen-ek zioenez, "zeinak" izanen luké bi adiera ondo ezberdin:

... gizonak, zeinak etorri baitira, ... = ... los hombres, los cuales han venido... (= ... gizonak, zein etorri diren, ...)

eta

... gizonak, zeinak etorri baitira, ... = ... los hombres, los que han venido... (= ... gizonak zein etorri diren, ...)

edo, baldin nahiko balitz emán azken perpaus restriktibo hori bidéz aposizioa:

... gizonak, horiek ze(in) etorri diren, ...

edo, inkluso, textuinguru batzutan:

... gizonak, zéin etorri diren, ...

non "zéin" den tonikoa (eta doa azentuatua), islatuz bere jatorrizko galdera indirektoa (aditza doá justuki jarraian, kin "-n" subordinatzailea).

Hortaz, orokorki:

... gizonak, zein etorri diren,... (explikatiboa)

... gizonak zein etorri diren (restriktibo normala)

... gizonak, horiek zein etorri diren,... (restriktibo aposatua)

Zeren, kontuan hartuz ze:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

Los hombres, los que/cuales han venido

Guiçonac, cein ethorri baitira

Los hombres, que han venido

Lehena astuneguia da, bai euscaraz, bai erdaraz. [Josu Lavin]

Ez al lirake orokorrean aldeztu behar aukera arinagoak gain aukera astunagoak, eta are astunegiak? [1092] [>>>]

Ados

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

Los hombres, los que/cuales han venido

Guiçonac, cein ethorri baitira

Los hombres, que han venido

Lehena astuneguia da, bai euscaraz, bai erdaraz.

Ados.

Gauza bat: diozu, Josu, ze:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

dá berdin nola:

Los hombres, los que/cuales han venido

Azalduko zenuke gehiago puntu hori? Bá al da hor diferentziarik artén "los que" eta "los cuales"? [1091] [>>>]

Erlatibo explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein" ordezta "zeina", nola dén

Joanen gara, pausuka, erantzuten ki galderak on Josu Lavin, bai-eta aztertuz berak planteatuko kasuak. Zioén atzo Josu-k:

Neuc ez nuque erabilico modu honetacoac:

guiçonac ceinac ethorri baitira

baicic

guiçonac cein ethorri baitira

-ac ez da repicatzen 

Ber gauza gertatzen da kin perpaus erlatibo explikatiboak:

... gizonak, zeinak etorri baitira. 

versus:

... gizonak, zein etorri diren. 

edo:

... gizonak, zein etorri dira. 

Explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein' ordezta "zeina", nola dén. [1090] [>>>]

"zeina" dá oso astuna respektu "zein" (oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén)

"zeina" dá oso astuna respektu "zein".

Orohar, "zeina" moduko formek astuntzen duté euren erabilera erlatiboa respektu beste kide erlatibo sinpleagoak, justuki an kontextu diskursibo bat (perpaus erlatiboak) non bereziki inportantea dén arintasuna. 

Gauza da ze "zeina" formek errepikatzen duté numero gramatikala on euren aurrekari erlatiboak noiz ez den beharrezkoa etengabe egotea explizitatzen numero gramatikal bat zein jada agertzen den edo ager liteken an erlatiboaren aurrekaria. Ez da beharrezkoa, eta izaten dá astuna.

Ez nago esaten ze "zeina" formak ez direla inoiz erabili behar. Ez da hori. Esaten nago ze oinarria, argiki, izan behar dirá "zein" erlatiboak (gero beti daude aukerak eta era guztietako kontextuak non aukératu hau edo beste). Hortaz, esaten nago ze oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén. [1089] [>>>]

Leizarraga (1571): 'Haur da zeinez erraiten bainuen,...'

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

"esa es la persona que vino ayer"  Hori da personá cein ethorri baitzen atzo 

persona kenduric: 

"esa es la que vino ayer" Hori da ceina ethorri baitzen atzo

ceina: el que, la que, lo que
ceinac: los que, las que

Hau da nire proposamena.

Bai, "Hori da ceina ethorri baitzen atzo" báda aukera bat, baina ez dut ikusten zergátik derrigor erabili beharko litzakén forma mugatua an erlatiboa. Gogora dezagun, adibidez, ondorengo erabilerá on Leizarraga (ikus hemen):

 Ez du esaten:

Haur da zeinaz erraiten bainuen,...

baizik dioela:

Haur da zeinez erraiten bainuen....

Biak dira posible, edo gehiago ere:

Hori dá zein etorri zen atzo.

Hori dá nor etorri zen atzo.

edo:

Hori da zeinda etorri zen atzo.

Beti ere, aukeran. [1088] [>>>]

Hortik aurrera, bakoitzak jakinen du zér egin, esan gabe doa

Zioen atzo Txopi-k:

Ni naiz anarko bat, hau da, dut erabiltzen "zein", "zeina", "ezen", "noiz" eta abar, an modu bat erabat intuitiboa. Eta diot bene-benetan, ez dut izan inoiz arazorik, beti dut azaldu argiki mezua zein neukan gogoan eta besteak beti dute ulertu nire mezua.

