Kasu ergatiboa ez da baizik erraminta morfosintaktiko bat zein izan ahal da funtzionalagoa an kontextu batzuk eta gutxiago funtzionala an beste batzuk

Erramun Gerrikagoitia zúen galdetzen atzo:

Ba al dago differentziaric arten ergativoa eta inergativoa?

Oso galdera ona eta egokia, zeini saiatuko gatzaion erantzuten hasiz ti ergatibitatea (bihar mintzatukó gain inergatibitatea). 

Ergatibitatea, jatorriz, dá mekanismo morfosintaktiko bat afin ezberdindu sujeto transitibo bat (zein ez den zértan izan semantikoki aktiboa) ti bere objetu transitiboa (zein ez den izan behar semantikoki inaktiboa). Gero, mekanismo horrek izan ditzaké bestelako isla sintaktikoak, baina jatorriz dá mekanismo bat zeinen funtzionalitatea dén ezin argiagoa. SOV ordenean sortu ohi da, non sujetu transitiboa eta bere objetua agertzen zaizkigún jarraian:

Mikelek euria sufritu du.

Esaldi hori transitiboa da, eta baita ergatiboa an zentzua ze bere subjetu transitiboa ("Mikelek") ezberdintzen da ti bere objetu transitiboa ("euria") bidéz kasu ergatiboa. Beste adibide bat:

Katuak sagarra ikusi du.

Gero, gertatzen da ze aditz horietako batzuk erabili ahal dira gabén objetu explizitua:

Mikelek sufritu du.

Katuak ikusten du.

non ez den objektu transitiborik, nahiz, bistan denez, jarraitzen duten izáten ergatiboak. Azken hauetan, finean, báda objetu modukorik, nahiz gelditzen dén indefinitua. Estruktura horretara heltzeko gertatu dá evoluzio bat, zein, esango genuke, oso orokorra da artén hizkuntzak: esan nahi baita ze, ez da ezer berezirik an evoluzio hori, dirá orokorpen ondo naturalak.

Horrela eta beste modu askotara (diakroniaren zirrikituak izan daitezke ia infinitu) sor daitezke irregularitateak nola:

Nik irten dut.

Nik igon dut.

Ekurra ari du.

zek, beste hizkera batzutan, beste evoluzio batez, báduten euren kide ez-ergatiboa:

Ni irten naiz.

Ni igon naiz. 

Elurra ari da.

normaltasun osoz. Gainera, esan behar da ze irregularitateak bihur daitezke regular, nola an:

Elurra ari du.

zein baita gaur egungo erabilera estandar bakarra (ez ordea, "irten dut" eta "igon dut"). 

Ez da beraz, ezer misteriotsurik an erreminta ergatiboa: beste kontu bat dirá bere propietate funtzionalak, nola dirén bere propietate diskursiboak (estruktura ez-ergatiboa dá, adibidez, diskursiboki gutxiago exigentea, irekiagoa, askeagoa) edo bere kostu erlatiboak respektu antzeko estruktura ez-ergatiboak (ikusi berri dugú ze estruktura ergatiboa izan liteké zailagoa zein ez-ergatiboa an kontextu intransitibo bat). Horretaz, mintzatuko gara aurrerago. [1065] [>>>]

Zértaz ari dira, zinez, noiz esaten duten ze "Mikelek sufritu du" inergatiboa dela?

Herenegun irakurtzen genuen nóla Ana Galarraga zientzia komunikatzaileak, deskribatuz ikerketa-lana on Gillen Martinez de la Hidalga eta bere kideak, ondokoa zioskun an bere artikulu divulgatiboa titúlatzen "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak" (Elhuyar zientzia, 2019):

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Hor, Galarraga-k, islatuz autoreen planteamendua, ezin du evitatu egíten betiereko paralelismo itxuran-inozentea artén euskaran aipatutako gainkostua an ergatibo intransitiboak (respektu ez-ergatibo intransitiboak), eta inguruko hizkuntzetako alderantzizko arazoak, zein finean izanen zirén antzeko arazoak. 

Hola, irudituko litzake ze aipatutako "zailtasun horiek" sinpleki lekuz-aldatuko lirake, nahiz, azken finean, dena ere berdin-funtzionala izango baitzen (berdin diskursiboa, berdin irekia, berdin askea,...). Baina, lehenengo eta bat, inguruko hizkuntzetan (esan nahi baita: inglesa, frantsesa edo gaztelania) ez da erabiltzen ergatiborik an esaldi intransitiboak, halan-ze paralelismo horrek ez du itxura oso paralelorik.

Zértaz ari dira, orduan, noiz egiten paralelismo hori? Ba, ari dira gain konparazioa artén esaldi inakusatiboak eta inergatiboak, zein bai egonen lirakén hala euskaran nola an inguruko hizkuntzak. Gogora gaitezen ze azken sarreretan ari gara mintzatzen exklusiboki burúz esaldi intransitiboak (edo iragangaitzak), zeintan bereiziko lirakén bi azpimultzo: intransitibo inakusatiboak eta intransitibo inergatiboak ("Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019):

[Gillen Martinez de la Hidalgak] Azaldu duenez, bi esaldi-mota konparatu nahi izan dituzte. Alde batetik daude esaldi iragankorrak (egile bat eta gai bat dute; adibidez, Mirenek Jon ikusi du), eta, bestetik, iragangaitzak. Euskaraz, bi eratako markaketa dute azken horiek: Mikel erori da, eta Mikelek sufritu du (ergatiboa) dira bakoitzaren adibide bana. 