Ikuspuntu sintaktiko batetik, berdin dirá "zeina", "zein" edo "ze", nola berdin dirén "el cual" edo "que". Baina, horretaz gain, diskursoak ondo korritu behar du, eta oso bereziki nexu sintaktikoak, non luzera edota konplexitateak markatzen duén diferentzia artén erabilera natural-erraz-plenoa eta erabilera mugatua (edo oso mugatua). 

Personalki, gaztelaniaz, ia ez dut erabiltzen "el cual", eta justuki arrazoi beragatik ia ez dut erabiltzen "zeina". Gauza da ze "que" dá objetiboki arinagoa, halan-ze hobeto korritzen du, berdin nola "zein" edo "ze", bereziki an restriktiboak, non behar den jarraitutasuna (perpaus erlatiboa ez doa atzén koma bat).

Bá al da pisuzko arrazoirik afin bultzatu gaztelaniaz "que" an perpaus erlatibo guztiak? Ez. Akaso ez litzake arazo baldin esánda noizean behin, baina askotan esateko, "esa es la persona la cual vino ayer" ez doa hain ondo nola "esa es la persona que vino ayer", zein doán hobeki zatio ez errépikatu artikulua. Arrazoi horrexegatik, ez dut ikusten "zeina" nola baliabide mintzatu maiz erabilia, are gutxio an zenbait perpaus restriktibo, nola goragokoa.

Bá al da pisuzko arrazoirik ki bultzatu gaztelaniaz "de que" (dequeismoa) an perpaus, adibidez, konpletibo guztiak? Ez. Akaso ez litzake arazo baldin esánda noizean behin, baina askotan esateko, "te he dicho de que vengas" ez doa hain ondo nola "te he dicho que vengas", zein doan argiki hobeki zatio izán arinagoa. Bide (formal) beretik, ez dut ikusten "ezen" nola baliabide konpletibo mintzatu maiz erabilia.

Hortik aurrera, bakoitzak jakinen du zér egin, esan gabe doa. Ni saiatzen naiz erabiltzen estruktura praktikoenak artén ustezko aukera posibleak (hala tokatu zait, eta horrexegatik noa probatzen eta aztertzen aukera ezberdinak), baina, edonola ere, praktikak esanén. Praktika izan behar da azken galbahea, dudagabe.

An debate konplexu hauek on Balbula, ni naiz geyen ignorantea, baina ez du axola, zeren nik ere dut pentsatzen eta makinatzen nire modura, kin nire arauak, intuizioa, behaketak, irakurketak, idazketak... zeintzuk dute funtzionatzen oso ondo. Da modua on funtzionatu oso berezia baina aldi berean oso efizientea.

Hemen ez da ignoranterik, ez jakitunik, soilik daude argudioak, hala teorikoak (azalpenak) nola enpirikoak (datuak).

Alegia, aparte on logika ta zientzia, da oso inportantea an hizkuntzak izatea libre respektu edozein eskola, unibertsitate, erakunde, arau, sekta, komunikabide... eta aldi berean lan egitea an modu bat edo bestea, bakoitzak berea.

Erabat ados. [1087] [>>>]

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): 'Informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa, ...'

Herenegungo sarreran ikusten genuen nóla Chomsky-k ematen zión zentzu biologiko bat ki kontzeptua on efizientzia linguistikoa: hizkuntza litzaké zerbait organikoa zeinen funtzionamendua ez litzaken zértan izan komunikatiboki efizientea. 

Adibidez, Gramatika Universalean genetikoki ekar geinke grabaturik zenbait hatsarre edo printzipio linguistiko zein besterik gabe onartu egin beharko genituzken (hola dira), nahizta euren ondorioak ez liraken zértan izan komunikatiboki efizienteak (estruktura horiek eskatutako funtzionamendu-lanak ez lirake zértan izan komunikatiboki efizienteak). Ikuskera organiko horretatik, "bide estrukturalak" eta "bide komunikatiboak" inkluso kontrakoak izan litezke.

Ikus zér dioskuen Beatriz Fernández-ek eta Jon Ortiz de Urbina-k an euren "Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan" (2007:216, ikus ere hemen):

Hizkuntza gehienetan aurkitzen dugun subjektu-predikatu hurrenkera, beraz, oso ondo egokitzen da gizakiek gure informazioaren isuria eratzerakoan jarraitu ohi dugun mintzagai-iruzkin hurrenkera islatzeko. Informazio eraketa ez da berez eremu linguistikoa, eta badu zerikusirik gizakien bestelako sistema sinbolikoekin, baina ekonomikoa da oso gure egitura gramatikalak zuzenean parekatu ahal izatea kanpoko beste sistema horrekin. Ez dakigu bi sistemek "hizkuntza" bera erabiltzen duten, baina, behintzat, argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. Are gehiago, beharbada subjektu-predikatu hurrenkera neutroa hizkuntzaz kanpoko beste sistema honek (edo gramatikaren parte honi) ezartzen dion "ulergarritasun" baldintzaren antzeko zerbait da. Hizkuntzaren bidez informazioa elkarri pasatu nahi diogu, eta hiztunek elkar ulertuko badute, hobe dugu lehenengo eta behin gramatika eta informazio sistemak bateragarriak izatea: haiek ere ulertu behar dute elkar!

Beraz:

..., argi dago bat-bateko itzulpena errazagoa dela egitura gramatikalak eta egitura informatiboak bateragarriak badira. [Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007]

baina... ai! akaso gure burmuina, fatalki, ez da hain komunikatiboa nola nahiko genuken.

Ikuspegi diskursiboan, aldiz, estruktura sintaktikoak ez dira baizik konventzio kulturalak, bide diskursiboak zeintara sinpleki ohitzen garen, sortuz ohiturak zein izan ahal diren komunikatiboki potenteagoak edo gutxio potenteak... eta zeinen aukera joan beharko litzaken adaptatzen ki egoera berriak:

Ikuskera honetatik estruktura sintaktikoak dirá sinpleki aukera komunikatibo kulturalak zein izan ahal dirén efizienteagoak edo gutxio efizienteak (estrukturak eurak, sintaxiak eurak, ez burmuina), efektiboagoak edo gutxio efektiboak (estrukturak eurak, sintaxiak eurak, ez burmuina), eta zein garatu ahal dirén baldin egón baldintza kultural egokiak. [1086] [>>>]

Hola gertatzen da baldin... aukerarik bada

Idatzi dut ondorengo mezua, erantunez ki Gilen an bloga on Erramun Gerrikagoitia (ikus hemen): 

Orduan zuri, Gilen, iruditzen zaizu naturala eta erraza edozein euskal forma linguistiko zein erabili dén inoiz inon edota inola, nahiz akaso soilik agertú oso-oso lokalki an Euskal Herriko bazter ezkutuenetako bat eta oso-oso gutxitan orain dela 4 mende, bitárten pensatzen duzun justuki kontrakoa respektu edozein forma zein, nahiz izán objetiboki ia ezin errazagoa eta, horregatik, potentzialki naturala, dún erakusten a arazo gaindiezina on denbora: gauza da ze forma horiek agertu, sortu edo derivatu dirá berrikiago an kontextu universitario berri bat, nahizta izán (nola "an..") erabilíz mekanismo sortzaile berdin propio nola universalak. 

Zuk, adibidez, erabiltzen duzú "ezi" konparatiboa, zein naturaltasunez erabiltzen zen an Erronkari edo Zuberoa, baina zein, gaur egun, euskal hiztun gehien-gehienetzat, ez da izanen oso naturala (ohikoa), eta, dudagabe, askoz gutxiago naturala zein gaztelaniazko edo frantsesezko konparatiboak (eta ez ahaztu ze gaztelaniazko eta frantsesezko konparatiboak dirén mila aldiz efektiboagoak zein "... baino" postpositiboak). Hala ere, zuk "ezi" erabili duzu an zure mezua, uste dudanez afin bultzatu erabilera bat zein, zure ustez, izanen litzaké onuragarria gana euskal hiztunak. Ederki. 

Nik ere "ezi" erabili dut askotan, nahizta, erabileraren erabileraz, joan naiz ikusten ze baliabide bisilabiko hori ez da hain eroso-efektiboa nola "zein" konparatibo monosilabikoa, zein nik behintzat erabiltzen dut naturaltasun osoz an nire klaseak. Ez genuke generalizatu behar gain naturalitateak eta beharrak e euskal hiztunak, zein izan ahal diren oso anitzak (naturalitateak, beharrak eta hiztunak). 

Antzera mintzo ahal gara respektu "zein" erlatiboak: izan ere, euskaldun askorentzat ez dira baizik zérbait zeini falta zaion naturalitatea eta erraztasuna, nahiz biziki erraza gertatú guztioi gaztelaniaren edo frantsesaren "que" erlatiboa, ez kasualitatez. Areago, batzuentzat, "zein" erlatiboak izanen dirá kalko zaharkitua, hori kolorekoa, baztergarria... 

Guztiarekin ere, zuk erabiltzen duzú erlatibo horren versione astunena ("zeina"), zein den, horregatixe, mugatuena eta ibilbide laburrenekoa (justuki antzera nola "el cual"). Nik, ordea, argiki nahiagó "zein" mugagabeak, zein orobat erabiltzen ditut naturaltasun osoz an nire klaseak. Eta gauza da ze ezin erabiliko nuke "zeina" ordezta "zein" zatio haren astuntasuna (berdin gertatuko litzaidake baldin saiatuko banintz erabiltzen "el cual" noiz ere gaztelaniaz erabilí "que" erlatiboa). Hortaz, hortxe genuke beste baliabide bat zein, ez izanki oso naturala edo erraza askorentzat, dén bihurtu nire oinarri diskursiboetako bat. 

Jarrai genezake kin "noiz" baliabide tenporal-kondizionala, zein, nola besteak, den bihurtu ez soilik naturala an nire diskursoa, baizik ere ezinbestekoa. Hola gertatzen da baldin... aukerarik bada. 

Hortaz, konparatzekotan, Gilen, has zintezke konparatzen funtzionalki zure "zeina" edo "ezi" kin frantsesezko eta gaztelaniazko "que" erlatibo-konparatiboak, bai-eta nóla konbinatu ahal diren (eta nóla konbinatzen diren) gaztelaniazko eta frantsesezko baliabide burulehenak respektu euskararen kide buruazkenak, funtzionalki ere. Hortxe aurkituko duzu arazoa. Eta soluziobidea. [1085] [>>>]

Chomsky (1992): '... there is no reason to suppose, a priori, that the general design of language is conductive to efficient use.'