Gertuko beste hizkuntzetan, hala nola ingelesez eta gaztelaniaz, ez dago bereizketarik esaldi iragangaitzetan, Mikel berdin geratzen da kasu batean zein bestean. Hortaz, normalean zaku berean sartu izan dira, baina hizkuntzalari batzuek bitan sailkatzen dituzte.

Teknikoki, ez-akusatiboak eta ez-ergatiboak deitzen zaie. Lehenengoetan argumentu nagusia gaia da, ez egilea (Mikel erori da), eta bestetan egilea nabarmentzen da (Mikelek sufritu du).

[Ana Galarraga an "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019)

Baina, "Mikelek sufritu du" horretan, semantikoki, Mikel ez litzake egilea on sufrimendua (baizik, kontrara, izanen litzake sujetu pazientea on sufrimendu bat zein sortuko zitzaion zatio arrazoi indefinituak). Hortaz, zértaz ari dira, zinez, noiz esaten duten ze "Mikelek sufritu du" inergatiboa dela? [1064] [>>>]

Esan nahi baita: "Hizkuntzak evoluzionatu du" tipikoki litzaké zailagoa ze "Hizkuntza evoluzionatu da"

Mintzatuz gain artikulua ganik Ana Galarraga titúlatzen "Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak" (Elhuyar zientzia, 2019), bertan autoreak hasieratik laburbiltzen digu artikuluko ideia nagusia kin hitz hauek:

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Adibidez, genioen hemen:

"evoluzionatu" aditza dá horietakoa zein, akaso sorpresiboki, ez den agertzen an Orotariko Euskal Hiztegia. Azken hamarkadetan, ordea, aski erabili da. Eta erabiltzen. Eta erabiltzen da bi modutara: kin "du" ("Hizkuntzak evoluzionatu du") eta kin "da" ("Hizkuntza evoluzionatu da"). Eta nahizta, printzipioz, "evoluzionatu" izán aditz semantikoki intransitiboa, baturako nagusitu dá "du" ergatiboduna (Euskaltzaindia-k hala ebatzia), nahiz "da" erabilerak, oraindik ere, ez diren gutxi. Eta galdera da: zergátik ez biak?

Hortaz, 

Hizkuntzak evoluzionatu du

litzaké halako esaldi iragangaitz edo intransitibo horietako bat non agertuko litzaigukén ergatiboa ("Hizkuntzak..."), halan-ze tipikoki izanen litzaké prozesatzeko zailagoa ze bere versione ez-ergatiboa: 

"Hizkuntza evoluzionatu da"

[1063] [>>>]

Ana Galarraga an Elhuyar zientzia (2019): 'Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak'

Ana Galarraga (Elhuyar zientzia, 2019) dú idatzi artikulu bat burúz lana zein Gillen Martinez de la Hidalga eta bere kideak garatzen ari zirén burúz prozesamendua on esaldi intransitibo ergatibodunak respektu ez-ergatibodunak (besteak beste) erábilíz arrasto elektrofisiologikoak. Horrá nola hasten zen artikulua ("Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak", 2019): 

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019]

Beste sarrera batean esaten genuenez, ez gará, momentuz behintzat, oso optimista respektu konklusioak zein atera litezkén ti experimentuak kin arrasto elektrofisiologikoak, baina hala ere, eta argi utzita ze halako evidentzia ez-argiki-interpretagarria soilik konsidera liteké osagarria, jarraian kopiatuko dugú artikulu osoa on Ana Galarraga arrén datozen sarreretan joan komentatzen zenbait aspektu gain artikulua, konsultatuz eta aipatuz halaber artikulu originala (eta ingurukoak) non jasotzen diren emaitza horiek (esperoan-ze horrek emango digu aukera afinda gehiago ikasi gain funtzionalitate linguistikoa):

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzak, prozesatzeko zailagoak

Ergatiboa duten esaldi iragangaitzen prozesamendua garunean zailagoa da euskaraz, ergatiborik ez dutenena baino. Inguruko hizkuntzetan, berriz, aurkakoa gertatzen da. Hori frogatu dute Gillen Martinez de la Hidalga Malla hizkuntzalariak eta haren kideek, horretarako lehen aldiz ERP metodologia erabilita (event related potential; hau da, gertaerei loturiko potentziala).

Martinez de la Hidalga tesia egiten ari da, Itziar Laka Mugarza katedraduna eta Adam Zawiszewski doktorearen gidaritzapean. Azaldu duenez, bi esaldi-mota konparatu nahi izan dituzte. Alde batetik daude esaldi iragankorrak (egile bat eta gai bat dute; adibidez, Mirenek Jon ikusi du), eta, bestetik, iragangaitzak. Euskaraz, bi eratako markaketa dute azken horiek: Mikel erori da, eta Mikelek sufritu du (ergatiboa) dira bakoitzaren adibide bana. 

Gertuko beste hizkuntzetan, hala nola ingelesez eta gaztelaniaz, ez dago bereizketarik esaldi iragangaitzetan, Mikel berdin geratzen da kasu batean zein bestean. Hortaz, normalean zaku berean sartu izan dira, baina hizkuntzalari batzuek bitan sailkatzen dituzte.

Teknikoki, ez-akusatiboak eta ez-ergatiboak deitzen zaie. Lehenengoetan argumentu nagusia gaia da, ez egilea (Mikel erori da), eta bestetan egilea nabarmentzen da (Mikelek sufritu du).