Chomsky-k dio an "Some notes on economy of derivation and representation" (1992:82), mintzatuz gain hizkuntza biologikoa:

Hortxe dugu betiko interpretazio biologikoa on hizkuntza, zeinen propietateak (horren arabera) ez liraken zértan egon ondo adaptatuak ki funtzio komunikatiboak. Hor Chomsky mintzo da gain disfuntzionalitate biologikoa, mintzo da gain disfuntzionalitatea on diseinu linguistiko biologikoa.

Linguista funtzionalista batentzat, ordea, fokua egonen da gain diseinu instrumentala, zein izan ahal dén ez soilik gutxio efizientea, baizik-ere gutxiago efektiboa. [1084] [>>>]

Kapazitate kognitiboak vs tresna kognitiboak

Báda zerbait zein oso ondo berezi beharko litzake an analisi linguistiko guzti hau: 

• kapazitate kognitiboak

eta 

• tresna kognitiboak

Alde batetik, personek báditugu kapazitate kognitibo batzuk, biologikoak, genetikoak, zeinekin, adibidez, ahal dugun zenbatu visualki edota, orokorkiago, pensatu visualki (bidéz irudiak); eta, areago, bádugu fakultate kognitiboa xedé egin kontzeptualizazio abstraktuak gain realitate visualizatu horiek, hala nola ere fakultate kognitiboa arrén konbinatu kontzeptualizazio horiek an multzo linealak afin sortu eta transmititu representazio sinbolikoak on ideiak zein izan litezkén potentzialki konplexuak edota, adibidez, inexistenteak. 

Baina, bestalde, bádugu teknologia kognitiboa, zein dún ikaragarri laguntzen noiz gauzatzen kapazitate kognitibo horiek. Eta justuki halako teknologia kognitibo horietakoak dirá zenbakiak edota, adibidez erlazionatzaile sintaktikoak (zek representatzen dituzte oso ideia abstraktuak: erlazio sintaktikoak). Honela genioen an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:109):

Eta gauza da ze teknologia hori egon ahal dá garatuagoa edo gutxio garatua. Horrela, gerta daiteke hizkuntza batean ez egótea batere zenbakirik (soilik egonik kontzeptualizazio zenbatzaile lausoak, nola "gutxi" edo "asko"), edo egon litezké sistema numeriko mugatuak, zein soilik heltzen dirén artio 3 edo 4. Era berean, gerta daiteke, hizkuntza batean ez existitzea "eta" edo "edo" koordinatzaileak, ezta ere ia beste ezein erlazionatzaile koordinatibo edo subordinatibo. Gainera, konbinazio linguistikoak egin ahal dira an ordena diferenteak, teknologikoki diferenteak.

Azken hori guztia dá teknologia (teknologia kultural eta kognitiboa), zein ondo diferentziatu behar dén ti kapazitate kognitiboak zein diren beharrezkoak afin erabili ahal izán teknologia hori. Eta gauza da ze teknologia linguistiko partikularrak izan ahal dirá, eta dirá, oso desberdinak funtzionalki. Ikus ere:

• Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia

Ikus ere gure artikulua titúlatzén "Hizkuntza bere osotasunean" (2017:291-306) an liburua titúlatzen "Gotzon Aurrekoetxea lagunartetik hara" (EHU, 2017). [1083] [>>>]

Garabide sintaktiko-komunikatibo-diskursibo universala

Atzoko sarrera amaitzen genuén honela:

Jakina ze, orohar, hobeto interpretatuko da zerbait zein den diskursiboki koherentea, baina ez da inondik inora beharrezkoa estruktura sintaktiko horiek egotea grabatuak an giza-burmuina: halako estrukturak sinpleki dirá teknologia garatuagoa zek erantzun ahal du ki exigentzia handiagoa. Koherentzia dá printzipio logiko bat, ez bereziki linguistikoa. Dá, noiz aplikatua ki teknologia, printzipio tekniko bat.

Dá logika tekniko komunikatibo diskursibo universala, zein den garatzen ibiliz garabide sintaktiko-komunikatibo-diskursibo universala. [1082] [>>>]

Kayne, abstraktuki, dú modelatzen koherentzia sintaktikoa, zein den azken buruko arrazoia zergátik finean bere ereduan aukeratzen dén ordena burulehena

Genioén atzo gain aparatu teorikoa on Kayne ("The antisymmetry of Syntax", 1994):

Hor, Kayne, noiz finean behar duén justifikatu ha asimetria artén ordena buruazkena eta ordena burulehena, dú erabiliko elementu sorpresibo bat, guztiz berria an argumentazio formalistak, nola dén "ha asimetria on denbora". Horrela, Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena finko hori ("S-H-C") an asimetria artén sekuentzia tenporal diferenteak, halan ze burmuinean grabatua genuke nóla elementu sintaktiko batzuk hobe doazén lehenago zeinda geroago. Finean Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena hori an koherentzia on ordena, an gure betiko argumentu funtzionala.

Ikus dezagun zehazki nóla Kayne-k (1994) zehazten duén argudio hori:

Goragoko (5) sekuentzia hori, zein doan aurrerantza (eta ez atzerantza), finean litzaké azken gakoa zek justifikatuko luke "espezifikatzaile-buru-osagarri" ordena burulehen universala (eta ez "osagarri-buru-espezifikatzaile" ordena buruazkena). Zeren, gako horretaraino, dena zen simetrikoa an bere teoria, dena jar zitekén berdin an modu burulehena nola buruazkena, ez zen ezer ere zek eramanen zuen bere eredu hori buruzki norabide burulehena. Argudio tenporal horrekin, ordea, dena bihurtu dá burulehen. 

Nolabait esanda, sintaxi burulehena generatzen da jarráiki norabidea on denbora (aurrerantza), halan ze zehazki eta ziurtasunez doaz finkatzen erlazio sintaktikoak artén esaldiko elementuak, zein doazen agertzen linealki (some fixed relation to every terminal in every substring: "a, ab, abc, abcd, abcdz), bitárten sintaxi buruazkenean zehaztasun eta ziurtasun hori gerta zedin, hasi behako ginake ti azken elementuak on sekuentzia ("z, zd, zdc, zdcb, zdcba"), joanez kóntra linealizazio tenporala. Zeren denbora ez da simetrikoa, eta ondorioz, hurrenkera buruazkenean izanen dugú inseguritate sintaktikoa, besteak beste (ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Finean Kayne ari dá modelatzen koherentzia sintaktikoa. 

Ikus zér dioen Kayne gain (5) sekuentzia hori ("The antisymmetry of Syntax", 1994:37-38):

Jakina ze, orohar, hobeto interpretatuko da zerbait zein den diskursiboki koherentea, baina ez da inondik inora beharrezkoa estruktura sintaktiko horiek egotea grabatuak an giza-burmuina: halako estrukturak sinpleki dirá teknologia garatuagoa zek erantzun ahal du ki exigentzia handiagoa. Koherentzia dá printzipio logiko bat, ez bereziki linguistikoa. Dá, noiz aplikatua ki teknologia, printzipio tekniko bat. [1081] [>>>] [A31] [A32] [A33]

Kayne (1994): 'This S-H-C (espezifikatzaile-buru-osagarri) property of UG (Gramatika Universala), ... is thus seen to be ultimately related to the asymmetry of time'

Gramatika Universala, dakigunez, litzake zerbait zein izango genukén biologikoki grabatua an giza-burmuina, halan ze, aráuz Kayne, burmuinean eramanen genuké honako estruktura sintaktiko universala: "espezifikatzaile-buru-osagarri" ("S-H-C"). Horrela, ordena finko hori izanen litzaké propietate bat on Gramatika Universala, propietate bat zeinen arabera burmuinaren ustezko "oinarrian" soilik genera litekén halako ordena hori, nondik akaso derivatu litezke beste ordena batzuk.

Kayne-k diosku ("The antisymmetry of Syntax", 1994:38):

Hor, Kayne, noiz finean behar duén justifikatu ha asimetria artén ordena buruazkena eta ordena burulehena, dú erabiliko elementu sorpresibo bat, guztiz berria an argumentazio formalistak, nola dén "ha asimetria on denbora". Horrela, Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena finko hori ("S-H-C") an asimetria artén sekuentzia tenporal diferenteak, halan ze burmuinean grabatua genuke nóla elementu sintaktiko batzuk hobe doazén lehenago zeinda geroago. Finean Kayne ari da justifikatzen Gramatika Universalaren ordena hori an koherentzia on ordena, an gure betiko argumentu funtzionala.

Eta berriro diogu, ez dugu behar halako asimetria tenporala grabatua an gure burmuin sintaktikoa, nahikoa da ikustea ze denbora (berdin nola ordena) komunikatiboki asimetrikoa da: alegia, ez da berdin arian-arian joán ematen eta jasotzen informazioa zein ahal den ia instantaneoki interpretatu an baldintza abantailatsuak barné estruktura ireki bat, edo ematea informazioa an ordena (edo denbora) sintaktikoki eta interpretazionalki inkoherentea. Ez, ez da batere berdin. Diskursiboki. Funtzionalki. [1080] [>>>]

Kayne (1994): 'Heads must always precede their associate complement position.'

Atzokoan komentatzen genuen nóla Fernández-Ortiz de Urbina autoreek (2007) esaten ziguten ze...

...gure eremu teorikoan nagusiki, ... ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik,... [Fernández-Ortiz de Urbina 2007:56]

... halan-ze sujetua oinarri-oinarritik (giza-burmuinean) etorriko zen kokaturik aurrén bere aditza (espezifikatzailea ezkerretara). Oso bestela gertatuko zen an erlazioa arten buruak eta euren osagarriak, zein ez zen izanen hasieratik finkoa edo finkatuta, baizik-ze geldituko baitzen menpé parametro orokor bat (orobat organikoa) zein, segun textuinguru linguistikoa, zén finkatuko an hurrenkera burulehena ala buruazkena.

Baina orain azpimarratu nahiko genuke ze Kayne hizkuntzalari famatua ondo harago joan zen noiz propósatu bere hipotesi antisimetrikoa (1994), zeintaz jada mintzatu ginen an sarrera titúlatzen justuki "Hipotesi antisimetrikoa (Kayne, 1994)":

Hipotesi antisimetrikoa izan zen proposatua ganik Richard S. Kayne an bere liburu "The antisymmetry of Syntax", publikatua an 1994. Hantxe, marko formal batean, Kayne, zein baita figura zentral bat an hizkuntzalaritza formal horretan, zuén postulatu ze munduko hizkuntza guztiak daukaté oinarrian estruktura berbera: espezifikatzaile-buru-osagarri, esan nahi baita: SVO burulehena.