Hizkuntza askotan ikusi da esaldi ez-akusatiboak zailagoak direla prozesatzeko besteak baino. Orain arte, baina, ez zen horrelako azterketarik egin euskaraz; Martinez de la Hidalgaren taldea izan da lehena. Gainera, lehen aldiz erabili dute horretarako ERP metodologia. 

"Normalean, prozesamendua neurtzeko, denbora irakurketak erabili izan dira; adibidez, zenbat denbora behar den esaldi-mota bat eta bestea irakurtzeko. Edo begiek non jartzen duten arreta, egilean edo gaian. Garunean sortzen duten aktibazioa ere erabili izan da, baina gu izan gara lehenak garunean predikatu hauen prozesamendua aztertzen denbora kontuan hartuta", azaldu du Martinez de la Hidalgak.

Euskaraz aurkakoa

Ikerketan frogatu dute beste hizkuntzetan ikusi dutenaren aurkakoa gertatzen dela euskaraz. Hau da, Jone erori da bezalako esaldiak errazagoak direla Jonek gozatu du erakoak baino.

Martinez de la Hidalgaren arabera, alde batetik, beste hizkuntzetan predikatu iragangaitzetan egilea eta gaia anbiguoak direnez, egilearen aldeko aurreikuspena egiten da, eta gaia denean aurreikuspena ez da betetzen. “Horrek, seguruenez kostu bat izango du”, dio ikertzaileak. Bestetik, beste hizkuntza horietan gaia izaten da markatzen dena, eta morfologikoki pisutsuagoa izan ohi da. Adibidea jarri du: "Mikel ha visto a Miren. Horrelakoetan gaia markatzen da. Mikel beti da Mikel, baina gaia a horren bidez markatzen da. Morfologikoki pisutsuagoa da gaia, egilea baino. Euskaraz kontrakoa gertatzen da; egilea markatzen dugu k-rekin. Eta horrek, prozesamenduaren aldetik, gainkarga bat dakar". 

Ikerketa Martinez de la Hidalgaren tesiaren parte da, eta gaian sakontzen jarraitzeko asmoa du. [Ana Galarraga, Elhuyar zientzia, 2019/11/11]

Diogunez, zenbait aspektu joango gará komentatzen datozen sarreretan. [1062] [>>>]

Idatzitik esanera

Atzo aipatzen genuén "kin-eta..." baina berdin aipa geinké "burúz...", "gain...", "artén..."..., zein hortxe dauden, guztiz prest, guztiz eskura: izan ere, behinda idazle edo gramatikari edo euskaltzain edo... holako beste referenteren batek erábilí halako estruktura bat, adibidez idatzi batean, estruktura hori geldituko litzaké guztiz libre gana beste guztiok. 

Bai, gaur eta hemen akaso horixe izanen litzaké bide errazena eta normalena: idatzitik esanera. Lehenengo, eman beharko litzake euskarri (normalean idatzi) bat, zeinekin, gero, erabilera askatuko zen, nahiz, jakina, finean erabilerak aginduko luke. Hortaz, eta genioenez, behar dirá referenteak eta referentziak. [1061] [>>>]

"salbu...", "salbu-eta..." versus "'...salbu" antzera nola "kin...", "kin-eta..." versus "...kin"

Aurreko sarreran aipatzen genuén "an" inesiboa, baina berdin ere aipa geinkén "kin" edo "kin-eta" soziatiboa, zein den a protagonista on Erramun Gerrikagoitia-ren blogeko azken sarrera (ikus "Gradu communicativoac gradualqui jarriac"), dioelarik:

Iracurten dugu gaur an Gara hau titularra:

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra muturreko islamismoarekin lotu du.

Beste possibilitate informativoqui hobea zatequen hau: 

Hezkuntza ministro frantsesak ezkerra lotu du muturreko islamismoarekin 

edo baita honela edo honelatsu:

Hezkuntza ministro frantsesak lotu du ezkerra kin muturreko islamismoa 

[Erramun Gerrikagoitia]

Azken esaldi horretan sinpleki erabiltzen ari dá "kin..." aurreratua, zeinen evoluzioa tika postposizioa ki atzizkia ia gertatu baita aurrén gure begiak:

kide + n > kiden > kien > kin

eta zein ikusi dugún aski independenteki aglutinatua ki izen singular edo plural absolutiboak, alternatúz... (ikus [772])

... kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendi-k, an bere "El imposible vencido" (1729), jasotzen dú, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezkén solterik (ikus an edizioa on 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa on 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten dú "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz litekén solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, dudagabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran.

Eta eredurik (edo mekanismorik) ez da falta. Hortxe dugu adibidez, hori eredua on "salbu..." edo "salbu-eta..." versus "...salbu", zein erabiltzen ari dirén gabén arazorik batere, normal-normal. Eta bide beretik erabil litezké baliabideak nola "kin..." edo "kin-eta..." versus "...kin". Antzera ere nola "baizik..." edo "baizik-eta..." versus "...baizik" adibidez. 

Akaso batzuentzat izanen zén "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", baina gauza da ze sorpresa diskursibo hori izanen zén eraikitzailea, irekitzailea, garatzailea. [1060] [>>>]

... baina orain soilik gelditu da forma ergatiboa: "elurra ari du", ez-gutxirentzat "un extrañamiento, una sorpresa discursiva"

Atzoko tituluan genioen ze:

"elurra ari da" eta "elurra ari du", biak erabili dira normal-normal, baina...

baina orain Euskaltzaindia-k soilik jasotzen dú forma ergatiboa (ikus Euskaltzaindiaren Hiztegia):

Hola, kolpe batean, desagertu dá aditz-erabilera intransitiboa (ez-ergatiboa) tika esamoldeak zein reféritu ki eguraldia ("elurra ari da", "euria ari da"...). 