Halako asimetriak esango liguke ze, finean, ez da berdin (ez da simetrikoa, baizik antisimetrikoa) kokatzea osagarriak aitzín edo atzén euren buruak (aditzak, izenak, ...), esango liguke ze existitzen dira asimetriak arten hitz-ordenak, eta justuki horregatik deitzen zaio hipotesi antisimetrikoa.

Antisimetria formal horren azpian aurkitzen dugú antisimetria funtzionala, an zentzua ze, oro har, ordena burulehena dá hurrenkera eraginkorrena. Izan ere, ordena progresiboa dá teknologia komunikatibo potente bat zein behar dén garatu, eta garapen hori ez da oro har hain zuzenekoa, zoritxarrez. [Balbula, 2008]

Zehazki, hipotesi horren arabera (ikus an "The antisymmetry of Syntax", Kayne, 1994):

Heads must always precede their associated compement position. (...) ...specifier positions [non aurkitzen baitá sujetua] must invariably appear to the left of their associated head, never to the right. [Kayne, 1994]

Ohartu ze SVO ordena burulehena litzaké oinarrizkoena zeren hala agertuko bailitzaké (alegia, fisikoki grabatua) an giza fakultatea deitzén hizkuntza. 

Horrela, SVO ordena burulehena ez zen izanen irekiena, arinena, progresiboena, ez zen izanen sintaktikoki eta interpretazionalki koherenteena eta horregatik potenteena eta expresiboena, ez zen izanen, finean, komunikatiboki efektiboena, nola dén. Ez, sinpleki izanen litzake ordena bat zein, medióz mutazio bat, agertu zen noizbait an giza burmuina kin estruktura sintaktiko zehatz hori jada prest.

Baina, gauza da ze ordena hori garatu behar da, zeren hizkuntza partikularrak sorreran ez dira existitzen baldintza evolutibo egokiak afinda azaldu dadin diskursibitate potente-moldagarri bat. [1079] [>>>]

Sintaxi organikoa

Hizkuntzalari chomskyarrentzat "hizkuntza" dá organo bat, organo fisiko bat zek bere baitan grabatuak ditú estruktura sintaktikoak (batzuk finko, eta beste batzuk kin zuribeltzezko aukera parametrikoa). 

Gauza da hain sinplea nola ze, noizbait, gertatu zén mutazio genetiko bat nondik agertu zén "hizkuntza" organikoa, kin estruktura horiek. Ez dira saiatu ere egiten azaltzen zergátik: soilik deskubritu nahi dute nolákoa den hizkuntza organikoa. 

Hortaz, sintaxia grabatua dago, universalki, eta horrela, adibidez, batzuen ustez, sujetua aditzaren aurretik joango zén justuki zeren fisikoki hola grabatua dagoen an burmuina on jendakiak, diogunez universalki (Gramatika Universala). Ikus zér dioskuen Beatriz Fernández-ek eta Jon Ortiz de Urbina-k an euren  "Hizkuntzari itzulia 80 hizkuntzatan" (2007:56):

Egia esan gure eremu teorikoan nagusiki, espezifikatzailea buruaren ezkerretara dagoen gunetzat jo izan da, eta ez da pentsatu izan subjektuak hizkuntzatik hizkuntzara lekua alda dezakeenik, buruak osagarriarekin egiten duen moduan. [Fernández-Ortiz de Urbina 2007:56]

Esan nahi baita ze, buru sintaktikoek (adibidez, aditzek) hizkuntzatik hizkuntzara lekuz aldatu lezakete euren posizio erlatiboa respektu euren osagarriak segun parametro bat ("buru-osagarri" parametroa), baina sujetuak ez, sujetuak biologikoki, fisikoki, oinarri-oinarritik egongo lirake an hasierá on perpausa, aditzaren ezkerretara. Laburbilduz:

Subjektua, hortaz, ezkerretara, hauxe da esandakoa laburbiltzeko leloa. [Fernández-Ortiz de Urbina 2007:56]

Horren arabera, sujetuek ez dute jotzen ki hasiera on perpausak zeren gehien-gehienetan dirén thematikoak, eta zeren komunikatiboki horixe baita euren leku funtzionalena (azpi baldintza komunikatibo ez-bereziki kontextualak: baldin sujetuak badira oso kontextualak, akaso, OVS izan liteké aukera bat). Ez, hortxe daude. Hortxe zeuden. Hortxe egon dirá tikan hasierá on "hizkuntza"... organikoa. Bestaldetik daukagú explikazio komunikatibo-funtzionala, zein dén nahikoa ki azaldu sujetuen hasierako posizio tipikoa. Nahikoa. Atzo genioén: 

Sinpleki ez dira behar argudio biologikoak, aparte izán zientifikoki eskasa eta gainera aski aluzinantea postulatzea ze (ez esaldi zinez emandakoetan, baizik oinarrizko estruktura previo batzutan, nondik gero etengabe egonen dirén derivatzen beste ordenak) sujetua aurrena doá zeren burmuinean hala grabatua dago, kitto, eta gabé evidentziarik.

Burmuinean grabatua an...  sintaxi organikoa. [1078] [>>>]

Kitto eta gabén evidentziarik

Azpimarratu nahi genuke ze ez lirake nahastu behar erlazio formalak zein diren existitzen artén estruktura ezberdinak (hala nola artén estruktura aktiboa eta pasiboa, non lehenengoaren objektu transitiboa agertuko zaigún nola bigarrenaren sujetu pazientea, bilatuz beste estruktura diskursibo bat, beste thema bat zeintaz mintzatu), eta ustezko estruktura sintaktiko biologiko batzuk zein, gainera, ez diren behar ki justifikatu goragoko erlazio formalak zeren ondo azaltzen dirén bidéz argumentu komunikatiboak.

Berdin gertatzen dá, adibidez, noiz konparatzen atzoko bi estruktura horiek: "the door opened" eta "the door was opened", zeintzutan agertzen baita ber sujetua zeren bietan mintzo nahi dén gain "the door". Sinpleki ez dira behar argudio biologikoak, apárte izan zientifikoki eskasa eta gainera aski aluzinantea postulatzea ze sujetua aurrena doá zeren burmuinean hala grabatua dago, kitto, eta gabén evidentziarik (ez esaldi zinez emandakoetan, baizik oinarrizko estruktura previo batzutan, nondik gero etengabe egonen dirén derivatzen beste ordenak).

Hori bai, gaur eta hemen, zeozer lortzen dute: hain zuzen, desbideratzen gaituzte ti analisi funtzionala, zein baitá kruziala. [1077] [>>>]

Halliday (1967): "... a different purpose..."

Atzoko sarreran aipatzen genuén honako paragrafoa ganik Halliday (1967), zeinen barruan orain nabarmendu nahi genukén beste puntu bat, non erlazionatzen dirén erabilera pasiboak eta inakusatiboak (gogoratu ze pasiboak kontrajartzen dira kin aktiboak, eta inakusatiboak kin inergatiboak):

Halliday hor dú egiten komentario konparatibo bat respektu bi esaldiok:

the door opened

zein den adibide prototipikoa on erabilera inakusatiboa (orduan ez zitzaion ematen izendapen hori, zein geroago agertuko zen kin Perlmutter an 1978 barnén esfera generatibista), eta:

the door was opened

zein den erabilera pasibo bat non ez den explizitatzen egilea (akaso zeren ez den ezagutzen: "...by...").

Edonola ere, Halliday, noiz koméntatu bi erabilera horiek, fijatuko da justuki an funtzio komunikatiboa on esaldi bakoitza, an euren orientazio funtzional ezberdina:

... a different purpose ... that of distinguishing between orientation to the process and orientation to the agency, as in the houses sold, the houses were sold; the door opened, the door was opened. [Halliday, 1967:218]

Biak hasten dira kin thema bat ("the door") zeintaz zeozer esan nahi baita. Lehenegoan azpimarratuko da sinpleki prozesua ezen atea zabaldu zen ("...opened"), bitárten bigarrenean inplizituki doa ze norbaitek (agentea), akaso ezezaguna, zabalduko zuén atea ("... was opened" by...). Dirá estruktura diferenteak, zeinen artean hiztunak aukera eginen du aráuz bere helburu komunikatiboa. [1076] [>>>]

Halliday (1967) "The meaning of the passive in English was said many years ago by Mathesius to be related to questions of theme"

Atzo mintzatu ginen gain funtzionalitate nagusia on estruktura pasiboak (edo pasibo-antzekoak), zein zén pragmatikoa. Ikus ondorengo aipua ganik Halliday hizkuntzalari funtzionalista an bere "Notes on transitivity an theme in English" (1967:218), aipatuz Mathesius funtzionalista ere (Pragako Eskolakoa):

Ohar gaitezen ze Halliday-k (1967) diosku ze jada Malthesius-ek azalduak zituén erabilera pasiboak an terminu funtzional-pragmatikoak (many years ago), halan-ze pasiboaren esanahia (the meaning of the passive) agertzen zén lotua ki questions of theme. 

Bide beretik, hizkuntzalari horiek apuntatzen duté ki argumentu estrukturalak arrén azaldu zergátik  estruktura pasiboa (pasibo hertsia) erlatiboki gehiago erabiltzen dén an inglesa ezenezta an beste hizkuntza batzuk zeintan báden antzeko estruktura pasiboa (eta, akaso, beste estruktura pasibo-antzekoak ere). Horixe da ikuskera eta azalpenbide funtzionalista, zein, ikusten denez, existitzen baitzén askoz lehenago zein Chomsky-ren planteamendu biologikoak. [1075] [>>>]

Bilatuz diskurso irekia, askea, reflexiboa, potentea, ..., efektiboa

Txopi atzo honela hasi zen bere hemengo komentarioa:

Hizkuntzalariak Bichackjian, zuen konsideratzen abantaila handia pasivoak on inglesa. Zergatik? Zeren hiztunak ahal du hasi esaldia nondik zaion komeni. [Txopi]

Erabat ados kin apreziazioa ezen estruktura pasiboak dúte ahalbidetzen thematizatzen hori zein aktiboan zén rhematikoa, edo, bestela ikusita, dúte ahalbidetzen rhematizatzen hori zein aktiboan zén thematikoa (trukatuz hasiera eta bukaera). Esan nahi baita ze estruktura pasiboek izaten duté helburu pragmatiko diferentea respektu aktiboak, eta hortik dator euren funtzionalitate nagusia.