Eta gauza da ze "elurra ari du" edo "euria ari du" horiek ez-gutxirentzat izanen dirá aski txokanteak, akaso estrainuak edo gutxienez sorpresiboak, edo erábiliz hitzák on Belén López irakaslea (ikus [1057]) "un extrañamiento, una sorpresa discursiva", nahizta, kasu honetan, ahalegina ez da eginen asmoz-eta zabáldu horizontea on komunikazioa, nola den noiz-ere erabiltzen dugún, adibidez, "an" inesiboa. [1059] [>>>]

'elurra ari da' eta 'elurra ari du', biak erabili dira normal-normal, baina...

Herenegun genioén gain hori aukera artén "elurra hasi da" ergatibogabea eta "elurra hasi du" ergatiboduna:

Eta galdera da: zergátik ez biak?

Argi denez, bikoiztasuna ere aukera da. Eta, honegatik edo hargatik, ez-gutxitan akaso egokiena.

Eta bai, bi forma horiek aurkitu ahal ditugú an Orotariko Euskal Hiztegia, eta, adibideei begiratuta, esango genuke ze forma intransitiboa akaso maizago:

Gero irakurtzen dugú:

Beraz, bi forma horiek erabili izan dirá normal-normal. Baina, orain... [1058] [>>>]

Belén López Marín (2017): "Nuestra gramática está caduca, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, [...]. Pero eso es falso."

Irakurri berri dut ondorengo artikulua ganik irakasleá Belén López Marín titúlatzen "Breve revisión del concepto de economía del lenguaje" (2017), nondik hartu ditudan bi zatiok:

Si queréis decir, o escribir, amigos y amigas. Si queréis buscar alternativas a expresiones de extendido uso hoy en día. Si queréis dirigiros a vuestro jefe con la palabra jefa porque sea una mujer. Si queréis preguntar: ¿Estamos todas? Refiriéndoos a vuestro grupo de amigos y amigas… Hacedlo. Hacedlo libremente, sin ninguna vergüenza y con total naturalidad. Y no temáis errores gramaticales ni dificultades de concordancia. El motivo bien merece un anacoluto, una situación de extrañamiento, una sorpresa discursiva, unas risas… ¿Miembra? ¿Fatala? ¿Por qué no? Solo nos faltaba sentirnos en sociedad como si existiese una policía lingüística acechando detrás de la puerta. Lo importante no es regirse por la norma, sino conocerla muy bien y dominar otros parámetros que nos ayuden a saber cuándo quebrantarla para comunicarnos mejor.

eta (bukaera): 

Nuestra gramática está caduca también, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, que no podemos ni debemos reinventarla para reinventar el mundo. Pero eso es falso. Claro que podemos, y debemos hacerlo. Desautomaticemos nuestra lengua, seamos creativos, es nuestra. 

La encomienda no es sencilla, y tiene sus riesgos, pero no nos perderemos en el camino si nuestra brújula es el respeto, el sentimiento de hermandad profunda, la búsqueda de la justicia, de la libertad y de la equidad como principios reguladores de las relaciones, el estímulo cultural de las gentes, la difusión de los saberes…. En resumen: hagamos nuestro el mundo y hagámoslo un lugar mejor donde vivir, y no tengamos miedo de nombrarlo con una lengua nueva. Trabajemos siempre en ello, no dejemos morir nuestro idioma entre libros viejos, poltronas polvorientas ni sillones orejeros. 

Contagiemos con desparpajo la alegría de los nuevos significados.

Magistrala! [1057] [>>>]

"Elurra hasi da" edo "elurra hasi du"? Argi denez, bikoiztasuna ere, aukera da, eta ez-gutxitan, akaso egokiena

"evoluzionatu" aditza dá horietakoa zein, akaso sorpresiboki, ez den agertzen an Orotariko Euskal Hiztegia. Azken hamarkadetan, ordea, aski erabili da. Eta erabiltzen. Eta erabiltzen da bi modutara: kin "du" ("Hizkuntzak evoluzionatu du") eta kin "da" ("Hizkuntza evoluzionatu da"). Eta nahizta, printzipioz, "evoluzionatu" izán aditz semantikoki intransitiboa, baturako nagusitu dá "du" ergatiboduna (Euskaltzaindia-k hala ebatzia), nahiz "da" erabilerak, oraindik ere, ez diren gutxi. Eta galdera da: zergátik ez biak?

Argi denez, bikoiztasuna ere aukera da. Eta, honegatik edo hargatik, ez-gutxitan akaso egokiena. [1056] [>>>]

Lakarra (2009) dú defendatzen ze protoeuskara zaharrena ez litzake ergatiboa

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla egun (sinkronikoki) ergatibo plurala ez den existitzen an euskal hizkera nagusiak (sartalde edo zentroan), eta nóla, adibidez ekialdean, egon ahal dirén ergatibo-erabilera partzialak, konkretuki optatiboak an egoera kontextual inanbiguoak. Hildo horretatik, atzo genioen nóla, ikuspuntu diakronikotik, ergatibitatea ez dén baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu ahal den an korrontea on evoluzio linguistikoa. 

Eta adibidez, gertatzen da ze hain diakronista influiente bat nola Joseba Lakarra ari da postulatzen ze protoeuskara zaharrena (el PV más antiguo)... ez litzake ergatiboa ("Forma canónica y cambios en la forma canónica de la lengua vasca: hacia los orígines del bisilabismo", Lakarra, 2009:565):

Ez litzake ergatibo, ez SOV, ez aglutinatzaile, ez luke izanen flexio verbal konplexurik...