Finean, rhema bukaeran jarrita, lortzen da estruktura irekiagoa zeini eman ahal zaión jarraiera erraza bidéz baliabide progresiboak, zein dúten bihurtzen diskursoa hala irekiagoa nola, bide beretik, askeagoa, reflexiboagoa, potenteagoa,... eta, denaz gain, efektiboagoa. Zeren ez gara ahaztu behar ze denbora guztian ari gara burúz efektibitatea on gure diskursoa.

Gai honetaz jada mintzatu ginen an sarrera titúlatzen "Hitz-ordenaren malgutasuna? Juan Garzia oker dabil", erantzunez ki Juan Garzia, zeinen ustez (eta funtzio pragmatikoa ikusten zuelarik ere an bere informazioaren antolaera), estruktura pasiboek ez luketen lekurik an euskara zeren beteko baitzutén arazo edo hutsune bat zein ez den existitzen (an euskara garziarra, zein de facto dén estandarra):

Dio Juan Garzia-k an bere Kalko fraseologikoak eta ideologikoak:

Pasibozko aldaeran —Los ladrones han sido detenidos por la policía— desberdin dena aktante­ak agertzeko ordena da —La policía ha detenido a los ladrones—, eta, horrekin batera, informazioaren antolaera (abiapuntuko hizpidea zein den). Euskaraz, jakina, ez da pasiboaren beharrik horretarako (aukeretariko bi baino ez ditut emango, amaieran utziz aditza):

Poliziak lapurrak atxilotu (egin) ditu.
Lapurrak poliziak atxilotu (egin) ditu.

       Horrenbestez, bi ondorio atera ditzakegu:

a) Euskaraz ez da, berez, egitura pasibo ablativo agentedun horren beharrik, erdaraz ablativo agente horrek betetzen duen funtzioa ederki betetzen baitu ergatiboak, hitz-ordenaren malgutasunarekin konbinaturik. Alegia, hura gabe legokeen arazo edo hutsune bat konpontzera dator egitura berezi hori ERDARAZ (eta guk EZ dugu arazo zein hutsune hori).

b) Hala ere, mimetismoz, interferentziaz, kalkoz, nahi izan dugu egitura hori ere geuretu, eta temati saiatuko gara horretan.

Baina, non dago arazoa edo hutsunea? Ikus dezagun:

Konsidera dezagun honako esaldi hau:

Lapurrak poliziak atxilotu ditu.

(hots, pasibo-antzeko esaldia non poliziak dán sujetu eta galdegaia), edo hobeto:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Izan ere,  interpretatzen badugu poliziak nola sujetua (anbiguoa baita), orduan oso ordena markatua dugu hor (OSV), eta hortaz irakurketa estandarrean, sujetu hori beharko genuke interpretatu nola galdegaia, eta lapurrak nola mintzagai hanpatua. Gainera, euren artean koma jarrita evitatuko genuke interpretazio hori non lapurrak dán sujetua (azken hori semantikoki bitxia izanik ere). Edozein kasutan, har dezagun honako versio hau:

Lapurrak, poliziak atxilotu ditu.

Gaztelaniaz ere eman daiteke goiko pasibo-antzeko hori:  

A los ladrones, la policía les ha detenido.

Esaldi hori posible da gaztelaniaz, baina erabiltzen da soilik an kontextu oso markatuak, zeren ... apárte ordenamendu hori, existitzen dira beste batzuk ere, neutroagoak, zein ez diran existitzen an euskara garziarra:

A los ladrones les ha detenido la policía. 

Ordenamendu horretan sujetu-galdegaia bilakatu dá postverbal (ezin an euskara garziarra), horrela ahalbidetuz transizio jarraituagoa arten tema (A los ladrones) eta elementu rhematikoena (la policía). Gainera báda aukera pasiboa ere, zein ez dan (hau ere ez) existitzen an euskara garziarra:

Los ladrones han sido detenidos por la policía.

Gainera, transizio jarraituago horiek dira jarraikorragoak ere, irekiagoak. Izan ere, transizio horiek dira zuzeneko emaitza ti estruktura eta baliabide progresiboak, zein diran irekiak, eta horregatik askeagoak: esan nahi baita ze estruktura eta baliabide progresiboek dúte hobeki ametitzen konplementazioa an bukaerako elementu rhematikoa (la policía), erraztuz horren konbinazioa kin osagarri sinple edo konplexuak, an aposizioa edo ez. Adibidez:

Los ladrones han sido detenidos por la policía especial creada recientemente por el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...) 

A los ladrones les ha detenido la policía especial que ha creado (que ha sido creada) recientemente (por) el gobierno federal (de los estados unidos de...) para la prevención de accidentes y delitos (cometidos por... y que estén) relacionados con el uso de alcohol y drogas (en ...)  

Nón dago malgutasuna an hitz-ordena? Nón dago arazoa? Nón dago hutsunea?

Gauza da ze bilatzen da diskurso irekia, eta hori lortzen da bidéz estruktura irekiak, progresiboak, zein dúten zuzentzen gure atentzioa buruzki elementu rhematikoenak, zein izaten dirén helburu, eta ez abiapuntu (salbu an expresio oso kontextualak, eta oso enfatikoak). [1074] [>>>]