Edonola den ere (hemen adibidez, mintzatuz burúz ergatiboa, defendatu dugú OVIS ordena zaharra, nondik derivatuko zén SOV gutxio zaharra), ezaugarri horiek guztiak izan dirá, noizbait, erantzun konkretuak ki arazo konkretuak zein joan diren sortzen barrén aro konkretuak on hizkuntzaren bizitza, eta akaso izan dirá, garai batean, erantzun funtzionalenak respektu garai horretako zirkunstantziak.

Baina, zirkunstantziak aldatzean, beharrak aldatzean, erantzun egoki horiek beroriek bihurtu ahal dira arazotsu baldin sintaxiak (hizkuntzak) ez badaki evoluzionatzen nola egin ohi zuen: OVS edo SOV postpositiboak dirá adibide paradigmatikoak respektu beharra on evoluzioa azpi baldintza exigenteak. Eta, jakina, ergatibitatea ere evoluzionatu ahal da. [1055] [>>>]

Bauer (2000): "...whenever nominative marking is spreading in a given language,..."

Atzoko sarreran Txopi-k zioén:

Hizkuntzalari holandarrak Brigitte Bauer, an bere liburu interesgarria "Archaic Syntax in Indo-European", du adierazten zenbait alditan ze ergatiboa da kasu bat oso irregularra eta hizkuntzak zeinek dute erabiltzen kasu hau, gabe salbuezpen dute erabiltzen kasu batzuetan edo bestetan, baina inoiz ez beti.

Esaterako, ergatibo plurala ez da erabili an bizkaiera, gipuzkera edo nafarrera gehienetan, eta Iparraldeko dialektoetan ere oso gutxitan, beraz Euskararen kasuan dugu bat egiten kin Brigitte Bauer. [Txopi]

Bai, Bauer-rek dio an bere "Archaic Syntax in Indo-European" (2000:37):

eta aurreraxeago (Bauer, 2000:39):

Irregularitate (split-ergativity) horiei euskaran gehitu beharko litzaieké, Txopi-k dioenez, numero gramatikala: singularrak ergatiboago, eta pluralak gutxiago ergatibo. Edonola ere (Bauer, 2000:39):

Esan nahi baita ze sinkronikoki (gaur egungo mintzairetan, argazki estatikoa) nabari da asimetria bat aldéztuz ergatibitatea on izaki inanimatuak respektu animatuak (gauza da ze inanimatuen aktibotasuna ez da hain argia, eta gehiago markatu behar da), zein islatzen dén diakronikoki an evoluzio orokorra on erabilera ergatiboak (hizkuntzetan zehar, lehenago galtzen dirá erabilera animatuak respektu inanimatuak: ikuspegi dinamikoa):

... in accordance with the marking patterns mentioned in the preceding paragraphs, diachronic evidence has shown that whenever nominative marking is spreading in a given language, this process first affects animate elements and only later inanimates. [Bauer, 2000:40]

Izan ere, ergatiboatsuna ez da baizik beste funtzionalitate sintaktiko-komunikatibo bat, zein ager, desager edo moldatu daiteken an korrontea on evoluzio linguistikoa. [1054] [>>>]

Masayuki (2015): "..., if there is no ambiguity about subjecthood, the marking [ergatiboa] is optional."

Aurreko sarreretan esan dugu ze, akaso, nonbaiten, existitu liteké hizkeraren bat non ergatiboa dén optatiboa, esan nahi baita gaur egun. Puntu horretaz, ikus ondorengo papera ganik Ishizuka Masayuki titulatzén "The ergative case in Lecumberry dialect" (2015), non justuki mintzo dén gain optatibilitatea on kasu ergatiboa:

Gero, zehatzago, Masayuki-k diosku:

hala nola ze:

Hortxe. [1053] [>>>]

Hasteko, hizkera zabalduenetan, sinpleki ez da existitzen ergatibo plurala

Atzo, Josu Lavin-ek zioén:

Oker ez banago cembait lekutan edo aguian leku ascotan guiçonac (dira) eta guiçonec (dute) biac berdin ahoscatzen dirade.

Batzutan hitz egiten da burúz inportantzia extremoa on ergatiboa noiz-eta, hasteko, hizkera mintzatuenetan ez dira existitzen ergatibo pluralak. Sinpleki, ez dira existitzen. Eta, hará, ez da ezer gertatzen. Ikus ondorengo aipua ganik Eneko Barrutia mintzátuz burúz ergatibo plurala an bizkaera (an "Bizkaierearen azterketearen nondik norakoak" (2006):

Antzekoa esan geinke gain hizkera zentralak, zeintan nagusiki oinarritu dén euskara batua. Eta antzekoa gain, adibidez, erakusle plural batuak eurak, non ez diren ezberdintzen absolutiboak eta ergatiboak. Hortaz, normaltasuz osoz hartu beharko liraké erabilerak nola:

Izan ere. pluraletan ez da egoten anbiguetate funtzionalik, halan-ze, hizkera horietan, ez da erabiltzen ergatibo pluralik, baizik soilik absolutiboa, aspalditik ere. Gero etorriko zaizkigu hizkuntzalari batzuk, zeinen erakusle perfektua dén goragoko Mitxelena XVI.a (ikus komikia), azpimarratuz a transzendentzia supremoa on ergatiboa an edozein egokiera, horretarako erabilíz dena salbu argudio komunikatiboak. 

Hala ere, ergatiboa ez da baizik beste erraminta sintaktiko-komunikatibo bat zein, egoera batzuetan, izan dá eta dá ondo baliagarria (batez ere SOV tartean delarik), baina zein noiz ez den bereziki baliagarria (batez ere an SVO ordenamenduak) joan ahal den desagertzen. Eta, pluraletan argi denez, ez da horregatik ezer ere gertatu.

Edonola ere, atzoko galderan ez nintzen bereziki referitzen ki ergatibo pluralak (virtualki inexistenteak an hizkera mintzatuenak), baizik ki erabilerak edo hizkerak non kasu ergatiboa (singularra edo plurala) dén sinpleki optatiboa. Bá al da halako erabilerarik? [1052] [Ikus >>>]

Bá al da hizkerarik non kasu ergatiboa dén optatiboa noiz horrek ez duen sortzen anbiguetaterik?

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz optatibitatea on kasu ergatiboa noiz horrek ez duen sortzen anbiguetaterik: 

Dudagabe, SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz-ere ez den anbiguetaterik. 

Orriotan jada mintzatuak gara gain optatibitatea on konkordantzia plurala edota datiboa an aditz laguntzaileak ("Aukerak, aukerak, aukerak,... aukera funtzionalak an euren funtzioa"). Aipatutako bi optatibitate horietan (respektu pluralak eta datiboa) báziren adibide realak eta are hizkera osoak zeintan halako konkordantziak ez ziren beti egiten, hala eskainiz eredu (mekanismo) argia.

Dudagabe, mekanismo bat (edozein mekanismo) noizbait erabilia izateak ematen dio mekanismo horri zilegitasun handia, nahizta, edonola ere, ez den arazorik, zeren mekanismoak ere garatu ahal dira, erabilíz adibidez baliabide zaharrak, eta baita hedátu ki egokiera berriak. 

Esan nahi baita ze, halaxe nola beste garai batzutan agertu zirén erabilerak eta hizkerak non ez ziren egiten zenbait konkordatzia (adibidez), berdin-berdin ere ager litezke orain erabilera berritzaileak (esan gabe doa: erabilera funtzionalak), justuki hain berritzaileak gaur, nola egungo forma zaharrak an euren momentu berritzailea, ez gehiago eta ez gutxiago. 

Eta, nahiz akaso batek baino gehiagok esan leike ze, mintzatuz gain ergatiboa, ezinezkoa da, ezin liteke, ez da posible, inposible dela existitzea hizkera bat non ergatiboa dén soilik opzionala noiz horrek ez duen sortzen anbiguetaterik, guk, hemendik egin behar dugu galdera hori:  

• bá al da erabilerarik edo hizkerarik non kasu ergatiboa bihurtu dén optatiboa noiz horrek ez duen sortzen anbiguetaterik?

[1051] [>>>]

SVO estrukturan, ergatiboa izan ahal dá optatiboa noiz ez den anbiguetaterik

Atzoko sarreran, Josu Lavin eta Gilen zúten mantendu oso elkarrizketa interesgarria burúz ergatiboa an zenbait perpaus erlatibo, zeintan, jada bukaeran, Gilen-ek zioén hau:

... pentsatu dut ergativoa deuseztu nahi zenuela.

eta Josu Lavin-ek erantzún:

Deuseztu ez, baina invitatzen dut casu honetan obligatorio ez içaitera.

cantatzen duen guiçona
ethorcen den guiçona

formac desdoblatzeracoan gure classicoec

guiçona ceinec cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

erran ukan dute.

duEN eta dEN horietan ergativoaren arrastoric ez dagoen beçala, ez egoitea CEIN icenordainean ere:

guiçona cein cantatzen baitu
guiçona cein ethorcen baita

Hala nola (ez kasualitatez) munduko hizkuntzak jaio ohi dirá (S)OV(S) buruazkenak; era berean ere (eta ez kasualitatez) munduko hizkuntzek erakusten duté joera dinamiko gardena buruzki hurrenkerá SVO burulehena, nahiz orobat existitu daitezke kasu aski hibridoak, aski bikoitzak, nola akaso euskara, zeintan landu litekén estrukturá SOVO kin pre eta postposizioak. Jakina, eta betiko moduan, erabilerak markatu beharko luke bidea.

Garabide estruktural horretan, SOV hizkuntzek galdu ohi duté euren ergatibitatea (non dén markatzen sujeto aktiboa: euskara) edo euren akusatibitatea (non dén markatzen akusatiboa: latina) noiz bihurtzen SVO, hain justu zeren aditzak ondo mugatu ohi ditú bataren bukaera (normalean sujetua dá thematikoa) eta bestearen hasiera (normalean objetua dá rhematikoa). 

Bilakaera horretan, halaber, adizki auxiliarrak pasatu ohi dira ti izán finalak an sintagma verbala ("ekarri du") ki hasierako posizioa ("du ekarri"), hola utziz eduki verbal semantiko nagusia ("ekarri") justuki lehenago zein bere hurrengo osagarri nominala, preposizionala...., zeintan progresiboki joango dén osatzen informazioa an modu koherentea (sintaktikoki eta interpretazionalki).

SOVO estruktura bikoitzean, bi aukerak (OV eta VO) koexistitu ahal dira kin ergatibo optatiboa noiz ez dagoen anbiguetaterik, eta baita kin aukerako auxiliar aurreratua (beheragoko "dú") markátuz bere aurreko sujetua (azentuak, hor ere, egin lezake bere lan argitzailea):

Gizonak aulkia ekarri du. (non, anbiguetaterik ezean, ken liteke ergatiboa)

Gizona dú ekarri aulkia. (non, optatiboki, jar liteke ergatiboa)

SVO ordenean, kasu ergatiboa izan liteké optatiboa noiz-ere ez den anbiguetaterik. [1050] [>>>]

Etxepare (1545): 'Kontu hertsi behar dugu harzaz eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi'

Oso interesgarriak atzoko adibideok ganik Gilen:

Kontu hertsi behar dugu harzaz [gure arimaz] eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi. (Etxepare)

Sainduei ere egin ezak heure ezagutzea, singularki nortan baituk heure debozioa. (Etxepare) 

Ez da munduan morroirik nork desakedan "nola hago?". (Lazarraga)  

Juglare pare bat norekin konplitu. (Lazarraga)  

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa) 

Guztietan aditza (edo auxiliarra, agertuz gero) izenordainaren ondo-ondoan. [Gilen]

zeintan lehenengoa (Etxepare, 1545) dá justuki ber kasua zeintaz atzo bertan mintzatu zén Josu Lavin:

Se lo he dicho a los que han venido

Erran derauet haiei ceinac ethorri baitira

Ez gara oraindic ausarcen honetara erraiterat:

haiei + ceinac = > ceinei
Erran derauet ceinei ethorri baitira [Josu Lavin]

Sarrera honetan ere aipatzen genuén honako erabilera ganik Leizarraga:

non halaber falta dén aurrekari erlatiboa ("haur da (hura) zeinez erraiten bainuen,..."), eta zein den oso antzekoa nola Gilen-en azkena ganik Astarloa:

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa)

Denak restriktiboak. [1049] [>>>]

Iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria

Zioen atzo Josu Lavin-ek ze:

Euscal filologoec necrologo dirudite. Haiec eta ni planeta differentetaco gara eta bethi içanen gara. Euscara classicoa haiençat kiratsa darion gorphua da. Niretacotz, ordea, gorphutz vici-emaile bethierecoa.

eta nahizta ados egón kin reflexionea ezen euskal filologo gehienak interesatuago daude kin gorpuak (mekanismo hilak) ezenez kin gorputzak (mekanismo biziak eta potentzialki sortzaileak), ez zait egoki iruditzen kritika hori egitea ki bi hizkuntzalari horiek (Alberdi-García) justukí noiz ari diren aztertzen eta zabaltzen zér eta euskara klasikoa, edo zehazkiago, euskararen mekanismo klave bat, "zein" erlatiboak, zein garai hartan (1997) akaso zeudén are ahaztuagoak eta baztertuagoak zein gaur egun. 

Areago, bi autore horien bi artikuluok:

• zein izenordain erlatiboaren deklinabidea, 1997.

• "Zein (...) bait- / -n" erlatiboa: Literatura-Tradizioa, 1999.
  

iruditzen zaizkit oso aportazio handiak ki normalizazioa on "zein" erlatiboak, non autore horiek saiatzen diren ezagutarazten estruktura-molde bat zein, diogunez, zegoén gainbeheran. 

Beste kontu bat dá kritika egitea ki euren lana, legitimoki, eta emanez arrazoiak zergátik kritikatzen dugun, hala nola ere soluziobideak. Hori da eginbeharrá on zientzia. Jakina.

Bestalde, ez dut ikusten hainbesteko ezberdintasuna artén zure (Josu-ren) posizio orokorra respektu auzi zinez-zentrala on garapen sintaktikoa on euskara (eta munduko hizkuntza buruazkenak), eta Alberdi-García hizkuntzalariek erakusten duten posizioa an euren artikulu horiek. Hirurok ere erakusten duzué tope moduko bat, limite bat, zein baitira iraganeko baliabideak, esan nahi baita jada aurretik egindakoa (zure kasuan Leizarraga da hasiera eta bukaerá, alfa eta omegá on estruktura sintaktiko guztiak) noiz eta ez dudan uste klasikoek espero zutenik eurak izatea tope bat, baizik, zuk esan moduan, gorphutz vici-emailea. 

Klasikoak, eta oro har, iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak, izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria. [1048] [>>>]

Xabier Alberdi-Julio García (1997) buruz 'zeinean', 'zeineko', 'zeinetik' eta 'zeinera'

Ikus dezagun zér dioten Xabier Alberdi-k eta Julio García-k gain "zeinean", "zeineko", "zeinetik", "zeinera" an euren artikulua titúlatua "zein izenordain erlatiboaren deklinabidea" (1997:355):

Ez baleude ere (adibidez, Joakin Lizarraga-k erabili zuén, behin, "zeinean"), egon zitezken (bidea hór dago), baina, ageri denez, bádaude. [1047] [>>>]

Anafora erlatibo indeterminatuak: "céinec", "céinen", "céinez"...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

... ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[1046] [>>>]

Herenegun genioenez, Gilen-ek proposatzen zigún honako textu mejoratua respektu originala ganik Leizarraga: 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. [Gilen-en adaptazioa]

non aditzak kokatu dirá an posizio askoz abantailatsuagoa xedé izan ondo ulertuak eta interpretatuak, hala eurak nola, printzipioz, euren osagarriak ere. Baina, behin aditzak aurreratuta, arazo estrukturala trasladatzen da ki loturak artén aditz aurreratu horiek eta euren sintagma osagarri buruazkenak.

Esan nahi baita ze, berdin nola goragokoan aisa lotzen diren progresiboki "nahi zaituen" eta bere osagarri verbala  "konservatu", orobat "konservatu" hori aisa lotu beharko litzake kin "-tan" inesiboa, zein baita a lotura estrukturala artén "konservatu" eta "bere gloriaren abanzamendu-" hori, zein, hain laburra izanda ere, ez den egoki uztartzen areanda háldu lotura inesibo hori. Ikus ordena burulehena:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de su gloria....

Ordena progresiboan, hasieratik ere ez da existitzen arazo hori, halan-ze, esruktura irekia izanik, arian-arian joan ahalko da sortzen eta moldatzen esaldia nola nahiago, askoz aske eta efektibokiago:

No obstante rezo a Dios, Señora, para que por favor os quiera conservar por mucho tiempo en provecho de la necesaria lucha contra los abusos que cotidianamente se producen contra los más elementales derechos de cualquier súbdito que intenta...,  asi como tambien en provecho de la salud y condiciones higienicas de...

[1045] [>>>]

Leizarraga (1571): '...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu.'

Atzoko sarreran mintzo ginén burúz frantsesezko textu bat zein Leizarraga-k idatzi eta publikatu baitzuén an bere Biblia:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

zein, gaztelaniaz eta erábiliz antzeko baliabideak, litzakén:

No obstante ruego a Dios, Señora, que os mantenga largamente para servirse de vos para su gloria, y para la salud de vuestros pobres súbditos, gobernándoos en todas las cosas por medio de su santo Espíritu, con Señor y Señora vuestros felices hijos.

non, atzo genioenez, informazioa progresatzen doa modulatuki, artikulatuki, eta finean efektiboki. Eta gauza da ze Leizarraga-k berak eman zigun ondoko euskal versionea: 

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Esan nahi baita:

"...nahi çaituen....(67 silaba)...conservatu."

Horrela, noiz irákurrí (edo entzún) adibidez:

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen...

errazki lotuko dugú "iluminatzen" hori kin aurreko "nahi çaituen" hura, hala eráginez reanalisi interpretatibo bat noiz jáso hurrengo "çaituelaric", non izan ahal dugun shock moduko bat zeintaz jada ez garen rekuperatuko ezta azken hitza irakurrita ere.

Ez, Leizarraga-k ez du hor aplikatzen euskararen mekanismo bat nola dén aditza aurreratzea. Egun, ordea, argi egon liteke ze, hor, aditza aurreratuta askoz hobe ibiliko zela informazioa. Era berean, Leizarraga-k ez zituen erabili euskararen beste mekanismo batzuk, zein ez diren, horregatik, gutxio egokiak, ezta ere, gaur egun, gutxio beharrezkoak. [1044] [>>>]

Leizarraga (1571): '...ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour...'

Zioen atzo Gilen-ek: 

Leizarragak ere sekulako atzerakargak sortzen ditu batzuetan, baina erraz konpon daitezke berak utzi dizkigun baliabideekin:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.  

Hambatequin Iaincoari othoitz eguiten draucat, Andreá, nahi çaituen othoi bere Spiritu sainduaz bethi illuminatzen çaituelaric, çure dohain-onetaco haour Iaun Andrequin batean, bere gloriaren auançamendutan eta çure suietten edificationetan luçaqui conseruatu. 

Hainbatekin Jainkoari otoitz egiten diot, Andrea, nahi zaituen otoi luzaki konservatu bere gloriaren abanzamendutan eta zure sujeten edifikaziotan, beti iluminatzen zaituelarik bere Espiritu sainduaz, zure dohain onetako haur Jaun-Andreekin batean. 

Hor dauzkagu bi esaldi, Leizarraga-k berak idatziak, bata frantsesez eta bestea euskaraz, hala nola hirugarren bat, Gilen-ek emana. Ikus daigun frantsesezkoa, non erabiltzen dirén baliabide burulehenak:

Cependant ie prie Dieu, Madame, qu’il vous maintienne longuement pour se seruir de vous à sa gloire, & au salut de vos poures suiets, vous gouuernant en toutes choses par son sainct Esprit, auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.

Leizarraga-k, hor bai, guztiz errazki muntatzen dú esaldia, bere gogara, ematen diolarik a estruktura zein berak nahiago duen nola nahiago duen kin-eta detaileak eta bestelako aberastasun eta ornamenduak zein berak nahiago xedé lortú bere helburu komunikatiboak.

Estruktura hori ez da bereziki konplexua, hasten baita kin perpaus nagusia ("...ie prie Dieu, Madame, qu’il..."), zeini jarraikitzen zaión perpaus final bat ("... pour se seruir de...") zeintan integratzen dirén bi sintagma kateatu ("... à sa gloire, & au salut de vos poures suiets..."), osatuz esaldiaren muina, zein gero matizatuko dén kin perpaus modal bat ("..., vousgouuernant en toutes choses par..."), eta, azkenik, gehituz sintagma komitatibo bat ("..., auec Monsieur & Madame vos heureux enfans.") náhizik egin referentzia egoki bat ki familia on gure Andrea.

Esan gabe doa ze, hor, Leizarraga-k, nahi izanez gero, jar zitzakén askoz detaile gehiago,aisa ere. Ez dago presarik, ez dago presiorik, dena ulertzen eta interpretatzen da efektiboki bezain pausatuki eta, nahiago bada, reflexiboki, ti hasiera bera harik azken hitza bera ere. Informazioa doa ailegatzen modulatuki, artikulatuki, efektiboki.

Bihar komentatuko dugú bigarren versionea, hori zein Leizarraga-k jarri an bere liburu famatua. [1043] [>>>]